Орталық жүйке жүесі

Төрт төмпешікті дене кенеттен (байқаусызда) әсер еткен тітір-кендіргіштерге жауап  ретінде қорғаныс рефлекстерін туғызады, сондықтан олар сақтық не старт рефлекстері  деп аталады. Мәсе-лен, ыдыстағы сүйық  зат байқаусызда төгіліп кетсе, адам оның қа-уіп қатерін түсінбестен-ақ тез, лезде бір жаққа қарай  ығысады, жалт береді.

•' Қызыл ядро орталық жүйке  жүйесінің барлық бөлімдерімен және ми қыртысымен тығыз байланысқан. Ол қаңқа еттерінің то-нусын реттейтін  қозғалыс орталық. Егер мысықтың ми бағанын  көлденең қызыл ядродан жоғарырақ  жерден тіліп жіберсе, онық. жүріс-тұрысында  айтарлықтай өзгерістер тумайды. Ал миды кызыл ядродан төменірек  жерден кессе (15-сурет), мысықта децеребрация-лық  мелшию (қатып қалу — ригидность) белгілері пайда болады: барлық қаңқа  еттері әсіресе жазылу еттері ширығып, қатаяды. Осыған орай мысықтың басы қақшиып шалқаяды, жотасы созылып, ' сирақ буындары жазылып, тікрейе сіресіп қатаяды, құйрығы тік көтеріледі. Ол ағаш аяққа мініп тұрғандай болып көрінеді. Қақши-ған сирағын күшпен бүгуге болады, бірақ коя берсе кайтадан ка-қайып қалшиып қалады. Мысықта мүндай құбылыс қызыл ядромеп жұлыиды қосатын жол — Манаков будағы (рубррспинальдық) бүзылса да болады. Қызыл ядро мен артқы мида орналасқан Дей-терс ядросыпыц жүлынға деген әсері бір-біріне карама-қарсы. Қызыл ядродан басталатын Манаков будасы жүлынныц «бүгетін» ор-талыгыныц альфа-және гамма мотонейрондарын қоздырады және «жазатын» орталыгын тежейді. Ал Дейтерс ядросынан шығатын кірсберіс — жүлындық жол «жазатын» орталықтарыІІ қоздырады да «бүгетііг> орталықтарды тежейді. Сондыктан Манаков будасы кесілгенде Дейтерс ядросы ғана жұлынға әсер етеді. Дейтерс ядро-сып коагуляция жасап бүзса децеребрациялық мелшию жойылады. Сонымеп Дейтерс ядросыныц қызыл ядроға қарама-карсы әсері тоқталғак соц, белсенділігі күшейіп жүлынның «жазатын» мото-неГІоопдарын қоздырады да «бүгетін» орталықты тежейді.

Адамда деиеребрациялық мелшию кыртысасты ядролардың қыз-метінің  бұзылуына байланысты.

Дисцеребрациялык молшию жагдайындагы жануар жүлынының• артк.ы түбірін  кссіп тастаса мелшию жойылады. Бүл  децеребрациялық мслшию ксзінде  қозған орталықтардың тонусын шеткі  рецепторлардан келетіи серпіністер  де бір қалыпты сақтайтынын көрсетеді.

 Қара зат .Нейрондаоында кара пигмент көп болгандықтан ядро қара болып көрінеді, Мұның қызметтік маңызы осы күнге дейін толық аиықталмаған. Дегенмен де оның қыртыс және қыртыс астындағы ядролар (базальдық) торлы құрылыммен бірге қацқа осіресе саусақтардың нәзік және накты қимылдарын қадотамасыз ететіп еттердің тонусын реттейтіні анықталды. Қара зат экстрапирамидалық жүйеге жатады. Электр тогымен қара зат-ты тітіркеіідірсе шайнау, жұту еттері жиырылады. Сопдықтан мүн-да шайнау мен жүту процестерін үйлестіретін орталық бар деген де пікір бар. Соңғы кездс кара затта жолакты депедегідей дофа-мин синтезделстіні анықталды. Бұл қүрылмынын жолақты дене-меп байланысы бұзылса ПаркиІІсон ауруы ІІайда болуы мүмкін.

Торлы құрылым. Торлы қүрылым (ретикулярлық формация) пі-шіні әртүрлі, үлкенді-кішілі, көптеген қыска тармақты (дендритті) клеткалар тобы. Қлеткалардың дендриттері көп бұтақты. Олардың арасында көптеген синапстар құрылады. Мәселен, екі нейрон денд-риттері арасында 30 000-га жақын синапстар болуы мүмкін. Сон-дықтан торлы құрылымның гистологиялык, препаратын жап мик-роскопнен қарағанда ол тор тәрізді болып көрінеді. Осыдан 150 жылдай бұрын торлы құрылымга бірінші сипаттама берген Деіі-терс болатын. Торлы құрылым ми бағанында орналасқан. Онын нобайы ортаңғы мида, біразы көпірде, үлкен нейрондылары сопақ-ша мида топтаскан (16-сурет), шеткей орналасқан арзалармен ті-келей байланыспаған. Ағзалардағы рецепторлардан ақпараттық мағлұматтар торлы құрылымға жұлынның жогары ми сыңарлары қыртысына қарай өрлеме жолдарынан коллатераль (жалғама) байланыстар арқылы келеді. 0?ан серпіністер көлденең бұтақша-лар арқылы тіпті көру, дыбыс жүйкелерінен де келіп түседі. Торлы кұрылым кейде бейарнамалы жүйке жүйесі деп те аталады. Өйткс-ні ол орталық жүйке жүйесіиің барлық бөлімдерінің (ми қыртысы-нан бастап жұлынға дейін) қызметін белсендіреді. Жалпы алганда торлы құрылым ми бөлімдерімен қарама-қарсы екі бағытта байланысқан.

Торлы құрылымның физиологиялық мәні жақын арада ғапа анықтала бастады. Америкапдық Мегун (1948) мен итальяндық физиолог Морруций (1949) ми к,ыртысы биотоктарын  жазу және электр тогымен торлы құрылымньщ ортаңры мидағы бө-лімін тітіркендіру арқылы, мұның ми сыңарлары қыртысының қыз-метін түгелдей күшейтетінін анықтады. Ортаңғы мидағы торлы құ-рылымды тітіркендірсе ми қыртысының қай бөлімінің электроэн-цефалаграммасы болса да, онда альфа және бета толқындары пай-да болады. Ұйқыдағы жануардың торлы құрылымын тітіркендірсе, од оянып кетеді. Бұл кезде электроэнцсфалограммадары тежелуді көрсететін үлкен және сирек толқындардың орнына кіші және жиі (альфа, бета) толқындар пайда болады. Торлы құрылым мен' ми қыртысы сыңарларын қосатын жолын кесіп жіберсе, жануар қат-ты ұйқыга кетеді. Бұл айтылгандар торлы бөлімнің ми қыртысын ширатып, оның қызметін күшейтетінін көрсетеді. Осыган орай тор-лы құрылымды ми қыртысы кызметін түгелдей күшейтетін бейар-намалы жүйке жүйесі деп те атайды. Ол ми қыртысына әсер еткен-мен де өзі ми қыртысына тәуелді. Ми қыртысы торлы құрылым ар-қылы өзінің қызметін өзі реттейді, яғни кері байланыс арқылы ми қыртысы торлы құрылымдагы қозуды күшейте пемесе бәсеңдете алады. Мұпымен қатар торлы құрылым орталық жүйке жүйесінде козу мен тежелу процестерінің жайылуын жоне бір орталыққа жи-налуын реттейді.

Артқы және ортаңғы мидың тонустық рефлекстері

^ Мн бағаны, әсіресе арткы және  ортаңгы ми түрлі жағдайларда  бастың, дененіц кеңістікте алған  орнына (кейпіне) байланысты еттердің  топусын өзгертіи, дене тепе-тендігін  сақтайды. Бұл тонус-тық рефлекстер. Бүлар рецептордың орналасқан  орнына қарай мо-йын, кіреберіс,  лабпринт рефлекстері деп бөлінеді»МоГІын  рефлекс-терінін, рецепторлары мойын  ет сіцірлерінде орналасқан —  проприо-рецепторлар, ал кіреберіс  рефлекстерініц рецепторлары —  отолит аипараты, лабиринт рецепторлары—жарты  иірімді каналдардың кеңейген  үшында орналасқан түкті клеткалардан  құралған шашақ тәрізді рецепторлар.  Аталған рецепторлардың бәрі  де басты қи-сайтқанда, бүрғанда  тітіркенеді де жануардыц сирақтарын  жаза-тын, бүгетін еттерінің және  көзді қимылдататып еттердің  тонусын өзгәртеді.

Аралық ми. Аралық миға көру төмпешігі (таламус), төмпешікасты (гипо-таламус), төмпешікүсті (эпиталамус) құрылымдары жатадц-. Атал-ган қүрылымдар III ми қарыншасын жан-жағынан қоршап, онын, қабыррасын қүрады. Сондықтан бұл құрылымдардың қызметіне, әсіресе гипоталамусқа қарыншаны толтырган сүйықтық, қанда ері-ген заттар, гормондар тікелей әсер е"те алады. Эпиталамус кү-мбез денесініц (аркус) сүйелді доиеасты клеткалар мен ішкі сөлініс бе-зі — эпифизден тұрады. Таламус көп ядролы көлемі және функциясы жағынан ең көр-нектісі. Ол арқылы ми қыртысына әртүрлі сезім серпіпістерін өткі-зетін жүйке талшықтары өтеді.Гипоталамус ішкі аі-залар қызметін жүйке және қан арқылы реттейтін көп ядролы кұрылым.* Таламус. 40 шақты ядролардан тұрады. Бүлар функциялық мацызынэ карай арнамалы, бепарнамалы, ассоциативтік, қозгалт-қыш деп бөлінеді>Ариамалы ядроларына жүлыпныц өрлеме жүйке талшықтары арқылы дсне рецепторларынан келетін түрлі сезімдік ақпараттармеп бірге көзден, қүлақтаи шығатын сезім серпіністері жиылып, одаІІ әрі ядролардың талшықтары аркылы ми қыртысына жеткізі-леді. Бұл ядролар бүзылса, рецепторлардан келетін әсерлер сезіл-мейді. Арнамалы ядролар нейрондарының тері, ет-сіңір және ішкі ағзалар рецепторларымен байланысына қарай ядролардағы орны, қызметі әртүрлі. Осы түрлі функциялы нейрондар ми қыртысының сезімтал зоналарындағы функциясы сәйкес нейрондармен байла-нысады. Таламустын. арнамалы нейрондары сезімдік хабарларды ми қыртысына тек өткізіп қана қоймай, оларды талдап құрамыс-тайды. Сондықтан кейбір сезім серпіністерінен таламуста жабайы түйсік паііда болады. Нақтылы түйсік ол'ми қыртысының қызметі. Ауруды сезу түйсігі таламусы сақталған (жарты шарлар алынып тасталған) жануарларда пайда болатыны байқалған.

Ми қыртысы таламустың арнамалы және бейарнамалы ядролар кызметін тежеуші және жеңілдетуші әсер ете  алады. Мұндай екі жақты байланыстардың ми кыртысының интегративтік қызметін іске асыруда жоне физиологнялық  маңызды жагдайларды реттеу-х  де ,маңызы өте зор.

Гипоталамус көру төмпешігі астында  орналасқан көп ядро7 (32 жүп) құрылым. Бұл ядролар жатқан орнына қарай  преоптк лық, алдыцғы, ортаңғы, бүйірдегі және артқы деп 5 топқа бөледі.

Лимбиялық жүйе

7 Бұл жүйеніц аты латынның  ІітЪиз— жиек деген сөзінен  алын-{-•ан. Өйткені бүл жүйеге  жаңа ми қыртысының түп жағында  ми баганын айнала қоршаған  құрылымдар жатадьц Олардың көбі  ми сыңарларыныц ішкі бетінде  сүйелді дененің жан-жағында орналас-кан:  белдеуші қатпар (ёупізсіп^иіі) теңіз  жылкысы қатпары (§у-гиз һірросатрі), миндаль, миндаль тәрізді комплекс, күмбез (Гог-піх), гиппокамп, мамиллярлық  дене. Бұл құрылымдарды 1878 ж. лимбиялық  қыртыс деп атаған. Ол қызмет  жағынан таламустың алдыңғы ядролары  мен гипоталамус және ортаңғы  мидын, торлы құрылымымен тығыз  байланысты. Осы аталған құрылымдардың  кызмет бірлігін, оның аса күрделілігін  көрсету үшін 1952 ж. П. Д. Мак-Лин  (америка ғалымы) оларды бір лимбиялық  жүйеге біріктіреді .

Лимбиялық жүйенің ең көрнекті қызметініц бірі ішкі ортанын тұрақтылығын және жануарлардың белгілі бір түрінің  түр сақтау-дағы арнамалы әсерленістерін сақтау. Лимбиялық жүйенің әрбір  бөлігін жеке тітіркендірсе түрлі  вегетативтік функциялар, ішкі ағ-залардың кызметі өзгереді. Мысалы, миндаль  тәрізді комплексті тітіркендіргенде жүректің соғу жиілігі мен тыныс  жиілігі және қангамырлар тонусы өзгереді. Ас қорыту ағзаларының қызметі, ішек қимылы, сілекей бөлінуі көбейіп, шайнау, жұту қимылдары пайда болады. Мүнымен қатар, қуық, жатыр жиырылады, пилоэрекция кү-шейеді. Мұндай өзгерістер лимбиялық жүйенін, басқа бөліктерін тітіркендіргенде де пайда болады. Айтылған вегетативтік әсерле-ніс гипоталамусты  жеке тітіркендіргенде кездесетін әсерленістерге ұқсас, дегенмен тұтас лимбиялық  жүйенін, қатысуымен вегетатив-тік  функциялардың реттелуі гипоталамустан көп жоғары дәрежеде өтеді.

Лимбиялық кыртыс гипоталамуспен бірге  ішкі ортаның мұктаж-.дыгын қамтамасыз ететін іс-әрекеті мен эмоциянын, қалыптасуына қатысады. Лимбиялық жүйенің  кейбір жерін тітіркендіргенде жануарларда  себепсіз ашу, ызалану, бой бермей шабуыл жасау немесе қор-қыныш сезімдері  пайда болады. Егер ол бөліктерді алып тастаса,. мысалы, бұрын шабуыл жасауға  әрқашан даяр маймыл жетекшісі жуас және сенгіш болып қалады. Мүнымен  бірге оның ас іздеу әре-кеті және жыныстық функциясы бұзылады. Мұнын. бәрі лимбиялық жүйе, гипоталамус  секілді, вегетативтік және сомалық, эндокрин-дік  функцияларды үйлестіріп біріктіретінін көрсетеді.Лимбиялық жүйе есте сақтау қызметіне қатысады. Адамның гиппокампын  алып тастаса, жақын арада болған барлық оқиғалар сстен шығып, ұмытылады. Ал операция кезінде бұл қүрылым  тітір-кендірілсе, бірден тез өтетін оқиғалар еске түседі.

Ми қыртысындағы электрлік құбылыстар

Ми қыртысындағы электрлік құбылыстар ондағы нейрондарда туатын токтар меи  синапстық потенциалдар жиынтыгы. Бұл  құбы-лыстарды адамның бас терісінен  жазып алуға болады (электроэн-цефалография). Ми қыртысындағы электрлік потенциалдар электр-лік тербетіліс ретінде тыныштық жағдайда, яғни сырттан ешбір әсерсіз  де тіркеледі. Бүлардың жиілігі мен  амплитудасы әртүрлі.

Қазіргі кезде электроэнцефалограммадағы  электрлік тербеліс-тер жиілігі  мен амплитудасына және функциялық маңызына бай-ланысты 4 типке бөлінеді.

1. Альфа — ырғақ — синусоидтар  тәрізді ырғақты тербетіліс, жиілігі  секундіне 8 рет, амплитудасы 50 мкв. Бүл ырғақ көзін жұ-мып  қимылсыз психикалық тыныштық  жағдайда отырган адамда, әсіресе  мидың шүйде немесе төбе бөлімінде  тіркеледі.

2. Бета — ырғақтың жиілігі  секундіне 13 реттен асады, ампли-тудасы 20 — 25 мкв, сәуле әсер еткенде  мидыц шүйде бөлімінде аль-фа  — ырғақты алмастырады және  ой жұмысында, эмоция кезінде,  тітіркендіруді бергенде пайда  болады.

3. Тета — ырғақтың жиілігі  секундіне 4 — 8 рет, амплитудасы  100 — 150 мкв, көбінесе ұйықтаганда,  гипокспя немесе жеңіл наркоз  кезінде кездеседі.

4. Дельта — ырғақ — ең сирек,  секундіне жиілігі 0,5 — 3,5 рет,  амплитудасы жоғары 200-300 мкв. Терең  ұйқыда, наркозда, гипок-сия және  мидың патологиясы кезінде тіркеледі.

Қөптеген зерттеушілердің ойынша ЭЭГ — мидагы ырғақты қоз-дыратын  не тежейтін постсинапстық потенциалдардың  алгебралық жиынтығы. Электроэнцефалографияның ми қыртысының әр белім-дерінің функциялық жағдайын, ми патологиясыныц орнын  анықтау-да мацызы зор. СОҢРЫ кезде  жануарлардың ми қыртысы құрылым-дарыныц  қызметін анықтауда жеке нейрондардыц потенциалдарын тіркеу әдісі қолданылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиет

1. Адам физиологиясы / оқулық – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., Өтепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж.
2. Төлеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердің мезгілдік құралымдар бөлімі): Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006 ж. – 140 бет.
3. Дюйсембин Ғ.Д., Алиакбарова З.М. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы: Оқулық - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет
4. Нұрмұхамбетұлы Е. Орысша-қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік / ҚазММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.
5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларының орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 280 бет
6. Қалыпты физиологияның лабораториялық жұмыстары / студент тер үшін. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 бет.