Аграралық өндірістің әлеуметтік-экономикалық мәні және Қазақстанның агроэнеркәсіптік кешенін нарықтық қатынастарға көшірудің негізгі б

ЖОСПАР

Кіріспе…………………………………………………………………………….3-5 
І. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН  МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ   ҒЫЛЫМИ- ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Агроөнеркәсіптік кешен және оның инфроқұрылымы……………………6-10

1.2Ауыл шаруашылығын мемлекттік  реттеудің негіздері…………………...11-16

ІІ. Аграралық өндірістің әлеуметтік-экономикалық мәні және Қазақстанның агроэнеркәсіптік кешенін нарықтық қатынастарға көшірудің негізгі бағыттары 
2.1 Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені және оның реформалау мен нарықтық қатынастарға көшу кезеңіндегі негізгі бағыттары………………..17-20 
2.2. Батыс Қазақстан облысындағы қалыптасқан агроөнеркәсіптік кешен. агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру…………21-26 

Қорытынды 
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 

 

 

 

 

 

 

 

 Кіріспе .

      Экономикасы  дамыған елдер тәжірибесі аграрлық  өндірісте жандандырмай елдің  азық түлік қауіпсіздігі мәселесін  шешу және дамыған нарықтың  қатнастарды қалыптастыру мүмкін  еместігін дәлелдеп отыр .

     Аграрлық саясат  ол ауыл шаруашылық өндірісі  мен агробизнестің басқада салаларын  тиімді дамытуға бағытталған  және осы негізде халықтың  тұрмыс дәрежесімен елдегі қоғамдық  процесстің дамуын қамтамасыз  ету саясаты .

       Қазақстан  Республикасы аграрлық саясатының  страткгиялық нысанасы отандық  өндірісті ұлғайту, өнім сапасын  жақсарту және оның өзімдік  құнын әлемдік бәсекелестік деңгейінен  асырмау, халықты экологиялық азық  –түлік өнімдерімен, ал өнеркәсіпті  шикізатпен толық қанағаттандыру  болып табылады.

      Қазақстанның  аграрлық секторы әлеуметтік  – экономикалық жағынан терең  түрлендірілді , шаруашылықты жүргізудің  экономикалық  механизімі өзгерді, щаруашылықтың жаңа нышандары  қалыптастырылды .

      Тауар өндірушілердің  құрамы түбегейлі өзгеруі , меншіктің  жаңа , мемлекеттік емес формалары  орнықты. Дегенмен , соңғы он жыл  ішінде елімізде азық –түлік  өнімдері , олардың ең қажетті  түрлері бойыша екі және оданда  көп есе кеміп кетті , өндірілген  өнімді өткізудің қалыптасқан  жүйесі өзгерістерге ұшырады. Рыноктың  экономикаға көшу көптеген күрделі  проблемалар ішінде ауыл шаруашылық  өндірісін ұйымдастырум  формаларын  өзгертуді жеке мәселе ретінде  қойып отыр. Сондықтан нарықтың  қатнастарға өту жағдайында агроөнеркәсіп  кешенінің негізгі буынында өндірісті  ұйымдастырудың мәселелерін зерттеу  өзектілікке ие болып отыр.

    Азық –түлік  проблемасының шиеленісуінен ауыл  шаруашылығын және онымен байланысты  салаларды , аграрлық қатнастарды  дамыту туындайды. Қазіргі уақытта эканомикалық - әлеуметтік саясатты бірінші кезекте аграртлық мәселелерді, әсіресе азық –түлік кешенінің маңыздылығын ескеру . дағдарыстан шығудың алғы шарттарын жасау, саладағы жаңа нарықтың құрлымдарға жан -жақты қолдау шараларын және ауыл шаруашылығының дамуындағы мемлекеттің ролін қарастыру актуалді мәселе болып отыр. Сол себепті аграрлы өндірісті дамыта отырып, осы саланың қызметін түпкілікті жақсарту – елдің азық –түлік мәселесі мен әлеуметтік шиеленісті шешіп , Қазақстанның рыноктық қатынастарға барынша бір қалыпты өтуін қамтамасыз етеді . Тәуелсіз мемлекет трғысынан әсіресе оның даму негіздері мен тәсілдерін өзгерту, шаруашылық жүргізудің жаңа әдістерін меңгеру , өнім көлемін көтеру және оны өңдеу , сақтау, тасымалдау, әдістерін жетілдіру , осы негізде агроөнеркәсіп кешенінің инфроқұрылымдарын дамыту мәселелері зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.

           Өйткені ауылға көңіл бөлу, ауылды  көркейту- мемлекеттік дәрежедегі  аса маңызды шаруа. Ауыл шаруашылығын  қайта өркендету бұдан бұлай  өзекті мәселеге айналу керектігі  бүгінгі күннің кезек күттірмейтін  талабы. Осы саланы қалпына келтіру  үшін үкімет үш жыл көлемінде 150 миллиард теңге қаржы бөлмекші.

       Ауыл  – шаруашылығын өркендетуде қазргі  таңда алда төмендегідей міндеттер  тұр:

• бірінші, азық –түлік рыногын тұрақтандыру ;

• екінші , импорттық тауарлардың тасқыны күшейген  қазіргі жағдайда халықтық отандық өнімдермен қамтамасыз ету мүмкіндіктерінің төмендеуіне жол бермеу ;

• үшінші , аграрлық және өнеркәсіптік секторлардың мүдделерін тиімді үйлестіре отырып тұрақты экономикалық дамудың алғышарттарын қамтамасыз ету;

• төртінші , ауыл инфроқұрылымдардың тозғыншылыққа ұшырауын тоқтату.

        Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден , екі тараудан , қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

         Бірінші тарауда – Агроөнеркәсіптік  кешен және оның құрылымы , ауыл  шаруашылығын мемлекеттік реттеу , ауыл шаруашылығын басқару механизмдері  туралы түсінік берілген.

        Екінші  тарауда   – Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың негізгі бағыттары мен жетілдіру жолдары туралы айтылған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН  МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ   ҒЫЛЫМИ- ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. Агроөнеркәсіптік кешен және оның инфроқұрылымы

         Аграрлық  өнеркәсіптік өндірістің қазіргі және болашақтағы дамуы тек ауыл шаруашылығының тікелей даму деңгейіне ғана емес , сонымен бірге оған қызмет көрсететін ауыл шаруашылығының даму дәрежесімен де айқындалады , яғни ауыл шаруашылығының инфроқұрылымынада байланысты.

         Агроөнеркәсіп кешенінің инфроқұрылымы дегеніміз – салалар, өндіңрістер , тікелей негізгі өндіріске де, өндірістен тыс (әлеуметтік) салаларға да қызмет ететін қызметтер және қызмет түрлері формасындағы өндіргіш күштер элементтерінің жиынтығы.

         Агроөнеркәсіп кешен инфроқұрылымы: өндірістік, әлеуметтік және рыноктық инфроқұрылымдардан құралады.

       Өндірістік инфроқұрылымдағы материалдармен жабдықтау, техникаларды жөндеу, ауылшаруашылық өнімдерін тасу, өңдеу, сақтау, сату, сол сияқты электр қуаты , жол жүйесі байланыс, т.б жатады. әлеуметтік инфроқұрылымдағы үй-жай, камуналдық шаруашылық , мәдениет мекемелері, денсаулық сақтау жүйесі, халыққа қызмет көрсету,  тұрмыс қажеттерін өтеу мекемелері, білім, балаларға тәрбие беру мекемелері т.б кіреді. Аймақтағы агроөнеркәсіп инфроқұрылымының дамуы мен қалыптасу нақтылы аймақтардың табиғи-экономикалық жағдайына тікелей байланыста. Әрбір аймақтақтың өзіне тән табиғи және экономикалық өзгешіліктері бар, сондықтан инфроқұрылымдар осы нақтылы аймақ бойынша негізгісалалардың дамуына олардың өнімдерінің көбеюіне, сапасының жақсаруына, сол сияқты әлеуметтік салалардың жетілуіне әсерін тигізеді.

       өндірістік инфроқұрылым құрамына кіретін ауыл шаруашылығына тікелей қызмет ететін агрохимиялық, мал дәрігерлік, техниканы жөндеу, оларды күту, өсімдік қорғау т.б салаларды айтпағанда нарық жағдайында халықтың әлеуметтік – тұрмыс халін жаңартуды ауыл шаруашылығының негізгі салаларына қызмет атқаратын электротехникалық сала мен жол құрылыс, сол сияқты  көлік (транспорт) қатынастарының да орны ерекше. Әлеуметтік инфроқұрылымдар өндірістік инфроқұрылымдар сияқты тікелей өнім өндірмесе де негізгі өндірістік салалардың бір қалыпты және үздіксіз жұмыс істеуіне жағдай жасайды. Әлеуметтік салалар өндірістің өркендеуіне халықтың тұрмыс жағдайын денсаулығын, білімін, мәдениетін, мамандық деңгейін көтеру арқылы әсер етеді.

 

Ауыл шаруашылығының инфроқұрылымын төмендегі                         сызбадан көре аласыздар.(Сызба1)

    

Ауыл шаруашылығының         инфроқұрылымы

 

 

                                           

       Әлеуметтік  инфроқұрылым                     Өндірістік инфроқұрылым                                

                                      

 

1.материадық-       2.рухани инф-          3.жол қатынасы,    4.өндіріске

тұрмыстық инф-   рақұрылымдар          көлік                       тікелей   рақұрылымдар      оқу- ағарту,              (транспорт),            қызмет

қоғамдық               мәдениет,                байланыс, ауыл       көрсететін

тамақтану,             өнер,                         шаруашылығы        салалар

тұрғын-үй,             денсаулық,              өнімдерін өңдеу,  

комуналдық           спорт, ғылыми        сақтау, сату,

байланыс,                қызмет т.б              оларды

тұрмыстық                                              тасымалдау

қызмет т.б                                               және т.б

 

           Экономикалық аграрлық секторының  рыноктық инфроқұрылымның қалыптасуы  мен дамуы белгілі бір факторларға байланысты. Олардың қатарында: өңірдің табиғи-климат жағдайы, шаруашылық субъектілері мен өндірістік объектілердің орналасуы, бұлардың энергия қуаттары, су көздерімен қамтамасыз етілу дәрежесі, жол және көлік қатынастарының жағдайы, ауыл  шаруашылығы өнімдерін өндірудің технологиясы, кәсіпкерлердің белгілі бір кәсіпке жете бейімделуі, бұдан басқа, саланың өзіне тән мына ерекшеліктер: табиғаттың құбылмалы көріністеріне тәуелділігі, қаражат айналымының ұзақтылығы, жұмсалған шығындар мен олардың қайтарылым көздерінің тұспа-тұс келмейтіндігі мұқият ескерілуі тиіс. Осы және басқа да объективтік факторларды жан-жақты қарастыру инфрақұрылымның рыноктық қатынастар жағдайындағы даму бағытын, оның жалпы құрамымен бөлімдерінің көлемін айқындауға мүмкіндік береді. Нарықтық инфрақұрылымды жіктеу оның салаларымен жекелеген элементерінің жалпы экономикалық өсудегі маңызы мен рөлдерін анықтау, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы  байланыстарды зерделеу, осының арасында негізгі өндіріс пен оны қамтамасыз ететін субъектердің оңтайлы ара қатынасын қалыптастыру қажеттілігінен туындайды.

      Агроөнеркәсіптің рыноктық инфроқұрылымы тиісті бөлімдерден тұрады. Оның негізгі экономикалық айналымға қатысушылар  рыногінің белгілі бір жүйелері, тауарлар мен қызметтер рыногі, ресурстар мен қаржы рыногі құрайды.

         Ауыл шаруашылығы тауар өнімділігіне  кері әсерін тигізіп отырған келесі жәйт – бұл өткізу жүйесі инфроқұрылымының жұпынылығы, ресурстардың тапшылығы, өндірістік қорлардың жылдар бойы  жаңартылып  жаңғыртылмағандығы.

      Ауыл шаруашылығының  өндірісінің еркін рыноктың қызмет ету механизіміне бейімделуінің объективті күрделілігі, агралық сапаның ерекше статусы туралы мәселе көтереді. Агралық саясат халқаралық көлемде кең талқылануы түрлі мемлекеттік доктриналар мен аграрлық дамудың бірнеше стратегияларын ұстанатын мемлекеттік экономикалық қарама-қарсы бағыттарын көрсетеді. Осыдан екі концепцияның қайшылығы шығады. Бірі либералдық модель және екіншісі көптеген дамыған елдер ұстанатын аграрлық протенционизм моделі.

      Рынок типтері  бойынша саланың рыноктық инфроқұрылымы  былайша жіктеледі.

 

Агроөнеркәсіптің рынок инфроқұрылымының рынок типтері           бойынша жіктелу(Сызба2)

 

Тауар рыногі	Қаржы рыногі
Көтерме және бөлшек сауда торабы	Банк жүйесі
Тауар биржалары	Қор биржалары
Жәрменкелер	Бюджеттер
Аукциондар	Салық қызметі
Делдалдық фирмалар	Зейнетақы қорлары
Коммерция ұйымдар	Сақтандыру компаниясы
Сауда үйлері	Аудиторлық компания
Көлік агенттігі	Брокерлік кеңес
Коммерциялық ақпараттық орталықтар	Валюта биржасы

 

 

     Ауыл шаруашылық  және оған қызмет ететін салалардың  теңбе-тең пропорционалды дамуы, түпкі жоғарғы нәтижеге жету  үшін халық шаруашылығының барлық  бөлімдерін басқаруды жетілдіру  азық түлік нарығын толықтырудың  маңызды шаралары. Табиғи жағдайларына  қаншалықты тәуелді болғанымен , ауыл шаруашылық өндірісініңдеңгейі  мен мамандануы табиғат фокторларына  ғана емес, көбіне әлеуметтік  –экономикалық фокторларға (өнеркәсіптің, көліктің даму сипатына, тарихи  қалыптасуына салт-дәстүріне т.б ) байланысты болып келеді.

      Сонымен, жаңа  қоғамдық еңбек бөлінісінің арқасында, аграрлық өндіріс қоғамдық капиталдық  ұдайы өндірісінің жалпы жүйесіне  кіреді және ол осы жүйенің  даму заңдарына сәйкес дамитын  болады.

      Осымен  қатар, аграрлық  өндіріс, көбінесе  тұтыну заттарын өндіретін саладан, көбінесе өндіріс құралдарын (шикізат  өңдейтін өнеркәсіп үшін) өндіретін  салаға айн

 

 

 

 

1.2Ауыл шаруашылығын  мемлекттік реттеудің негіздері

Мемлекет ауыл шаруашылық өндірісін қолдауға және рыноктық жағдайларға бейімделуге көмек беруі қажет.

Аграрлық өндірісті мемлекеттік реттеу – бұл ауыл шаруашылық өнімдерін, шикізаттарын және азық-түлік өндіруге, өңдеуге және оларды өткізуге, сондай-ақ тауар өндірушілердің өндірістік-техникалық камтамасыз етілуіне мемлекеттің экономикалық әсері болып табылады.

Аграрлық сектордағы мемлекеттің рөлін көрсетуде  С.В.Киселев «Аграрлық секторды реттеуде және тқолдауда бас рөлде, нарықтық экономиканың теориясы мен практикасы тудырған реттеу тетіктерінің қолданатын мемлекет болуы қажет» деп көрсетсе, қазақстандық ғалым Ғ.Қалиев «Мемлекет-дағдарыстық жағдаилар тереңдеген өтпелі кезеңде ауыл  шаруашылық өндірісін дамыту шарттарын анықтауда маңызды рөл атқарады» деп тұжырымдайды. Батыс экономикасы нарық жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеудің үлкен тәжірибесін жинақтады, сондықтанда  оларға көңіл аудару және оны үйрену бізге пайдалы болмақ. Әрине өтпелі кезеңде мемлекеттік экономиканы реттеуден бүтіндей алшақтады деп тұжырымдауға болмайды. Десе де экономистер арасында нарық өзінен өзі қалыптасуы қажет деген белгілі пастулатқа әбден сенгенін теріске шығара алмаймыз.

Енді аграрлық өндірісті , мемлекеттің реттеуі шектерін қалай анықтауы керек  деген сұраққа жауап іздеп көрейік. Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер ауыл шаруашылығын зерттеудің тиімді механизмін жасаумен толықтырылмады. Басқарудың  тиімді механизмдерінің болмауынан макроэкономикалық реттеу микроэкономика деңгейіндегі қызметпен үйлеспей отыр. Рыноктық мақсаттар негізінде барлық мәселені жедел түрде шешуге болмайтыны анық. Сондықтан да, әкімшіл-әміршіл жүйенің идеяларанынан босаған экономика еркін рыноктық қатынастардың қызмет ету тәртібін бірден  үйреніп кетуге қабілетсіз болып отыр. Бірақ, осы жүйеден бас тарту ауыл шаруашылығының экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу қызметтерінің  орталықтан орындалуын жоққа шығару деген сөз емес.Рыноктық қатынастардың бастапқы кезеңдернде басқару құрылымы экономиканы реформалау шараларының рыноктың өздігінен реттелуіне үлкен үміт артқан болатын. Өкінішке орай, мұндай болжам өзін ақтамады. Өйткені өздігінен реттеліп отыратын экономика ешбір жерде жоқ.

Өркениетті елдердің барлығында да экономикаға мемлекеттік басқару жасалып, ол реттеліп отырады. Сондықтанда халық шаруашылығын реттеу үлкен экономикалық тиімді нәтиже береді. Сол себепті экономикаға мемлекеттік реттеу керек пе, жоқ па деген талас жоқ, мәселе сол реттеуді қалай және қандай әдіспен  жүргізуде, мемлекеттік орындардың әкімшілік араласуы мен кәсіпорындардың дербестігі арасындағы шекараны қалай анықтауда болып отыр. Мемлекеттің,  агробизнес  жүйесіне араласуының қажеттілігі мемлекеттік бақыллау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған рынок жағдайында да бірқатар объектиптік факторлармен анықталады. Ең алдымен,  мемлекеттік реттеу шаралары эконмикалық саясатпен тығыз байланыста болғандықтан , өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әртүрлі қабылданады. Экономикалық дамудың әртүрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысып отытуы мүмкін. Бірақ олардың мәні тұрақты болып қалады. Сондай-ақ олар көп жылғы тәжірибеде сыналып, көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне кірісіп кеткен және қазіргі жағдайда рыноктық экономикалық теорияның тиісті тарауларының, негізін құрайды. Сонымен қатар , кейбір шаралар қалыптасқан саяси және әлеуметтік конъюнктураның әсеріне ұшырады.