Арамшөптермен күресу әдістерін топтау

 

 

Кіріспе …………………………………………………………………2

Жоспары:

А) Арамшөптермен күресу әдістерін топтау………………………...3

Б) Арамшөптермен алдын  ала күресу шаралары................................5

В) Арамшөптермен агротехникалық жолмен күресу……………….7

Г) Арамшөптермен күресудің биологиялық әдістері……………….9

Д) Арамшөптермен күресудің химиялық әдістері………………….10

 

Қорытынды..........................................................................................11

Қолданылған  әдебиеттер тізімі......................................................12

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                          Кіріспе

 

     Қазақстан Республикасының халық шаруашылығындағы ең басты салаларының бірі – ауыл шаруашылық өндірісі. Өйткені, ол халықты жеткілікті мөлшерде азық-түлікпен, мал шаруашылығын жемшөп қорымен, ал өнеркәсіпті шикізатпен қамтамсыз етіп отыр. Бұл міндетті түбегейлі іске асыра беру үшін колхоз, совхоз қожалықтар мен жекеменшілік шаруашылықтары, акционерлік қоғам ұжымдары әрбір гектар жердің құнарлылығын арттырып, одан алынатын өнімдерді молайтуға күшү жұмылдырулары керек. Бұл үшін әр түрлі агротехникалық шараларды, оның ішінде арамшөптерді жою шараларын кең көлемде жүргізу керек. Ал, арамшөптер егістіктің ең басты жауы. Олай дейтін себебіміз, арамшөптер топырақтың қоректік заттары мен ылғалдың ауыл шаруашылық дақылдарынан тартып алып, олардың өніп-өсуіне кедергі келтіреді, жердің құнарын кетіреді. Соның салдарынан әр гектар жерден алынатын өнім де күрт төмендейді.

      Бұған  дәлел ретінде мынадай бір  мысал келтіруге болады. Академик А.И.Бараев атындағы қазақтың астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты деректеріне қарағанда, республиканың ең астықты Ақмола, Көкшетау, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар облыстарында тек қана қарасұлының кесірінен ғана бір жылдың ішінде 175 млн.пұт астық кем жиналған екен.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Арамшөптермен күресу әдістерін топтау

 

     Ауыл шаруашылық ғылымы мен практикасында зерттеліп дәлелденген алуан түрлі арамшөптермен күресу әдістері мен тәсілдері айтарлықтай. Олардың мәнділігі биологиялық және шаруашылық тиімділігіне, орындалу қиындылығына және материалдық шығындарына байланысты өзгеше болады. Сондықтан, арамшөптермен күресудің шаралары мен әдістерін жүйелеп, орынды пайдалана білу өте қажет.

     Арамшөптермен  күресу принципінің негізіне  арамшөп өсімдіктерінің басты биологиялық, ең алдымен олардың тұқымдарымен және жер астындағы вегетативті органдарымен өніп-көбею ерекшеліктері алынған. Жаңа өсімдік тек тұқымы арқылы өсіп шығатыны белгілі, сондықтан олармен күресудің бірінші принципі – арамшөптің тұқым салуына, тұқымдануына жол бермеу, сонда ғана тұқымның топыраққа түсуі болмайды. Бұл принципті аз жылдықтармен қатар көп жылдық арамшөптерге де қолдануға болады, оның сақталуына бірқатар зерттеушілер айрықша мән беріп арамшөптердің тұқымының топыраққа түсуіне жол беруге болмайтындығын бірнеше рет дәлелдеген.

      Топырақта  болатын арамшөптер тұқымы – жаңа өсімдіктің шығатын тұрақты көзі. Арамшөптер тұқымының қаулап өсуі, олардың оянуын және биологиялық тыныштық қалпынан шығуын қамтамасыз ететін белгілі жағдайда ғана мүмкін. Сондықтан күресудің екінші принципі – тұқымның өніп-өсуіне жағдай жасап, онан әрі олардың көгін өңдеумен құрту болып табылады. Іс жүзінде бұл принцип өршіту (қозғау салу) деген атақ алды. Өршіту жолымен арамшөптердің үлкен бөлігін мәдени дақылдар себілгенге дейін құртуға жол ашылады.

      Көп  жылдық арамшөптер тұқымын басқа,  едәуір елеулі дәрежеде вегетативті  органдарымен көбейеді. Вегетативті  органдарының көмегімен арамшөптер  әзірге олардың қоректік заттарының  қоры болғанға дейін жаңаруы мүмкін. Сондықтан олардың жер асты бөлімдеріндегі жиналған қоректік заттардың қоры тез таусылуын қамтамасыз етіп, ұсақ бөлшектерінің тамырлануына жол бермеу керек. Ол үшін арамшөп жаңадан көктеп шыққан кезде оны үзбей құртып отыру керек. Осыған орай күресудің үшінші принципі – фотосинтезді және қоректік заттардың жиналуын болдырмау арқылы жер астындағы органдарын (тамырларды, тамыр сабақтарын) күш жиғызбай әлсірету болып табылады.

     Сонымен аталған принциптерді еске ала отыра, арамшөптермен күрес әдістерін жіктеу үшін негізі ретінде екі маңызды белгі алынған, олар: біріншіден, нысандарына байланысты арамшөп өсімдіктерінің пайда болу көзі (өсімдік тұқымдары, жемістері, тамыр сабақтары, тамыр өркендері және т.б.), олардың таралу жолдарын жою және соған бағытталған шаралар; екіншіден, арамшөптердің өсуін тежейтін, жоятын немесе олардың пайда болу көзін ысыратын және оларды болдырмауға бағытталған тәсілдер мен әдістер.

    Бірінші  белгі бойынша арамшөптермен күресу үш типке бөлінеді: алдын ала сақтандыру, жою және арнайы шаралар.

    Алдын ала сақтандыру шаралары – арамшөптердің ұрығын егістікке жібермеу мақсатымен олардың өсу ошақтарын жою, таралу жолдарын бөгеу.

    Оларға жататындар: тұқымды тазалау, көңді дұрыс  дайындау және қолдану, суғару  суының тазалығы, азықты малға дұрыс дайындап беру, өнімді дер кезінде жинау, жолдың жағалауындағы және басқа өңделмейтін жерлердегі өсетін арамшөптерді ұдайы отап отыру, машиналарды (сеялка ж.б.) арамшөп тұқымдарынан тазарту және карантиндік шаралар.

     Арамшөптерді жою шаралары – ауыл шаруашылығында пайдаланатын жерлерде және егістікте өсетін арамшөптерді, топырақтағы олардың генеративті және вегетативті көбею органдарын жою және арамшөптердің тіршілік қабілетін төмендету.

     Арнайы шаралар – арамшөптердің әрі қарай таралу аумағын азайтып, зияндылығын азайту, содан кейін ең зиянды, потенциалды қауіпті, әсіресе карантиндік арамшөптерді жойып жіберу.

     Екінші белгі бойынша арамшөптерге қарсы қолданылатын құралдың  сипатына байланысты күресу тәсілдері мына түрлерге бөлінеді: физикалық, механикалық, химиялық, биологиялық, фитоценотикалық, экологиялық, ұйымдастыру, кешенді әдістер.

     Физикалық  тәсіл – отты пайдалану, учаскелер мен егістікті сумен бастыру, электрді, электр магниттік өрісті қолдану және арамшөптердің көбею мүшелерінің өміршеңдігінен айыру.

     Механикалық тәсіл – қолмен немесе топырақ өңдеу құралдарының арамшөп өсімдіктерін жұлу немесе кесу. Арамшөптердің барлық биологиялық топтар өкілдерімен ластанған егістіктерде қолданылады. Әдіс – негізгі, себу алдындағы, себу кезінде және себу соңындағы өңдеу жүйесінде тиімді.

     Химиялық тәсіл – оларды гербицидтердің көмегімен жою.

     Биологиялық тәсіл – оларды мамандандырылған зиянкестердің, саңырауқұлақ және бактериялардың көмегімен азайтатын немесе жоятын тәсілі.

      Фитоценотикалық тәсіл (бой көтертпей тұншықтыру немесе бәсеке әдісі) – ауыл шаруашылық дақылдарының арамшөптермен салыстырғанда жоғары бәсекелестік қабілеті пайдаланылып, арамшөптердің өну-өсуін нашарлату.

      Экологиялық тәсіл – мәдени өсімдіктердің мұқтажын толық қамтамасыз ету, ал арамшөптрге теріс әсер ететін жағдайларды, әсіресе топырақ қасиеттерін күшейту арқылы іске асырылады (аэрация, ылғал, температура, топырақ реакциясы, биологиялық әрекеті, мұндағы қоректік заттардың мөлшері т.б.)

      Ұйымдастыру тәсілі – ауыл шаруашылығында жерлердің жалпы мәдени агротехникалық жағдайын жақсартатын немесе жанама көмегі болатын тәсілдер мен жұмыстардың түрлері, танаптардың арамшөптену картасын жасау.

      Кешенді тәсіл – бірін-бірі толықтырып, әсерін күшейтетін, арамшөптердің түрлерін және санын едәуір азайтатын ғылыми негізде қолданылатын күресу шараларының жиынтығы.

      Арамшөптермен күрес  шараларын жоспарлауда олардың  түрлі құрамы, биологиялық ерекшеліктері,  сондай-ақ арамшөптер өсімдіктерінің жағдайы негізге алынады. Әсіресе егістіктердің ластану дәрежесінің елеулі мәні бар.

      Танапта арамшөптердің  бірнеше биологиялық топтарының  өкілдері кездеседі, олар бір  мезгілде көген тамырлы, аз  жылдық, атпа тамырлы, кіндік тамырлы  және тамырсабақты болып ластануы мүмкін. Арамшөптенудің бұндай күрделі түрлері олармен күрестің жүйелігін қажет етеді. Сондықтан шаруашылықтарда арамшөппен күресті жыл бойы, олардың түрлі шараларын оның ішінде ең тиімді тәсілдері мен әдістерін орынды пайдалана білу қажет.

 

        Арамшөптермен алдын ала күресу шаралары

 

      Егістіктерде арамшөп  өсімдігімен күресу жолында алдын  ала сақтандыру шараларының маңызы  күрделі. Олар арамшөптердің жаңа  тұқымдарын танапқа түсірмеуге, арамшөп өсімдіктерінің көздерін, ошақтарын анықтауға, оқшаулауға, жоюға және олардың таралу жолдарын кесуге бағытталған.

      Алдын ала сақтандыруға карантиндік қызмет, тұқымды тазалау, көңді дұрыс дайындап қолдану, суғару суының тазалығы, азықты малға дұрыс дайындап беру, егін өнімін дер кезінде жинау, жолдың жағалауындағы және басқа өңделмейтін жерлердегі өсетін арамшөптерді ұдайы отап отыру және т.б. шаралар жатады.

      Карантиндік шаралар. Карантиндік шаралар мемлекеттік ауқымда арнайы өсімдік қорғау және карантинді мекемелерімен жүргізіледі. Бұл шаралардың міндеті басқа елдерден арамшөптер тұқымының тасымалдануына  жол бермеу – сыртқы карантин деп және бір ауданнан екіншісіне қауіпті арамшөптердің таралуының алдын алу – ішкі карантин деп аталады.

      Карантиндік арамшөптер  таралуының алдын алу үшін төмендегідей ережелерді қатаң сақтау қажет: - арамшөптермен ластанған ауылшаруашылық өнімдерін сақтау мен тазалауды жеке бөлінген жай ішінде жүргізу; - мемлекеттік тұқым инспекциясының куәлігінсіз тұқымдық материалды басқа шаруашылықтарға тасуға қатаң тиым салынады; - карантиндік арамшөптер ошағы бар учаскелерге тұқымдық егістікті орналастыруға рұқсат етілмейді; - карантиндік арамшөптер ошағы бар танаптан жиналған өнімді тазалағанда түскен қалдықтарды жемдік мақсатында тек түйілген және буланған күйінде пайдалануға болады, ал жемге пайдаланбаса, актілі рәсімдеумен өртеп жіберу керек; - карантиндік арамшөптермен ластанған сабан мен шөпті тек олар алынған шаруашылықтарда пайдалануға рұқсат етіледі; - органикалық тыңайтқыштар – көң бір жерге жеке төмпешіктер етіп жиналады, тек әбден шіріген соң пайдаланады; - астық қоймаларының, ыдыстардың, машина мен құралдардың тазалығын қатаң бақылау қажет.

      Тұқымдық материалды тазарту. Ол мәдени өсімдіктер мен армшөптер тұқымдарының физикалық қасиеттеріндегі айырмашылықтарды пайдалану негізінде құрылған. Тұқымдық материалды астық қоймаларында сақтауда көптеген арамшөптер тұқымдарының өміршеңдігі 3-10 және одан да көп жылдар бойы төмендемейді.

      Тұқым тазалаудың  үш әдісі бар: алғашқы, негізгі  және  арнаулы тазартулар. Алғашқы тазалау тұқымдық материалдан жеңіл бөлінетін ірі және ұсақ қоспаларды бөледі. Негізгі тазалаудың міндеті – алғашқы тазалаудан кейін қалған арамшөптер тұқымдары мен жемістерін кетіру. Тұқымды алғашқы және негізгі тазалауда астық тазалау агрегаттар кешені, сондай-ақ астық тазалайтын тасқынды желілер пайдаланылады. Жоғары сапалы тұқымдық материал алу үшін тасқынды желіге сорттаушы машина тіркеледі.

       Қиын ажыратылатын  тұқымды арамшөптерден дақылдардың  тұқымдарын тазалау үшін арнаулы өңдеу қолданылады. Әсіресе тұқымдық учаскелер қатты ластанған жағдайда көп жылдық шөптердің тұқымын тазалау мен сорттау қиын.

      Органикалық  тыңайтқыштардың ластануын азайту  жөніндегі шаралар. Малдың ішек-қарын жолдарынан өткен арамшөп өсімдіктерінің тұқымдары мен жемістері өсіп-өну қабілетін жоғалтпайды және қи шіріндісінде жинала береді.

      В.Р.Вильямс атындағы  Ресей БҒЗИ-ның деректері бойынша, 1 тонна қида 43-тен 56 мыңға дейін арамшөптердің өміршең тұқымы, құс қиында – 120-412 мың болады, ал шошқа қиының қатты және лайлы фракциясында олардың сакны миллионға дерлік жетеді екен. Қиды сақтау үдерісінде арамшөптер тұқымдарының өміршеңдігі едәуір кемиді, бірақ тіптен жоғары температурада да толық жойылып кетпейді. Органикалық тыңайтқыштардың терең тыныштықтағы ескіден жатқан тұқымдарды ынталандыратыны белгілі.

      Егістіктің  ластануына жол бермеу үшін  қиды топыраққа шіріген күйінде  енгізген жөн. Ғылыми-зерттеулер деректері бойынша 1 кг жаңа қида тұқымдар өсімталдығын жоғалтпаған арамшөптер саны – 297, ал шірігенінде – 22, бөрткендерінде – 4 болды.

      Арамшөптер  тұқымдарының өміршеңдігін төмендету  үшін органикалық тыңайтқыштарды  дайындаудың «ыстық» әдісі қолданылады.  Бұл әдіс бойынша ең алдымен  қиды қатарлап немесе сұйық  қабаттарымен көңжинағышқа салады, содан кейін тығыздайды. Микробиологиялық процестердің күшейуінің нәтижесінде қидың шіру үдерісінде оның температурасы 60-70°С-қа жетеді, бұл арамшөптер өскіндерінің жансыздануына әкеледі.

      Арнаулы  қондырғыда тауық қиындағы арамшөптердің  тұқымдарын күйдіру әдісімен өңдеуде олардың өміршеңдігі 90-100% төмендейді.

 

 

     Суғару жағдайында ластануды азайту шаралары. Суармалы жерлерде арамшөптердің тұқымдары су арқылы таралады. Бұған 1-кестеде келтірілген деректер толық дәлел бола алады.

                                                                                                         1-кесте

Вегетациялық суару кезінде  мақта егісінде сумен ағып келген арамшөп тұқымдарының саны (К.И.Пактың деректері бойынша)

 

Суару саны	1,2 гектар жерге		Бір гектар жерге сумен  келген арамшөп тұқым- дарының саны (дана)
	Берілген судың мөлшері (м3 есебімен)	келген арамшөптер тұқымдарының саны (дана)
1	1320	62304	51920
2	1320	104720	57267
3	1320	157520	131267
4	1200	149280	124400
5	1200	130080	108400
6	1200	101280	84400
Барлығы	7560	750184	587654