Орталық жүйке жүесі

Жоспар

Кіріспе:

Орталық жүйке жүйесінің жеке физиологиясы

Негізгі бәлім:

• Жұлын.
• Ми, оның бөлімдері
• Сопақша ми
• Мишық.
• Қара зат
• Аралық ми.
• Торлы құрылым
• Лимбиялық жүйе

Қорытынды:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жүйке жүйесі орталық және шеткі  бөлімдерден түрады. Омырткалы жануарларда алғапіқысының қатарына жұлын мен ми, ал екіншісінің қатарына — жүлын түйіндеріндегі және акзалар ішін-дегі (интрамуральдық) нейрондар жатадьь Ағзалар ішіндегі жүй-ке клеткалары вегетативтік жүйке жүйесінің нейрондары, ал жұлын туйіндері сомалық жүйке жүйесінің сезгіш клеткаларынан тү-рады. Орталықтағы нейрондардың денесі мида немесе жұлында ор-наласқанмен, олардың ұзын жүйке талшықтары жұлыннан, мидан шығып шеткі ағзаларға барып таралады. Мұндай жүйке талшык-тарын орталықтағы талшықтардан айыру үпіін шеткі талшықтар деп те атайды.

•Жұлын. Бұл омыртқа бағаныньщ каналында орналасқан жуан аркан тәрізді орталық жүйке жүйесінің бір бөлімі. Жұлын ақ және сүр кұрылымды заттан тұрады. Ақ зат жүйке талшықтарынан, ал сүр зат нейрондар денесінен тұрады. Сұр зат жүлынның қақ ортасында ин түтігінің айналасында орналасқан. Жұлынды көлденең кескен-де сұр заттың бейнесі кебелектің қос қанатына немесе «Н» әріпіне үқсайды. Сұр заттың денесінен созылған алдыңғы, артқы, бүйір (жұп) мүйіздері болады. Ак, зат сұр затты айнала қоршайды. Сүр заттың алдыцғы және артқы қос мүйіздері ақ затты төрт баганға (алдыңғы, артқы және екі бүйір) бөледі. Сұр зат рефлекстік қыз-мет атқарады, ал ақ зат қозуды еткізеді.; Жұлынның сезгіш ней-рондарына афференттік жүйкелер тері, ет, сіңір, ішкі ағзалар ре-цепторларынан (экстеро—, проприо—, интерорецепторлардан) серпіністер әкеледі. Қозралтқыш нейрондардың жүйкелері қозуды шеткі ағзаларға қаңқа еттеріне жеткізеді.*Сезгіш және қозғалт-қыш нейрондар, аралық нейрондар арқылы немесе бір-бірімен ті-келей байланысып рефлекстік доға құрады. Сондықтан жүлын ми-дың қатысынсыз-ақ өзінің жүлын рефлекстерін аткара алады. Де-генмен біртүтас организмде жұлынның қызметі ми қызметіне ба-РЫНЫШТЫ. Орталық жүйке жүйесінде, оның төменгі бөлімдеріиін кызметін жогары бөлімдері реттеп отырады,-(субординация).

Жұлыннын. афференттік және аралық нейрондарының аксоны мен бүтақтары рецептордары қозуды миға жеткізетін жұлыннын жогарыга қарай өрлейтін жолын кұрайды. Бұл жолдардың көбі жүглын ақ затының артқы және бүйір бағаіідарында өтеді. Қозуды ми нейрондарынан жүлынға жеткізетін эфференттік талиіыктар жұлынның төмен түсетін жолын құрады. Бүлар жұлынның алдын-РЫ және бүйірдегі барамдарында өтеді.

'Жұлын 31 ссгментке бөлінген. Әрбір сегмент алдыцғы және арт-кы жулын түбірлері арқылы денемің оған сәйкес және көршілес ссгментімен байланысады. Сондыктан жұлымның бір түбірі бұзыл-са, не кссілсе оган сәйкес дене сегментінде сезім және қозғалыс функциялары толығынан жойылмайды. Оның қызметін көршілес сегменттіц нейрондары орындайды. Белла-Мажандн заңы бойын-Іча жұлынның артқы түбірлері афференттік жуйкелердеи, алдыц-Іы түбірлері эфференттік талшықтардан тұрады.

Жұлын нейрондары. Адамның жұлынында 13,5 млн-дай нейрон-дар болады. Олардың 97% сезгіш және аралык, 3% қозралтқыш пейрондар. Қозгалтқыш нейрондардың альфа (а) жэне гамма (ү) екі түрі сұр заттын. алдыңғы мүйізінде ориаласады.а — мотонейрон ең үлкен клетка. Бұл нейронның аксоны адам-ның бет еттерінен басқа барлық қаңқа еттерімен байланысқаи. Тұ-тас бір бүлшықеттің барлық миоциттерімен байланысатын нейрон-дар тобын ІІейрондық пул деп атайды. Бұлар тұтас қозбауы мүм-кін. Осыған орай жиырылатын ет талшықтарының саны оган бай-ланысты етті жныру әртүрлі болмақ. ү — мотонейрон а — мотоней-ронның тонусын тежейді (реттейді). Мотонейрон қозғанда ет ішін-дегі рецептор — ет ұршығы (интрафузальдык ет) жиырылады. Одан ү — мотонейронға барган серпіністер экстрафузальдық етті жиырылатын ІІемесе босататын әсерлерге сезімталдығын күшейте-ді. Сөйтіп, а — мотонейронныц әсерін үдетеді.Аралық нейрондар басқа нейрондармен қоздыратын не тежей-тін синапстар құрады. Демек, олар қозу мен тежелу процестерінің тууын реттейді және белгілі бір сегменттің ішіндегі көршілес сег-менттер арасындағы байланыстарды іске асырады. Бұл нейрондар сұр заттың денесінде, артқы мүйіздің шылбыр (Сипісаіиз) бөлімін-де орналасады. Шылбыр клеткалардың аксопдары жұлынның жо-гары қарай өрлейтін жолын құрады. Аралық нейрондар қатарына мотонейрониың айналасындағы оны тежеуші Реншоу клеткалары жатады. Аралық клеткалар арқылы ми бағанының торлы құры-лымдары жүлыпда пайда болатын қозу, тежелу процестерін рет-тейді.Сезгіш нейрондар жұлын ганглийлерінде топталган. Бүл клетка-пың бір талшығы болады. Ол ганглийден шыға берісте екіге бөлі-һеді. Оның бірі рецепторларда туған қозуды сезгіш нейронның де-несіне жеткізеді, ал екінші талшығы сезгіш нейронның серпіністе-рін жүлын нейрондары мен ми қыртысы нейрондарына апарады. Вегетативтік жүйке жуйесінің ганглийге дейіигі симпатикалы,қ ней-роидары жүлынның кеуде, бел сегменттерінің бүйір мүйізінде, ал иарасимпатикалық нейрондары сегізкөз бөлімінде орналасады. Олардың көбі эфференттік нейрондар көптеген висцеральдық реф-лекстердің орталығы. Жұлынның сур затында (еттерді бүгетін, жа-затын), еттің ұзаққа созылатын қатаюын (тонустық) және фаза-лык (әлсіи-әлсін) жиырылуын тудыратын рефлекстер орталығы болады. Мунымен катар вегетативтік функцияларды реттейтін ор-талықтар бар. Қан тамырларын кеңейтіп тарылтатын, жүрек соғуын, ас қорыту бездерініц сөл бөлінуін, ас қорыту жолынын, кн-мылын, несеп, нәжіс, жыныс жүйелері қызметін реттейтін орталық-тар жүлыннын, бүйір мүйізінде орналасқан. Бүлар арқылы жулын көптеген висцеральдық рефлекстерге катысады. Жулынныц атал-ран күрделі қызметтерін ми қадағалап реттеп отырады. Мидың әсе-рін шеткі арзаларра және кері қарай олардың рецепторларынап козуды (хабарды) МИРЭ жұлын ақ затындары жорары, төмен кете-тін жолдары аркылы жеткізеді. Ең негізгі жолдардың қызметі ту-ралы қысқаша мәліметтерді Г. И. Косицкий оқулыгынан алынған кесте көрсетеді.

 Ми, оның бөлімдері

1 Ми әрқайсысы жарты шарға  ұқсас қос ми сыңарынан, мишық  ІІен ми бағанынан тұрады., Құрылымдык  айырмашылықтарына, даму ерекшеліктері  мен қызметіне қарай нейрофизиологиялық  жә-не клиннкалық талдау жұмысын  жеңілдету үшін ми артқы ми, ми-шық, ортаңғы ми, ара.лық ми, алдыңғы ми деп аталатын бес  бөлік-ке бөлінеді.лАртқы ми кұрамына  сопақша ми мен варолий көпірі, ортацғы ми құрамына қызыл  ядро, қара төрт төмпешікті дене, тор-лы құрылым, аралық миға  — көру төмпешігі (іһаіатиз) көру  төм-пешігі астындағы құрылым  (һуроіһаіатиз), алдыңғы ми кұрамы-на  ми сыңарлары қыртысы мен қыртысасты (базальдық) ядролар кіреді.

Сопақша ми мен көпір, ортаңғы ми мен аралық ми ми бағаны-нын құрады.

* Сопақша ми

•* Үлкен мидың бір бөлігі жұлынның жалғасы сур және ак заттар-дан тұрады. Сондағы жүйке клеткаларынан тұратын сұр зат, жұ-лындағыдай бір-ақ жерге топтаспаған, ақ зат аралықтарында же-ке-жеке шоғырлар құрып, көптеген ядроларға, қызметі әртүрлі ор-талықтарға айналған. Ақ зат жүйке талшықтарынан тұрады. Бұл талшықтар қозуды жоғары және төмен карай өткізетін жұлын жол-дарыныц жалрасы және жұлынды мидың басқа бөлімдерімен со-ІІакша мимен байланыстырып түрады. Сопақша ми арқылы өтетін кейбір жұлын жолдары осы мида бір-бірімен айқасып оң жақтан келген талшықтар сол жаққа, сол жақтан келген талшықтар оң жаққа шығады. Сүр зат жоғарыда айтылғандай нейрондардан тұ-рады, рефлекстік қызмет атқарады.-^Бас суйектйі шығатын 12 пар ми жүйкелерінің соцғы бесеуінің (VIII, IX, X, XI, XII парлар) яд-ролары мен бірқатар аса маңызды рефлекстерді іске асыратын орталықтар және жүлын қызметін реттеуде маңызды роль атқаратын торлы қүрылымныц бір бөлігі орналасқан, Сопақша мидын. нейрон шоғырлары (жүйке орталықтары) адамның өмірін қамта-масыз етуде үлкен роль атқарады. Оған тыныс, қан тамырларын тарылтып кеңітетін (қозғалтатын), жүрек соғуын баяулатып сире-тетін (тежейтін) орталықтар жатады^ Бұлардың қайсысы бұзылса да адам өледі.ІСопақша мида сондай:ақ көптеген қорғаныс (жас шырару, кірпік қағу, жөтелу түшкіру, тер шығару) және ас қоры-туға қатысы бар (шайнау, жұту, сілекей шығару, қарын сөлі мен ұйқы безі сөлін шығаратын және құсу) рефлекс орталықтары бар4 .Бұл орталықтардың да өмірді сақтауда маңызы аз емес. Мәселен, эмбрион сатысында жүту орталығы дамымай қалса (бульбарлық паралич) жаңа туған бала енесін емгенмен аузындағы сүтін жұта алмайды. Сүт өңеш арқылы қарынға бармай тыныс жолы арқылы өкпеге құйылады да, бала өкпесі қабынып және ашығып өледі. Со-пақша мидың мойын және көз еттерінің тонусын өзгертетін көпте-ген қозғалтқыш ядролары көпір және ортаңры мимен бірге стати-калық және статокинетикалық (вестибулярлык) рефлекстерге қа-тысады.

Сопақша мидағы торлы құрылым екі түрлі қызмет атқарады: а) жұлын қызметін күшейтіп не әлсірететін төмен қарай бағыттал-ган әсер; б) ортаңғы мидың торлы құрылымымен бірге мидың бас-қа бөлімдерінің кызметін күшейтетін жоғары жаққа қарай бағыт-талран әсер.

Сопақша мидың рефлекстері туа біткен рефлекстер болғанымен бүлардың орталықтарына ми қыртысы әсер ете алады. Ми қырты-сының сопақша ми қызметіне қандай әсер ететінін төменде келті-рілген мысалдардан көруге болады. Емізер алдында баланың жаялырын қүрратып кұндақтап отырса, балада осы қимыл- әреке-тіне сай шартты рефлекс қалыптасады да құндақтай бастасымен онда ему рефлексі басталады. Ми қыртысының құсу орталырына тигізетін әсерін мынадан көруге болады. Аузына ас аларда оның шірік иісін сезсе, шірік-ау деген ОЙРЗ келсе, адам лоқсуы, тіпті қу-суы мүмкін. Бул тәжірибе әсіресе гипноз (иландыру) жардайында анық байкалады. Артистер сахнада жүріп, қажет болса көз жасын төгіп жылай алады. Бұл айтылғандар сопақша мидың қызметін ми кыртысы реттейтінін көрсетеді.

Воролий көпірінің қызметі осы күнге дейін толық анықталма-ран. Көпір құрамында ак зат көп. Сондықтан оның ен, басты қыз-меті жүйке серпіністерін өткізу. Ақ зат негізінен жұлынның жорары барытталған және мидың жұлынра карай (төмен) бағытталран жолдары.

Ақ заттар аралырында бөлек-бөлек нейрон шорырлары жайыл-ран. Бүлардың ішінде бас сүйек-ми жүйкелерінің V, VI, VII парла-рының ядролары, көлденең жолақ еттерді ширықтырура катысатын рефлекс орталықтары, үйықтау және ұйықтамау (сергек болу) тәртібін реттейтін торлы құрылым нейрондары бар. Бұлармен қа-тар көпірде дем алуды дем шырару процесімен алмастырып тұра-тын пневмотаксикалық орталық пен тыныс орталырында зат алма-суын реттейтін апнейстік орталық орналасқан.

Мишық. * Әр біреуі үлкен ми сыңарларының артқы жағында, сопақша мидың үстінде орналасқан қос жарты шардан және ортаңры бөлік-тен тұрады. Бұл жарты шарда қалыңдығы 1—2,5 мм жұқа қыртыс қабығы, ақ заттың ішінде теңбілденіп сұр заттар — ядролар бар. Мишық орталық жүйке жүйесінің басқа бөлімдерімен төменгі, ор-таңғы, жоғарғы аяқшалары арқылы жалғасқан., Осы аяқшалар арқылы, жұлыннан, кіреберіс (вестибула) ядролардан, торлы қү-рылымнан келіп түсетін серпіністер мишыққа тоғысады. Мишық-тан шыққан эфференттік талшықтар одан әрі ми қыртысына, кыр-тыс астындағы ядроларға, ми бағанының торлы құрылымына, көру төмпешігіне, қызыл ядроға, сопақша миға, жұлынға жеткізіп тұ-рады. Ми қыртысының және мишықтың қозғалтқыш зоналары өз-ара тығыз байланыста болады. Сонымен жоғарыда айтылғандай мишық мидың барлық бөлімдерімен қызметтес мүше.

4 Мишықтың ең бас қызметі  — адамның өз еркімен атқарылатын  не оған бағынбайтын қимыл-әрекеттерді  үйлестіріп отыру/Қандай да болсын  қимыл-әрекеттің дәлме-дәл орындалуы,  тепе-тендікті сақтау мишыққа  байланыстьцАлайда мишық қызметі  толық бүзыл-са да, тіршілік тоқтамайды, ал мишык, біртіндеп көп жылдар  бойьг бұзылатын болса, мишықтың  қызметін мидың басқа бөлімдері,  әсі-ресе ми қыртысы өзіне алып  қимыл әрекеттерін түзете алады.

- Ортаңғы ми. Ортаңғы ми воролий  көпірі және сопақша мимен  бірге ми баға-нының негізін  құрады. Оның сырт жағында ми  қақпағы, іш жағын-да ми аяқшалары  орналасқан» Ортаңғы мидың сұрғылт  заты құра-мына төрт төмпешік, қара зат, қызыл ядро, III және IV пар ми жүй-келерінің ядролары  мен торлы құрылым кіреді." Ортаңғы ми аркы-лы жорары қарай  көру төмпешігіне (таламусқа), мишыққа  бара-тын жолдар, ми қыртысынан, жолақ  денеден, гипоталамустен төмен  қарай бағытталран ортаңры миға, сопақша МИРЗ, жүлынға баратын  жолдар өтеді.

Төрт төмпешік пен көз алмасын  ҚОЗРЗЙТЫН жүйке (ІІІ-пар) яд-ролары ортаңгы мидың сырт жағында, ал ішкі жарында қара зат, қызыл ядро және IV пар шырыршықтық жүйке нейрондары орна-ласқан.

Көз алмасын ҚОЗРЗЙТЫН III пар аралас жүйке тармақтары ара-сында көздің қигаш еттерінен басқа еттерді  жиырылтатын ҚОЗРЗЛТ-кыш талшықтармен қатар көз еттерінен орталыққа  тебетін сезім-тал жүйке талшықтары бар. Мұнымен қатар бұл жүйкенің ара-сында ортаңры мида орналасан  парасимпатикалық ядроның пре-ганглийлік талшықтары бар. Бұл жүйке серпіністерін  кірпіктік тү-йіннен екінші нейронра жеткізеді. Бүл түйіннен басталран  постганглийлік талшықтар көздің қарашығын  тарылтатын етті жиыратын эфференттік  жүйке. Ми жүйкелерінің IV пары да —  аралас жүйке. Талшықтар арасында көздің жоғарғы қиғаш етін жиырылтатын  қозғалтқыш талшықтармен қатар еттің  өз рецепторынан шыққан сеппіністерді  орталыққа жеткізетін сезімтал талшықтар  да бар.

'Төрт төмпешік алдыңғысы көру  рецепторларынын тітіркенуіне байланысты  қимылдарды жүзеге асыратын орталық,Бүл  орталық-қа серпіністер көру жүйкесінің  бүтақтары арқылы жетеді. Төмпе-шік  тұсында көз алмасын қозғалтатын  жүйкенің ядросы орналас-қан.  Сондықтан көздің тор қабатынан  келіп түсетін серпіністер ал-дыңғы  төмпешіктен шығып көз алмасын  қозғайтын жүйкенің ядро-сына, ортаңғы  мида орналасқан басқа да қимыл  реттеуші ядролар-га оп-оңай жетеді. Осы байланыстардың арқасында  көздің бастың, дененің жарық  түскен жаққа қарай бұрылуы,  көз қарашығыиың тарылуы және  аккомодация рефлекстері пайда  болады. Аталған рефлекстер көру  орталығы орналаскан ми сыңарын  алып тастаса да жойылмайды. Артқы  төмпешіктердің естуге қатысьг  бар, олар-дың қатысуымен әуелі  есту соған қарай жөн табу  рефлекстері орын-далады, яғни қүлак,  жарғағы, бас қатты дыбыс шыққан  жаққа ка-рай бұрылады. Бұл рефлекстер  де үлкен ми жарты шарын  алыгт тастаған жағдайда жойылмайды.