Бизнесті бағалау пәнінің мәні мен мақсаттары

Егер меншікті капиталдың баланстық бағасы оның нақты (нарықтық), немесе экономикалық құндылығына сәйкес келмесе, онда жабық не баланстан  тыс капитал болуы керек.

Жабық капиталдың екі көзі бар:

1. активтердің нарықтық және баланстық бағалаулары арасындағы айырмашылық (А*-А);
2. бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған қағидалары мен ережелеріне сәйкес балансқа енгізуге тиісті емес баланстан тыс позициялардың есептелмеуі (КА*).

Егер бухгалтерлік бағалау  жүйесінде баланстан тыс баптардың  формалды есебі болса, жабық капитал  болмаушы еді.

Тәуекелге қатысты бухгалтерлік модель «бір тәуекел барлығына келеді»  дейді. Бірақ әрбір фирма табысты  алған кезде нақты әртүрлі  тәуекел түрлерімен кездеседі және табыс алудың өз деңгейлері болады.

Осылайша, бухгалтерлік модель фирманың нақты бағасын жасауға  мүмкіндік бермейді. Экономикалық концепция  негізінде жүргізілетін бағалау  кәсіпорын болашақта қалай жұмыс  істей алатындығы туралы нақты көрініс  береді. Бұл барлығына: меншік иелеріне, басқарушыларға, жабдықтаушыларға, тұтынушыларға, банкирлерге, сақтандыру және салық  қызметкерлеріне, инвесторларға бағалы.

Мұнда бағалау объектісі  келесілер бола алады:

• жалпы кәсіпорын;
• кәсіпорынның қозғалмайтын мүлкі;
• машина паркі;
• материалдық емес активтер;
• меншік иесінің мақсаттары мен қажеттіліктеріне байланысты басқа элементтер.

 

3 Бағалау  субъектілері

Бағалау қағидалары мен  әдістемесі 20 ғасырдың  қырқыншы жылдарына  нарықтық экономикасы дамыған әртүрлі  елдерде жасалды. Олар экономикалық теория мен практикаға негізделеді. Бағалау туралы  ғылым бар және дамуда. Меншіктің әртүрлі обьектілерінің құнын  бағалау тамырымен классикалық  экономикалық теорияға кетеді: шекті  пайдалылық теориясы, өндіріс, құн факторлары және т.б.

Экономика қалыпты қызмет етіп дамуы үшін тәуелсіз бағалауға  үлкен мән берілгендіктен, 50-жылдары  әлемдік практикада жаңа жеке кәсіп - бағалаушы кәсібі пайда болды.

Қазақстан үшін ол салыстырмалы түрде жаңа. Бағалаушы кәсібіне қажеттілік экономикада нарықтық қатынастар дамуымен қатар пайда болып дамиды.

Бағалаушы әрекетінің пионері  – Қазақстандық бағалаушылар қоғамы болды.

80-ші жылдары бағалау  әрекетінің даму процесі ұлттық  деңгейден халықаралыққа шықты.  Бірінші кезекте бұл халықаралық  қаржылық институттардың әрекеттерінің  кеңеюімен және ұлттық аймақтардың  интеграциясымен байланысты болды.  Мұның барлығы  ортақ Халықаралық  бағалау стандарттарын жасауға  негіз болды. 1981 ж. Мүлікті бағалау  стандарттары бойынша халықаралық   комитет құрылды. (МБСХК).

МБСХК негізгі міндеттері болып келесілер табылады: мүлікті  бағалау процедурасы бойынша  тәжірибелік ұсыныстар, стандарттарды  басылымда жариялау, қалыптастыру, қаржылық есеп беруде қолдану үшін мүлікті бағалау процедурасы  бойынша стандарттар мен практикалық  ұсыныстарды қалыптастыру, жариялауды және осы материалдарды әлемдік  масштабта тарату қызметін жүзеге асыру, оларды ұлттық ұйымдардың қабылдануы мен сақтауына көмектесу. Комитеттің мақсаты болып сондай-ақ түрлі  елдердің ерекшеліктерін ескере отырып, стандарттарды түзету және олардың  пайда болуына қарай стандарттар  қалыптасуында және олардың қолдануында  айырмашылықтарды анықтау табылды.

МБСХК өзінің қызметінде бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша халықаралық  комитетпен, бухгалтерлердің халықаралық  федерациясымен, аудиторлық қызмет бойынша  халықаралық комитетпен тұрақты  байланысты ұстайды. Осымен байланысты МБСХК міндеттеріне бухгалтерлік есеп контексіндегі активтерді бағалау  бойынша кеңес беру қызметі, аралас кәсіби пәндердің стандарттарын  және жұмыс бағдарламаларын шоғырландыру, жоғарыда айтылғандар және басқа  да халықаралық ұйымдармен жаңа стандарттарды  анықтағанда, жасағанда және жариялағанда тығыз байланыс жатады. Қарым-қатынас  тікелей байланыс ретінде де, Біріккен Ұлттар Ұйымы сияқты басқа халықаралық  ұйымдар қатынасуымен де жүзеге асады.

1985 ж. мамырда МБСХК  БҰҰ Кеңесінің экономикалық және  әлеуметтік реестріне қосылды.

Кәсіби бағалаушылар мемлекеттік  органдардан, кәсіпорындардан, банктерден инвистициялық сақтандыру институттарынан, сонымен қатар азаматтардан түсетін  тапсырыстар бойынша жұмыс істейді.

Өз әрекеттерінде олар құқықтық, кәсіби және этикалық нормаларды басшылыққа алады.

Бағалаушы өз әрекетінде сонымен  қатар Азаматтық және Шаруашылық құқық нормаларын басшылыққа алады.

Бағалаудың кәсіби нормалары  – бұл кәсіби органдармен өз мүшелерінің  әрекетін бақылау үшін жасалатын  бағалаудың кәсіби практикасының стандарттары.

Бағалаушының этикалық тәртіп нормалары этика кодексінде жазылады, ол кәсіби ұйымдармен қабылданады. Стандарттар  немесе этика кодексі бұзылғанда кәсіби ұйымдар өзінің бұзушы  мүшелеріне санкциялар (ұйымнан шығару және сертификаттан  айыруға дейін) қабылдайды.

   Бағалаушыға қойылатын  негізгі талаптарға келесілер  жатады:

• кәсібилік. Бағалаушыда кәсіби ұйымның сертификаты болуы керек. Бірқатар елдерде бағалау әрекетін мемлекеттік лицензиялау жүзеге асады.
• жұмыстың белгілі бір тәжірбиесі. Әдетте бағалаушы, бағалау туралы есеп беруге қол қоя алуы үшін екі жыл практикасы болуы керек.
• жеке қасиеттері: адалдық, обьективтілік және ойлаудағы тәуелсіздік. Жұмысты орындау барысында бағалаушы мүддесі бар тұлғалар жағынан қысымда болуы мүмкін, сонымен құн туралы  қорытынды жасағанда бағалаушының тәуелсіздігі өте маңызды.
• тапсырыс берушімен жасалған келісім-шарт шарттарын орындауға міндеттілік.

 

4. Бағалау қажеттілігі мен мақсаттары

 

Кәсіби бағалаушы өз әрекетінде әрқашанда нақты мақсатты басшылыққа алады. Мақсатты нақты, білімді қалыптастыру есептелетін құн түрін дұрыс  анықтауға, бағалау әдісін таңдауға мүмкіндік береді.

Әдетте, бағалау мақсаты  клиентке шешім қабылдау үшін қажетті  қандайда бір бағалау құнын анықтаудан тұрады. Бағалау жұмыстарын жүргізуге  келесі мүдделі жақтар, мемлекттік құрылымнан жеке тұлғаларға дейін, бизнесті бағалауға бақылау тексеру  органдары, бақылау құрылымдары, несие ұйымдары, сақтандыру компаниялары, салық фирмалары  және басқа ұйымдар, жеке бизнес иелері, инвесторлар және т.с.с мүдделі  болу мүмкін. (1 сурет)

 

 

 

 

 

 

 

1-сурет. Бизнесті бағалауға  мүдделі жақтар

 

Бағалау жұмыстарын жүргізуге  мүдделі жақтар өзінің экономикалық мүдделерін жүзеге асыруға тырса  отырып, бағалау мақсатын  анықтайды.

Бизнесті бағалау келесі мақсаттарда өткізіледі:

• кәсіпорынды, фирманы ағымдық басқару тиімділігін жоғарылату;
• қор нарығында кәсіпорын акциясын сату-сатып алу кезінде бағалы қағаздар құнын анықтау. Негізделген инвестициялық шешімдерді қабылдау үшін, иеленетін акция пакетіне келетін кәсіпорын меншігін және осы меншік үлесін сонымен қатар бизнестен түсетін мүмкін келешектегі табысты бағалау керек;
• кәсіпорынды толық немесе бөлшектеп сату-сатып алу кезінде құнын анықтау. Кәсіпорын иесі өз бизнесін сатуды шешкенде немесе серіктестіктің бір мүшесі өз үлесін сатқысы келген уақытта кәсіпорынның немесе оның активтер бөлігінің нарықтық бағасын анықтау қажеттілігі туады. Нарықтық экономикада келісім-шартты бұзу немесе бір серіктестің бекітетін келісім-шарт үшін кәсіпорынды бағалау жиі болады;
• кәсіпорынды қайта құру. Кәсіпорынды жою немесе холдинг құрамынан өзіндік кәсіпорынның бөлініп шығуы оның нарықтық бағалануын ұсынады, себебі акцияның, конвертацияның сату немесе сатып алу бағасын анықтау керек;
• кәсіпорынның даму жоспарын құру. Стратегиялық жоспарлау процесінде фирманың келешек табысын, тұрақтылық  деңгейін, беделділік бағалылығын бағалау керек;
• кәсіпорынның несие қабілеттігін және несиелеу кезінде кепілдік құнын анықтау. Осы жағдайда бағалау, бухгалтерлік есеп беру бойынша активтердің құн көлемі, олардың нарықтық құнынан қатты айырмашылықта болуы мүмкін.
• жоғалтып алу алдында активтер құнын анықтау қажеттілігі туатын процестегі сақтандыру;
• салық салу. Салық салынатын базаның салығын анықтауда кәсіпорынның объективті бағалануын өткізу қажет;
• негізделген басқару шешімдерін қабылдау. Инфляция кәсіпорынның қаржылық есеп беруін құртады, сондықтан тәуелсіз бағалаушылардың мүлікті кезеңді түрде қайта бағалауы, қаржылық шешімдерді қабылдауда база болып табылатын қаржылық есеп берудің нақтылығын жоғарылатуға мүмкіндік береді;
• бизнестің инвестициялық даму жобасын жүзеге асыру. Бұл жағдайда кәсіпорынның толығымен бастапқы құнын білу қажет.

Егер де сату-сатып алу  келісімінің, несиелеудің, жалға алу  немесе лизингтің объектісі, салым  салу объектісі белгілі бір кәсіпорын  мүлігінің элементі болады, сонымен  қатар егер де мүлікке салық, анықтама және т.с.с., онда қажетті объект жеке бағаланады. Мысалы, қозғалмайтын мүлік, машиналар және жабдықтар, материалды емес активтер.

Кәсіпорын мүлігінің даму құнын бағалау келесі жағдайларда  келтіріледі.

1. қозғалмайтын мүліктің қандай да бір бөлігін сатудың белгілі бір себептер: пайдаланбайтын жер учаскелерінен, ғимараттарынан, құрылғаларынан құтылу үшін; несие қабілетсіздік жағдайында кредиторлармен есеп айырысу, серіктестерге зиян келтіргенде сот шешімі бойынша есеп айырысу және т.с.с.;
2. қозғалмайтын мүлік бөлігін кепілдікке салу арқылы несие алу;
3. қозғалмайтын мүлікті сақтандыру және сақтандырылған мүліктің құнын анықтау;
4. қозғалмайтын мүлікті жалға беру;
5. мүлікке салықты есептеу үшін салықтық базаны анықтау;
6. қозғалмайтын мүліктің бір бөлігін басқа құрылғалы жатқан кәсіпорынның жарғылық капиталына салым ретінде рәсімдеу;
7. қандай-да бір инвестициялық жобаны жүзеге асыруда бизнес-жоспарды өңдеуді бағалау;
8. шығындық тәсілді қолдану кезінде кәсіпорын құнын жалпы бағалауында аралық саты ретінде қозғалмайтын мүлікті бағалау.

Құрылыс-жайлар құнын бағалау келесі жағдайларда  қажет:

• құрылыс-жайлардың, жабдықтардың кейбір бірліктерін сату себептері керегі жоқ, табиғи немесе моральды тозған құралдардан құтылу үшін; төлем қабілетсіздік жағдайында кредиторлармен есеп айырысу; құралдарды экономикалық және экологиялық критерилер бойынша прогрессивтіге айырбастау;
• шарттар мен несиелерді қамтамасыз ету үшін қозғалмайтын мүліктердің қандай да бір бөлігіне кепілді рәсімдеу;
• қозғалмайтын мүлікті сақтандыру;
• машиналар мен жабдықтарды жалға беру;
• машиналар мен жабдықтардың лизингін ұйымдастыру;
• мүлікке салынатын салықты есептегенде негізгі құралдар үшін салық базаларын анықтау;
• басқа кәсіпорынның жарғылық капиталына салым ретінде машиналар мен құрал-жабдықтарды дайындау;
• инвестициялық жобасын жүзеге асырғанда машиналар мен құрал-жабдықтардың құнын бағалау.

Фирма өнімін ерекшелендіретін жеке белгілерінің құнын  бағалау келесі жағдайларда жүргізіледі:

1. Оны басқа фирмалардың сатып алуы.
2. Өткізу нарығы кеңейгенде және сату көлемі ұлғайғанда жаңа серіктестіктерге франшизаны ұсыну.
3. Басқа кәсіпорындардың заңсыз әрекеттерінен фирманың іскерлік атағына келтірілген зиянды анықтағанда;
4. Оларды жарғылық капиталға салымдар ретінде қолдану кезінде;
5. Кәсіпорын құнын жалпы бағалау үшін материалды емес активтердің, гудвиллдің құнын анықтау кезінде.

Осылайша, негізделген және нақты баға, бағалаудың қолдану облысын  дұрыс табуға байланысты: сату-сатып  алу, несие алу, салық салу, қайта  құрамдастырылуға және т.б. байланысты.

 

5. Бағалау  кезінде анықталатын құн түрлері

 

Жүргізілетін бағалау  мақсатына, ескерілетін факторлардың көлемі мен таңдалуына байланысты бағалаушы  әртүрлі құн түрлерін есептейді.

Құн сатып алушы қандай да бір затқа, объектіге айырбастап алуға дайын ақша эквиваленті. Құн  баға мен шығыннан ерекшеленеді.

Нарық дәрежесіне байланысты нарықтық құн және нормативті есептеу  құны болып бөлінеді.

Нарықтық құн – бұл кәдімгі сатып алушы мен сатушы арасындағы келісім кезіндегі ең мүмкін баға. Нарықтық құн нарықтағы нақты уақыттағы жағдайына байланысты қалыптасады, сондықтан нарық жағдайы өзгеруіне байланысты нарықтық құн да өзгереді. Сатушы мен сатып алушы сол мүлік туралы толық хабардар және оларға сырттан күш әсер етпейді.

Кейбір жағдайда нарықтық құны кері шаманы көрсетуі мүмкін. Мысалы, ескірген мүлік объектісін бағалау  кезінде, ол мүлікті жою кезіндегі  құн сол жер учаскесінің құнынан  асып кеткен жағдайда немесе экологиялық  жағымсыз объектілерді бағалаған кезде.

Нормативтік есептеу  құны – бұл сәйкес орындармен қалыптастырылған әдістемелер мен нормативтер көмегімен есептелген мүлік құны. Мұнда нормативтердің ортақ бағандары қолданылады. Нормативті есептеу құны мен нарықтық құн сәйкес келмейді, алайда нормативтер нарықтың базасына сәйкес кезең бойынша жаңарып отырады.

Бағалауға байланысты нарықтық, инвестициялық, сақтандыру, салық салынатын, утилизацияланған құн болып бөлінеді.

Ашық нарықта сату объектісі  ретінде мүлікті бағалағанда  нарықтық құн қолданылады.

Инвестициялық жобалар негізінде  инвестициялық құн қолданылады.