Түйе жоңышқа (Melіlotus)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте - 6.

Түйе жоңышқаның бірінші жылында  себу мерзімінің мал азықтық масссаның өнімділігіне әсері (2012 ж. есеп бойынша) [16].

Вариант	Өнімділігі   ц/га
	Жасыл масса	Сабан
Ерте көктемгі  – 10 мамыр	57,8	11,2
Көктемгі – 20 мамыр	50,4	8,4
Жаздық (бақылау) – 20 шілде	17,5	2,8
Қыстық	-	-
НСР0,5	4,8	1,1

 
 

Ерте көктемде  мерзімде жоңышқаның жасыл масса  өнімділігі - 57,8 ц/га, сабан – 11,2 ц/га болса, ал көктемгі мерзімде 50,4 ц/га және 8,4 ц/га түсті, жазғы мерзімде шаруашылық маңызды өнімділік қалыптастырады. (Кесте -6) [21].

 

Кесте -7.

Түйе жоңышқаның бірінші жылында алғы дақылдардың мал азықттық массасының өнімділігіне әсері[17].

Вариант	Өнімділігі ц/га
	Жасыл масса	Сабан
Таза  пар (бақылау)	60,5	12,4
Гербицидті  пар	58,4	11,7
Тура егіс	55,7	11,0
НСР0,5	5,6	1,8

 

Алғы дақыл ретінде  таза пар алынды, алайда  гербицидті пар және тура егіс өнімділігі  жағынан  еш артта қалған  жоқ. Бақылауда жоңышқаның жасыл массаөнімділігі  60,5 ц/га құраса, сабанға 12,4 ц/га, ал гербицидті парда – 58,4 ц/га, сабан-11,7, тура егісте жасыл масса-55,7 ц/га, сабан-11,0 ц/га. (кесте №11) Әр түрлі варинаттардың арасындағы өніміділік айырмашылығы тәжірибе қателігі болып саналады. Қореқтену ауданына өсімдіктің өсуі мен дамуына ең  қолайлы жағдайлар кеңқатарлы егісте (90 см) қалыптасты (далалық өңгіштік 0,5 млн тұқым/га), алайда мал азығы өнімділігі жөнінен қатарлы егу әдісі артық (далалық өңгіштік 3 млн тұқым/га). (Кесте -7) [19].

 

Кесте - 8.

Түйе жоңышқаның бірінші жылында бактериалды және минералды тыңайтқыштарды енгізу арқылы  мал азықтық өніміділігін көтеру, ц/га[18].

Вариант	Өніміділігі
	Жасыл масса	Сабан
Тыңайтқыштар қолданбай  (бақылау)	45,6	8,2
Нитрагин	47,8	8,8
Нитроаммофос, 60 кг/га (себу кезінде қатарға)	54,3	10,3
НСР0,5	4,3	1,2

 

 

     Бактериалды және  минералды тыңайтқыштарды енгізу көпжылдық шөптердің өсімдік биіктігі мен  өсуіне айтарлықтай әсерін тигізеді. Жоңышқаның жасыл масса өнімділігін  45,6 ц/га-47,8 ц/га, сабан-8,2 ц/га-8,8 ц/га көтерді.(Кесте -9)

Кесте - 9.

Түйе жоңышқаның бірінші жылында мал азығы өнімділігін гербицидтер пайдалану арқылы көтеру, ц/га (2012 ж. есеп бойынша) [13].

Вариант	Өніміділігі
	Жасыл масса	Сабан
Бақылау  (қорғаусыз)	44,9	7,9
Тұқымдарды бүрку  (ТМТД ВСК + Табу, 7 л/т)	46,1	8,1
Егуге дейін гербицид (Торнадо, 2 л/га)	46,7	8,2
Вегетация кезіндегі гербицид (Миура, 1 л/га)	52,3	10,4
Варианты 2+3+4+5	54,8	11,5
НСР0,5	4,2	1,1

 

 Барлық  гербицидтердің ішінен  мал азығы  өнімділігін көтерген вегетация  кезінде  гербицид Миура (1 л/га). Гербицид қолдану арқасында жасыл  масса өнімділігі 44,9 ц/га-54,8 ц/га, сабан-7,9 ц/га-11,5 га көтерді. (Кесте -10)

 2012 жылы жоңышқа селекциясы  бойынша келесі нәтижелер анықталды:

- селекциялық материалдың  жалпы құрамы 281 нөмірді құрады;

- бастапқы материал  көшетінде 2012 ж. себілген 37 сорт  үлгісі зерттелді;

- жаңа сорт шығаруда поликросс  әдісі қолданды;

- поликросс көшетінде 94 будан  ерекшеленді және 12 күрделі гибридтік  популяция құралды;

- бұршақ түйін түюі 27-49 % 23 байланыссыз  қайта тозаңдану тәсілі бойынша   будандастыру өткізіліп, одан 11 тәсілі ерекшеленді;

- бірінші селекциялық көшеттікте 46 үлгі зерттеліп, оның 12 іріктелді,  екінші селекциялық көшеттікте 24 үлгіден 14 перспективалы деп танылды,  үшінші селекциялық көшетте 23 нөмірден – 12;

- бақылау көшеттігінде 10 сорт сортсынаудан  өтті, одан 9 ерекшеленді;

- жоңышқаның конкурстық сортсынау  көшеттігінде 5 сорттан 2 сорт перс-пективалы деп танылды, олар стандарттан (Көкше) жасыл салмағының  өнімділігі  бойынша 34-36 ц/га, шөп өнімділігі 6,8-7,2 ц/га, тұқым өнімділігі 0,7 ц/га  басым түсті[14].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

1. Көп жылдық  шөптер тіршілігі біржылдан асатын мал азығына пайдаланылатын шөп тұқымдас өсімдіктер. Табиғи шабындық пен жайылымдарда өседі, егістіктерде өсіріліп, мал азығы қорын жасаудың негізі болады. Қазақстанда көп жылдық шөптер егісі 5,6 млн. га-ға жетті. Көп жылдық мал азығы шөптерінен негізінен бұршақ тұқымдастар мен астық тұқымдастар, аздаған басқа тұқымдастар өсіріледі.       
2. Түйе жоңышқа - сабағы тік тұратын бұтақты өсімдік, жапырақтары үштік, жұмыртқа формалы кетікті жапырақшалары бар. Гүлдері ұсақ, ұзындығы 4-5 мм, ұзын гүл шашағына (10-16 см) орналасқан. Бұршақтары біртұқымды, ақ түйе жоңышқада тор әжімді, ал сары түйе жоңышқада көлденең әжімді. Ақ түйе жоңышқаның 1000 түқымының массасы 1,6-2,5 г, сары түйе жонышқада-1,3-1,9г.   
3. Түйе жоңышқа - құрғақшылыққа, суыққа төзімді келеді, топырақ талғамайды. Құрамында кумарин бар, белогы көп, витаминдер мен минералды тұздарға бай мал азығы. 100 кг шөбінде 18,5 – 19,5 азық өлшемі, 3,1 – 3,2 кг сіңімді протеин бар, шөбін малдың барлық түрі жейді. Медицинада, темекі, шарап өнеркәсібінде пайдаланылады. Ол топырақтағы тұздарды ыдыратуға, азотпен байытуға көмектеседі, сондықтан түйе жоңышқа жаздық бидайға, тарыға, қант қызылшасына, күрішке жақсы алғы дақыл болып есептелінеді. Ол – бал бергіш өсімдік. Түйе жоңышқаның көк балаусасын пішенге, пішендемеге және сүрлемге пайдаланады. Гүлдену сатысының алдында түйе жоңышқаның құрғақ массасында 19% ақуыз болады.  Қазақстанда 2006 жылы түйе жоңышқаның Ақбас, Альшевский, Омский скороспелый, Шавекен, Колдыбанский, Сретенский-1, Карабалыкский, Медет, Кокпектинский сорттары аудандастырылған.     
4. Түйе жоңышқа шөптері аз мерзімге ғана енізілген ауыспалы егістерде орналастырылады, сортаң жерлерде оған теңдескен дақыл жоқ. Топырақты өңдеу мен түйе жоңышқаның өсіру технологиясы эспарцетке ұқсас. Құрғақ далалы аймақтарда түйе жоңышқа бүркемесіз егістікте жақсы өніп-өседі, алайда өнімді екі жылда бірақ рет береді. Сондықтан оны бүркемелі дақылдармен өсірген дұрыс, мұның өзі ылғалы қалыпты жылдары негізгі өнімді алғашқы жылы бүркемелі дақылдардан алуға мүмкіндік береді, ылғалды жылдарда өнімнің белгілі бір бөлігін түйе жоңышқа береді.
5. Түйе жоңышқаның ерекше құндылығы  — оның топырақ талғамай өсуінде. Елімізде өңделіп, айналымда жүрген егістік жердің 20-25 пайызы сортаңданған, оның жалпы көлемі 29,5 млн га құрайды. Шабындық және жайылымдық жерлердің 40-50%-ы сортаң жерлерге жатады. Осы жерлерді тиімді пайдалануда түйе жоңышқаның орны және маңызы өте зор. Демек, дақылдың егістік көлемін ұлғайту келелі істердің қатарында болмақ. Бірақ әлі де болса осы дақылға, жалпы, шөп егуге құлшыныспен ешкім жұмыла қойған жоқ. Сылтау-себеп көп. Оның ең бастысы – шөп тектес дақылдардың тұқым шаруашылығы әлі жолға қойылмағандығы. Республика бойынша барлық мал азықтық дақылдарды керекті көлемде егу үшін жылына 11,5 мың тонна тұқым қажет. Алғашқылардың бірі болып осы іске AS Group G-LTD ЖШС және оның құрамдас Алматы облысының Ақсу, Қапал, Жамбыл, Іле, Қарасай аудандарындағы шаруашылықтары кірісіп кетті. Өткен 2010 жылдан бастап көпжылдық шөптердің жергілікті аймаққа бейімделген сорттары егіле бастады. Былтыр — 500 гектар, ал биылғы жылы тағы да қосымша 250 гектар жер егілді. Көпжылдық егістікті жоңышқа, сиыр жоңышқа және түйе жоңышқа дақылдары құрайды. Биылдың өзінде сиыр жоңышқаның 50 гектар алқабынан – 15 тонна, түйе жоңышқаның 45 гектар алқабынан 18 тонна сапалы тұқым жиналды. Жоңышқаның 100 гектардан астам алқабы тұқым өндіру үшін екінші орымнан қалдырылып отыр. Аталған шаруашылықтардың мақсаты – елімізде бағалы шөптердің тұқым шаруашылығын жолға қойып, келешекте қазіргі заман талабына сай арнайы кәсіпорын дәрежесіне көтеру. Түйе жоңышқаның мал азықтық дақыл ретіндегі бір кемшілігі – оның құрамында оған ерекше иіс-дәм беретін «кумарин» деген глюкозидтің болуы. Технология бұзылып, дұрыс дайындалмаған өнімде кумарин дикумарин түріне ауысып, малдың уланып қалуына әкеліп соғуы мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Жаңабаев Қ., Арыстанғұлов С., Агрономия негіздері – Астана, 2010, - 336-337, 328-334 б.
2. Әрінов Қ., Нағымтаев А., Ысқақов М., Серікпаев Н., Жұмағұлов И., Агрономия негіздері – Астана, 2007, - 242-251б.
3. Сагалбеков У.М. Донник – универсальная культура – Алматы, 1995.
4. Артюков Н.В., Донник М: Колос, 1973-107 с.
5. Гейдебрехт И.П. Донник в кормовых севооборотах Ставрополь, 1990 – 110 с.
6. Методические указания по селекции многолетних трав. // ВНИИ кормов – м., 1985.
7. Можаев Н.И., Ысқақова М.Ә., Солтүстік Қазақстандағы мал азықтық дақылдардың агротехникасы – Алматы, 1981, - 192-198 б.
8. Суворов В.В. Донник – М-1, 1962 – 182 с.
9. Масалимов Т.М. Донник, Уфа 1990, с. 176.
10. Зырянова И.П. Донник белый Сретенский – перспективный сорт для Читинской области. // Труды Читинской сельскохозяйственной опытной станции. -1969-Т.2, стр. 293-350.
11. Сагалбеков У.М. Создание сложно-гибридных синтетических популяций донника методом поликросса // селекция и технология кормовых и зерновых культур в Северном Казахстане / Научно-техническая бюллетень КНИИСХ, Кокшетау, 1994, № 1. С 5-9.
12. Сагалбеков У.М. Исходный материал для селекции донника в Западной Сибири, Автореферат кандидатской диссертации. – Л., 1982., - 24 с.
13. Сагалбеков У.М. Генофонд культуры донника и его использование в селекции. Автореферат докторской диссертации. Алмалыбак, 1996., - 46 с.
14. Сагалбеков У.М. Сорт донника желтого Омский скороспелый. А.с., №5340, 1991.
15. Сагалбеков У.М. Сорт донника белого Омь. А.с., № 6654, 1995.
16. Сагалбеков У.М. Сорт донника желтого Сибирский 2., А.с. №33486., 2000.
17. Сагалбеков У.М. Новый сорт донника белого Омь 2 // Приемы повышения урожайности и качества с-х. культур / НТБ, Кокшетауский СХИ., 1996, вып. 1. С. 46-49.
18. Сагалбеков У.М. и др. Перспективный сорт донника желтого Кокшетауский // Ученые Сибирского региона – аграрной науки, Омск, 2004, вып. 1 с 171-174.
19. Толковый словарь по почвоведению / Ж. Лозе, К. Матье - М.: Агропромиздат, 1998.-64с.
20. Мейірман Ғ., " Агрожаршы" журналы, - Алматы, 2011.