Ќабынудыњ себептері

• Тақырыбы: Қабыну.

• Маќсаты: қабынудың типтік патологиялық процесс ретіндегі кейбір маңызды жағдайлардың дамуы, этиологиясы, патогенезі жєне негізгі кµріністері. Дєрісте қабынудың оң жєне теріс жақтары, қабыну медиаторлары, фагоцитоз жєне пролиферация туралы айтылады.

• Дєріс жоспары:

1. Қабыну анықтамасы. Қабыну этиологиясы. Қабыну процесінің негізгі компонентері. Қабынудың жергілікті және жалпы белгілері. Қабынудың дамуындағы реактивтіліктің рөлі; қабыну кезіндегі жергілікті және жалпы құбылыстардың байланысы; қабыну процесіндегі иммундық реакциялардың маңызы.

2. Біріншілік және екіншілік альтерация. Зат алмасудың, жасушалардың және жасуша органеллдерінің мембраналарының өткізгіштігінің өзгеруі; өткізгіштіктің жоғарлау механизмдері.
3. Микроциркуляторлық арна тамырларының реакциялары. Қан ағысының өзгеруі, олардың кезеңдері мен патогенезі. Қабыну ошағындағы қанның реологиялық қасиеттерінің, плазманың белоктық құрамы мен белоктардың физико-химиялық қасиеттерінің өзгеруі.
4. Қабыну медиаторлары; олардың түрлері, шығу тегі және қабынудың даму және аяқталу динамикасындағы маңызы. Әртүрлі медиаторлардың өзара байланысы. Қабынуға қарсы медиаторлар туралы түсінік.
5. Ұсақ тамыр қабырғаларының өткізгіштігінің өзгеруі, патогенезі. Экссудация. Экссудация процесінің негізі ретінде фильтрацияның, диффузияның және микровезикуляцияның күшеюі; қабыну ошағындағы физико-химиялық ығысулардың маңызы. Экссудаттар түрі.
6. Лейкоциттердің эмиграциясы; кезеңдері мен патогенезі. Фагоцитоз; оның түрлері, кезеңдері және механизмдері. Фагоцитоздың жеткіліксіздігі; оның себептері мен қабыну кезіндегі маңызы.
7. Пролиферация. Қабынудың репаративтік кезеңі; пролиферацияның даму механизмдері; оның стимуляторлары және ингибиторлары. Созылмалы қабынудың патогенезінің ерекшеліктері.
8. Қабыну түрлері; олардың жіктелуі. Организм үшін қабынулық реакциялардың маңызы. Қабыну процесіндегі зақымдану мен қорғаныш-бейімделу реакцияларының диалектикалық байланысы. Қабыну соңдары. Қабынуға қарсы терапияның принциптері.

• Дәріс тезистері:

Лат. inflammatio –  пламя – жалын - грек. phlogosis.

 Ќабыну – адамныњ даму процесінде ќалыптасќан, заќымды єсерлерге ќарсы, типтік, жергілікті, ќорѓаныш-бейімделу ретінде патологиялыќ жауабы. Заќым келген жерде ерекше тџрде ќан айналымныњ б±зылуы мен ќан тамырыныњ ќабырѓасыныњ µткізгіштігініњ ±лѓаюы, тіндегі зат алмасудыњ б±зылуымен (дистрофия) жєне прлиферациямен (торшаныњ кµбеюімен) ж‰ретін процесс.

Ќабынудыњ себептері.

Ќабынудыњ себептері  єртџрлі, кµбінесе сыртќы ортаныњ факторлары єсер етеді, олар экзогенді себептер: микробтар, биологиялыќ, механикалыќ, физикалыќ, химиялыќ єсерлер. Ауа, су, топыраќ ластанѓанда єртџрлі инфекциялардан ќабыну болуы мџмкін. Ќабынудыњ эндогенді себептері: ±лпалардыњ µлуі (некроз), ќан ќ±йылу, т±здардыњ жиналуы, тастардыњ жиналуы (б‰йректе, µт ќабында) жєне т.б.

Ќабыну барлыќ м‰шелер мен тіндерде болуы мџмкін. Біраќ барлыќ ќабынудыњ жалпы  зањдылыќтары бар, сондыќтан да ќабыну типтік деп аталады. Ќабыну ауруларын  атау џшін м‰шелердіњ латынша атына  «ит» деген жалѓау ќосады (лат. itis). Мысалы, дермотит – терініњ ќабынуы, гастрит – асќазан ќабынуы жєне т.б. Кейбір аурулардыњ жеке аты болады: пневмония.

Ќабынудыњ сыртќы кµріністер: ќызару (rubor), ісіну (tumor), жергілікті температураныњ жоѓарлауы (color), ауырсыну (dolor), ќызметініњ б±зылуы (functio laesa). Б±л сыртќы белгілері ішкі м‰шелерде онша білінбейді. Ќабыну жергілікті процесс, біраќ б‰кіл аѓзаѓа єсерін тигізеді. Б±л µзгерітер неге байланысты?

1. Адамныњ жасына (кєрілерде – жєй, ал баларда – тез дамиды)
2. Д±рыс тамаќтануына (ашыѓу кезінде жєй дамиды)
3. Иммундыќ ж‰йесіне (аллергия кезінде тез дамиды)
4. Эндокриндік ж‰йесіне (глюкокортикоидтар ќабыну процесін к‰шейтеді, ал минералокортикоидтар ќабыну процесін тежейді)
5. Нерв ж‰йесіне (тежелу жаѓдайында ќабыну тµменгі дењгейде ж‰реді, жануарлардыњ ќысќы ±йќыѓа кетуі)

Ќабыну туѓызатын организмдегі жалпы µзгерістер: температураныњ жоѓарлауы, лейкоцитоз, ЭТЖ жоѓарлауы. Ќабыну дегеніміз µте к‰рделі, єртџрлі салалы реакция. ‡ш кезењнен т±рады:

1. Альтерация – заќымдану
2. Ќан тамырларыныњ µткізгіштігініњ б±зылуы (экссудация, эмиграция)
3. Пролиферация (торшалардыњ кµбеюі).

Негізгі б±л  ‰ш кезењге бµлгеніміз, т‰сінікті  болу ‰шін. Ќабыну болѓанда б±л ‰ш процесте бірдей ж‰реді, біраќ бірі басымдылыќ кµрсетіп отырады, мысалы альтерация ќабынудыњ басында басым болса, ал пролиферация ќабынудыњ соњында басымдыќ кµрсетеді.

Альтерация – б±л заќымдану, тіндердіњ некрозы, дистрофиясы, зат алмасудыњ б±зылуы. Алѓашќы жєне соњѓы деп екіге бµлінеді. Алѓашќы альтерация ќабыну туѓызѓан заттыњ єсерінен болады. Заќымдалѓан тінніњ наѓыз ортасында болады. Єсер ету нєтижесінде торшаныњ ќ±рылымдыќ жєне зат алмасулыќ µзгерістері ж‰реді. Б±л µзгерістер єртџрлі болады, єсер ету к‰шіне, торшаныњ жетілуіне байланысты. Кейбіреулері µледі, басќалары ары ќарай µмір с‰реді, ал біреулерініњ белсенділігі артады. Соњѓы альтерация бірінші альтерацияныњ айналасында ќан айналымыныњ б±зылуы мен физикалыќ, химиялыќ µзгерістердіњ нєтижесінде болады. Ќабыну процесініњ алѓашќы басталуы некрозданѓан клеткалардыњ лизосомдарыныњ к‰йреуінен жєне гранулоциттердіњ заќымдалуынан ж‰реді. Осыныњ салдарынан к‰рделі заттарды суда ыдырататыњ гидролиттік ферменттер босайды. Олар дєнекер ±лпалар мен ќан тамырларыныњ ќ±рылысын µзгертіп, зат алмасу процесін б±зады. Алѓашќы альтерация аймаѓында ±лпалардыњ некрозымен ќатар, олардыњ митохондриялары да заќым шегеді. Оларда тотыѓу-тотыќсыздандыру ферменттері болады. Сондыќтан да оттегін пайдаланып, кµмір ќышќылын шыѓару процестері тµмендейді. Єсіресе, кµмірсулардыњ ыдырауы ж‰реді. Оттегініњ т±тынуы мен кµмір ќышќылыныњ шыѓуы ±лѓаяды. Оттегі кµп ж±мысалып, кµмір ќышќылыныњ пайда болуы тµмендейді. Себебі тотыѓу процесі аяѓына дейін ж‰рместен  тотыќпаѓан ќышќылдар жиналады. Кребс                                                                                                   циклі б±зылады, полисахаридтердіњ гликолизі к‰шейеді. Осыныњ бєрі тіндік ацидозѓа алып келеді. Тіндерде с‰т, пирож‰зім, альфа-кетондыќ ќышќылдар жиналады. РН = 6,5 – 5,39 (рН = 7,32 – 7,45). Тыныстыќ бµлектенуі мен тотыѓу фосфорленуініњ нєтижесінде жылу шыѓарады. Сондыќтан, ќабынѓан жерде жергілікті температура жоѓарлайды. Ќабыну процесініњ басында катоболиттік зат алмасу басым болады. Сондыќтан да ќабыну ошаѓында иондардыњ саны кµбейіп, осмостыќ ќысым жоѓарлайды. Клеткалардыњ кµп µлуінен калий ионы кµп басайды, сондыќтан калий-кальций араќатынасы б±зылады. Калоидтардыњ, єсіресе белоктардыњ кµбеюі онкотикалыќ ќысымды жоѓарлатады. Ќабыну ошаѓында анаболиттік процестерді де кµруге болады. Єрине олар ќабынудыњ соњѓы кезенінде жаќсы дамиды. Анаболиттік процестердіњ активтілігініњ кµрсеткіші, организмніњ ќорѓаныш-бейімделу к‰штері. Анаболиттік процесс ќалай ж‰реді: белоктардыњ, РНК, ДНК синтезімен. Б±л процестер єрине жазылуѓа алып келеді. Ќорыта келе айтсаќ, альтерация дегеніміз – б±л ќабыну процесініњ бір ќ±рамы. ¤зіне тєн зат алмасу мен физико-химиялыќ µзгерістермен:

1. Тіндегі   ацидоз 

2. Осмостыќ   жєне  онкотикалыќ  ќысымныњ   жоѓарлауымен   сипатталады. 

Ќабынудыњ   келесі  кезењі  (ќ±рамы)  -  жергілікті   ќан айналымыныњ  б±зылуы. Алѓашында:

1. Ќысќа  мерзімге  ќан  тамырларыныњ  ќысылуы  (тарылу)   ж‰реді. Себепші   факторлардыњ  єсерінен   ќан тамырларын   ќысатын нервтіњ тітіркенуінен,  норадреналин  пайда болып тамырларды тарылтады.  Біраќ ол  моноаминооксидазамен  тез б±зылады. Сондыќтан да   б±л фаза  µте тез   аяќталады (10-15секунтта).

2. Артериолдар  мен капиллярлардыњ кеңею кезењі  басталады, қан аѓу жылдамдап,  оттегімен ќамтамассыз ету к‰шейеді  – артериялыќ толыќќќандылыќ  пайда болады, қабынѓан жердіњ  ќызаруы осыѓан байланысты. Жылы  ќанныњ кµп келуі, тез алмасып  отыруы – жергілікті температураныњ жоѓарлауы (соlor).

Ќабыну кезiндегi шеткерi кан айналысы б±зылыстары 

Артериялыќ  толыќ ќандылыќ себептері:

1. Ќан тамырларыныњ кењеюі – ол алѓашќы заќымдаушы єсерге берген рефлекторлыќ жауабы болып табылады
2. Физика-химиялыќ µзгерістер де єсерін тигізеді
3. Ќабыну ошаѓында пайда болѓан биологиялыќ белсенді заттар – ќабыну медиаторлары. Олар: гистамин, серотонин, ацетилхолин, кининдер. Б±л медиаторлар артериолдарды кењейтеді, венулаларда бірте-бірте ќан айналымы ќиындай т‰седі.

Веналыќ толыќ ќандылыќ себептері:

1. Ќанныњ ќоюлануы мен т±тќырлыѓыныњ жоѓарлауы, қан тамырларыныњ µткізгіштігі артып, ќан с±йыќтыѓыныњ µтуімен т‰сіндіріледі,
2. Ќан тамырларыныњ ќабырѓасыныњ µзгеруіне байланысты, тромбоциттердіњ пайда болуы, ќан ±юыныњ жоѓарлауы
3. Серотонинніњ жиналуы – б±л артериолдарды кењейтіп, венулаларды тарылтады
4. Тіндерге µткен с±йыќтар ќабыну ісінулерін тудырып, ќан тамырларын одан єрі ќысады, бірте-бірте тоќырау µрістеп, ќан тоќтап ќалады.

Стаз –  микротамырлардаѓы ќан айналуыныњ тоќтауы:

Зат алмасу одан єрі б±зылып, тінде улы заттар жиналады.

Қабыну  медиаторлары. Кесте 1.

Медиатор –  кµмекші ќоздырушы зат, қазіргі  кезде биологиялыќ белсенді заттардыњ  саны 25-ке таянды, Ќабыну медиаторлары торшалыќ  жєне гуморалдыќ болып бµлінеді, гуморалдыќ медиаторлар ќан сарысуында жєне торшалыќ с±йыќтыќтарда кейбір ферменттердіњ єсерінен бµлінеді, ењ басты себебі – альтерация, заќымдану нєтижесінде торшалар лизосомдыќ ферменттер бµледі, олар басќа ферменттердіњ белсенділігін арттырады. Осыныњ нєтижесінде тізбектелген биохимиялыќ реакция ж‰реді. Алѓашында тєртіпсіз т‰рде ж‰ріп, ќажетсіз µнімдерді бµле бастайды. Бірте-бірте  б±л процесс белгілі бір биологиялыќ маѓынаѓа енеді. Протеолиттік ферменттер белоктарды соњына дейін ыдыратпай, белгілі дењгейге дейін ѓана ыдыратады. Осыныњ салдарынан спецификалыќ заттар пайда болады.  Олардыњ біреулері тамырларѓа єсер етіп µткізгіштігін жоѓарлатады, екіншілері лейкоциттердіњ эмиграциясына, ‰шіншілері торшалардыњ кµбеюіне єсерін тигізеді. Алѓаш осы «реттілікті» Менкин ашты.

Торшалыќ ќабыну медиаторлардыњ бірі – гистамин. Ол тіндік базофилдердіњ грануласында гепаринмен бірге активсіз т‰рде болады. Босаѓанда ол ±саќ ќан тамырларды кењейтіп, олардыњ µткізгіштігін жоѓарлатады. Гистамин аз мµлшерде артериолдарды кењейтеді, ал кµп мµлшерде венулаларды тарылтады. Гистаминніњ бµлінуі тіндік базофилдердіњ дегрануляциясы кезінде ж‰реді. Оѓан иондыќ, ультрак‰лгін, жылу сєулелері, т±здардыњ ертіндісі, ќышќылдар, беткейлі-белсенді заттар  єсер етеді. Дегрануляция барлыќ уаќытта иммундыќ реакция кезінде ж‰реді.

Ќабынудыњ келесі медиаторы – серотонин. Адамда ол тромбоциттерде, ішектіњ кілегей  ќабатыныњ хромофинді торшаларында жєне кейбір нервтік ќ±рылымдарда кездеседі. Торшаныњ заќымдалу нєтижесінде  серотонин босап, тамыр µткізгіштігін  жоѓарлатады. Тіндік базофилдер гепарин бµліп шыѓарады. Ќабыну кеезінде ол капиллярлардыњ ішкі ќабатында фибринніњ пайда болуына кедергі жасайды жєне де µткізгіштігін жоѓарлатады

Лимфокиндер –  белоктыќ зат, лимфоциттерде пайда  болады. Олардыњ он шаќты т‰рлері  бар. Ќабыну кезінде олардыњ негзгі ‰шеуі мањызды: макрофагтардыњ эмиграциясын (кµшуін) тежейтін фактор, хемотаксис факторы. Ќан торшаларында (лейкоцит, тромбоциттерде) пайда болатын жєне бір заттар тобы, ќабынуда ерекше роль атќарады, Б±л – простогландиндер. Олар торша мембранасыныњ фосфолипидтерінен пайда болады. Фосфолипаза А₂ – єсерінен мембрана заќымдалып, арахидон ќышќылы бµлінеді. Осыдан екі баѓытта ж‰ретін химиялыќ реакция тізбегі басталады. Егер арахидон ќышќылына циклоксигеназа ферменті єсер етсе, простогландиндер т‰зіледі. Ал липоксигеназа ферменті єсер етсе – лейкотреиндер т‰зіледі. Єрі ќарай простогландиндер тромбаксантинсинтетазасыныњ єсерінен тромбаксан альтерацияѓа айналады. Ол тамырларды тарылтып, тромбоциттер агрегациясына, тромбоз, ісіну, ауырсынуѓа алып келеді. Оныњ біреуініњ болуы эндотелийге байланысты. Егер эндотелий торшалары заќымдалмаса, простациклинсинтетаза ферменті кµп болып, барлыќ простогландин простациклинге айналады. Ал егер эндотелий заќымдалса, тромбаксан-2 пайда болады.

Лейкотреиндер хемотаксиндік, хемокинетикалыќ єсер кµрсетеді, µткізгіштікті жоѓарлатады, тегіс б±лшыќ етті ќысады, тромбаксанныњ пайда болуын к‰шейтеді. Ќабынудыњ гуморалдыќ медиаторларыныњ арасыннда ењ мањыздысы кинин-калликреин ж‰йесі. Б‰лінген ќабатпен жанасуынан немесе ішкі ортаныњ µзгеруінен (температура, рН) Хагеман факторы активтеледі де, плазмадаѓы прекалликреинге єсер етіп оны калликреинге ауыстырады. Калликреин µз алдына α2–глобулинге єсер етіп, одан 9 (брадикинин) немесе 10 аминќышќылы ќалдыќтарынан т±ратын (каллидин) полипептидтік тізбектерді ‰зіп алады. Плазмалыќ кининдер тамыр емелерініњ µткізгіштігіне жєне тонусына тура єсер етіп, прекапилярлыќ артериолдарды кењітеді жєне каппилярлар кемерініњ µткізгіштігін ‰лкейтеді.  Б±дан басќа олар ќабынуѓа тєн ќышу жєне ауыру сезімін шаќырады.  Ќабыну кезінде калликреин – кинин ж‰йесіне жататын медиаторлар ќанныњ реологиялыќ ќасиетіне єсер етеді, былайша айтќанда оныњ с±йыќтыќ жаѓдайда болуына м‰мкіншілік етеді. Активті Хагеман факторы, калликреин – кинин ж‰йесін єсерлеуден басќа, ќан ±ю жєне фибринолиз процестерін дамытады. Ќабыну ошаѓында фибрин жіптері пайда болуы жєне тромб ќ±рылуы белгілі мµлшерде ќабыну механизмінде ќатысады.

Кининдер  артериол, каппилярларды к‰шейтп, µткізгіштігін  жоѓарылатады. Ќабыну кезінде калликреин- кинин ж‰йесі ќанныњ реологиялыќ ќасиетіне єсер етеді, яѓни оныњ с±йыќ жаѓдайында болуына м‰мкіншілік жасайды. Гуморалдыќ медиаторѓа жєне комплемент жатады. Ол аѓзаныњ мањызды ќорѓаныш факторы болѓанымен, ќабыну кезінде заќымдаушы ісер кµрсетеді.  9 компонентініњ ‰шеуі осындай єсер кµрсетеді. Мысалы: С5 компоненті антигендермен сенсибиляцияланѓан жєне сенсибиляцияланбаѓан торшаларда бекітіліп, олардыњ мембранасын б±зады. С3а жєне С5а фрагменттері лейкоциттердіњ хемотаксисін шаќырады. С2в фрагменті тамыр µткізгіштігін жоѓарылатады. Кесте 2. Ќабыну медиаторлынан басќа модуляторлар да болады. Олар гормондар (кортикостероидтар –простагландин- тромбаксан) ж‰йесі. Кортикостероидтар тіндердегі толыќ торшалардыњ (клеткалыќ) санын азайтып, лизосом мембранасын т±раќтандырады. Сондыќтан ќабынуѓа ќарсы клиникада пайдаланады. Кесте 3.

Ќабыну дегеніміз  µте к‰рделі, єртџрлі салалы реакция. ‡ш кезењнен т±рады:

4. Альтерация – заќымдану
5. Ќан тамырларыныњ µткізгіштігініњ б±зылуы (экссудация, эмиграция)
6. Пролиферация (торшалардыњ кµбеюі).

Негізгі б±л  ‰ш кезењге бµлгеніміз, т‰сінікті  болу ‰шін. Ќабыну болѓанда б±л ‰ш процесте бірдей ж‰реді, біраќ бірі басымдылыќ кµрсетіп отырады, мысалы альтерация ќабынудыњ басында басым болса, ал пролиферация ќабынудыњ соњында  басымдыќ кµрсетеді.

Біріншілік  және екіншілік альтерация. Зат алмасудың, жасушалардың және жасуша органеллдерінің  мембраналарының өткізгіштігінің  өзгеруі; өткізгіштіктің жоғарлау механизмдері.

Альтерация  – б±л заќымдану, тіндердіњ некрозы, дистрофиясы, зат алмасудыњ б±зылуы. Алѓашќы жєне соњѓы деп екіге бµлінеді. Алѓашќы альтерация ќабыну туѓызѓан заттыњ єсерінен болады. Заќымдалѓан тінніњ наѓыз ортасында болады. Єсер ету нєтижесінде торшаныњ ќ±рылымдыќ жєне зат алмасулыќ µзгерістері ж‰реді. Б±л µзгерістер єртџрлі болады, єсер ету к‰шіне, торшаныњ жетілуіне байланысты. Кейбіреулері µледі, басќалары ары ќарай µмір с‰реді, ал біреулерініњ белсенділігі артады. Соњѓы альтерация бірінші альтерацияныњ айналасында ќан айналымыныњ б±зылуы мен физикалыќ, химиялыќ µзгерістердіњ нєтижесінде болады. Ќабыну процесініњ алѓашќы басталуы некрозданѓан клеткалардыњ лизосомдарыныњ к‰йреуінен жєне гранулоциттердіњ заќымдалуынан ж‰реді. Осыныњ салдарынан к‰рделі заттарды суда ыдырататыњ гидролиттік ферменттер босайды. Олар дєнекер ±лпалар мен ќан тамырларыныњ ќ±рылысын µзгертіп, зат алмасу процесін б±зады. Алѓашќы альтерация аймаѓында ±лпалардыњ некрозымен ќатар, олардыњ митохондриялары да заќым шегеді. Оларда тотыѓу-тотыќсыздандыру ферменттері болады. Сондыќтан да оттегін пайдаланып, кµмір ќышќылын шыѓару процестері тµмендейді. Єсіресе, кµмірсулардыњ ыдырауы ж‰реді. Оттегініњ т±тынуы мен кµмір ќышќылыныњ шыѓуы ±лѓаяды. Оттегі кµп ж±мысалып, кµмір ќышќылыныњ пайда болуы тµмендейді. Себебі тотыѓу процесі аяѓына дейін ж‰рместен  тотыќпаѓан ќышќылдар жиналады. Кребс                                                                                                   циклі б±зылады, полисахаридтердіњ гликолизі к‰шейеді. Осыныњ бєрі тіндік ацидозѓа алып келеді. Тіндерде с‰т, пирож‰зім, альфа-кетондыќ ќышќылдар жиналады. РН = 6,5 – 5,39 (рН = 7,32 – 7,45). Тыныстыќ бµлектенуі мен тотыѓу фосфорленуініњ нєтижесінде жылу шыѓарады. Сондыќтан, ќабынѓан жерде жергілікті температура жоѓарлайды. Ќабыну процесініњ басында катоболиттік зат алмасу басым болады. Сондыќтан да ќабыну ошаѓында иондардыњ саны кµбейіп, осмостыќ ќысым жоѓарлайды. Клеткалардыњ кµп µлуінен калий ионы кµп басайды, сондыќтан калий-кальций араќатынасы б±зылады. Калоидтардыњ, єсіресе белоктардыњ кµбеюі онкотикалыќ ќысымды жоѓарлатады. Ќабыну ошаѓында анаболиттік процестерді де кµруге болады. Єрине олар ќабынудыњ соњѓы кезенінде жаќсы дамиды. Анаболиттік процестердіњ активтілігініњ кµрсеткіші, организмніњ ќорѓаныш-бейімделу к‰штері. Анаболиттік процесс ќалай ж‰реді: белоктардыњ, РНК, ДНК синтезімен. Б±л процестер єрине жазылуѓа алып келеді. Ќорыта келе айтсаќ, альтерация дегеніміз – б±л ќабыну процесініњ бір ќ±рамы. ¤зіне тєн зат алмасу мен физико-химиялыќ µзгерістермен: