Жер сілкінісі

 

                                                       Жер сілкінісі      

 Қазақстанның оңтүстік  және оңтүстік-шығыс  аймақтарының тұрғындары үшін  жер сілкіністері мен одан  туындайтын құбылыстар (селдер,қар  көшкіндері, опырылып құлау нәтижесіндегі  үйінділер,бөгеттердің бұзылуы, химиялық жарылыс,өрт қаупі, күшті кәсіпорындардағы апаттар т.б.) едәуір қауіп тудырады.     

 Егер жер сілкінісі мен оның  зардаптарына алдын ала дайындалса, одан келетін әлеуметтік-экономикалық зиянды елеулі азайтуға болады.Осы мақсатқа жету үшін сейсмикалық қауіпті аймақтың әрбір тұрғыны жер сілкінісі туралы белгілі бір дәрежеде хабарлар болуы, қауіпсіздік іс-қимылын дәрежелерін білуі және ол пайда болғанда дұрыс іс-қимыл жасау қажет.      

 Жер қабатының кенеттен жылжуы  және жарылуы нәтижесінде серпінді тербеліс түрінде пайда болатын, орасан зор аймаққа тарайтын жер дүмпулері мен жер бетіндегі тербеліс жер сілкіну деп аталады.     

 Жер сілкінісі – геологиялық құбылыс. Олар – кез-келген жерде пайда болуы мүмкін. Жер сілкінісінің ошағы жер қойнауында қалыптасады.Геологиялық ортадағы жылжулар, бірігулер, жарылулар,ортаюлар секілді тез өзгерістер жер сілкінісінің пайда болу себебіне жатады.Әрбір жер сілкінісі кезінде осы жарылыс нәтижесінде жер қойнауында жинақталған энергияның бір бөлігі сыртқа шығарылады.Жер бетінің шайқалуы сейсмикалық толқындардың нәтижесінде болады.Осындай толқындар көлемді(жер денесіне таралады) және үстінгі беттегі (жердің үстіңгі қабатын қамтитын) секілді 2 түрлі болады.Көлемді толқындар жердің үстіңгі қабатындағы толқындарға қарағанда шапшаң жүреді және де жер сілкінісінің  болғандығын хабарлайтындай бақылау нүктесінде алғашқы серпіліс байқалады.Жердің үстіңгі қабатындағы толқындар бірнеше секунд кеш болады.Олар әдетте келесі қатты соққыны әкеледі.    

 Сейсмикалық энергияны бөліп шығаратын жер аймағы жер сілкінісінің ошағы деп аталады.     

 Гипоцентр – алғашқы сейсмикалық  толқынның басталуы болған ошақтың  негізгі нүктесі. Қазақстан аймағында  жер қабатының сілкініс ошағының  ең жоғарғы тереңдігі 50км аспайды.     

 Эпицентр – бұл гипоцентрдің  тікелей үстіндегі жер қабатының негізгі нүктесі.     

 Жер сілкінісі жиі жағдайда  жердің жоғарғы қабатындағы жарық-жарылыстармен  қоса қабат жүреді.Сілкіну көлемінің  шамасы (жер сілкінісінің үдемелілігі)  ғимараттардың бүліну деңгейімен жер бетінің өзгеру сипатымен анықталады және балмен есептеледі.     

 Сейсмикалық толқынның жалпы  қуатының шамасына жер сілкінісінің  магнитудасы (кейбір шартты белгілері)  жатады.      

 Әр түрлі елдерде жер сілкінісі  үнемділігін бағалау үшін қолданатын сейсмикалық өлшемдердің көптеген мөлшері (50 шамалы) пайдаланылады.     

 Рихтер шкаласы бойынша (Калифорния  технологиялық институтының профессары  Чарльз.Ф.Рихтер) бұрын соңды тіркелген жер сілкінісінің ең күшті магнитудасы 8,9 балмен өлшенген.Салыстырарлық  1988 жылғы Армиян жер сілкінісінің магнитудасы 7,0,

Қытайдағы (Ганьсу)1920 жылғы жер сілкінісінің күші 8,6 болған.     

 Жапон аралдары тобы  жағдайында  жер сілкінісінің үдемелілігін  анықтау үшін 7 балдық шкала жасалынған. 1964 жылы Медведев С.В (СССР) Шпонхойер (ФРГ) және Крик В.(ЧССР) МШК-64 (оның авторларының бас әріптері алынған) деп аталатын 12 балдық халықаралық өлшемді жасап ұсынды.Достастық және Европаның кейбір елдерінде оны осы кезге дейін пайдаланады.     

 Әр түрлі балдағы жер сілкіністерінің төмендегі белгілерінің адамдардың мінез–құлқы

мен іс қимылына, сілкістердің мүмкін болатын әсеріне, құрылыстар мен  ғимараттардың жағдайына, жер қабатындағы  табиғи құбылыстарға, жер қабатындағы  және жер бетіндегі судың жағдайының өзгеру белгілеріне назар аударыңыздар.      

1 балл. Жер сілкінісі сезілмейді. Тербелістің үдемелілігі адамдардың  сезіну денгейінен төмен болады, жер қабатындағы сілкіністі тек  сейсмографтар байқап тіркейді.     

2 балл. Сәл ғана сезілетін жер  сілкінісі.Тербелісті ғимараттың  ішіндегі тыныштықта, әсіресе жоғарғы қабаттарда болатын жекелеген адамдап ғана сезеді.     

3 балл. Әлсіз жер сілкінісі. Үй ішінде болған адамдардың 50% шамасында, ашық жерлердегі адамдардың кейбіреулері ғана жер сілкінісін сезеді.     

4 балл. Елеулі жер сілкінісі. Ғимараттардың ішіндегі көп адамдар сезеді, ал ашық жерлерде аз ғана адамдар сезеді. Ұйықтап жатқандардың кейбіреуі оянып кетеді, бірақ оларды қорқыныш сезімі билемейді. Теңселу сезіледі,ол жүріп бара жатқан айыр жүк машинасы тудырған солқылдауға ұқсас болады.Терезе, есік,ыдыстар сылдырлайды. Еден мен қабырғалар шықырлайды.Мебельдер дірілдейді.Ілулі заттар жеңіл түрде тербеледі.Тұрған автомашиналар да серпіліс сезіледі.     

5 балл. Ұйқыдан оянып кету. Жер  сілкінісін ғимараттың ішіндегі  барлық адамдар, ашық далада көптеген адамдар сезеді.Ұйықтап жатқандар тегіс оянады.Кейбіреулері ғимараттан жүгіріп шығады, жануарлар тынышсыздана бастайды.Ілулі тұрған заттар қатты шайқалады.Кейбір қатты бекітіліп ілінген заттардың өзі құлап түседі,орнынан жылжиды, ыдыстардағы судың бір бөлігі шайқалып төгіледі, кей жағдайларда су көздерінің көлемінде өзгерістер болады.     

6 балл. Қорқу. Жер сілкінісін барлық  адамдар сезеді.Көп адамдар қорқып  көшеге жүгіріп шығады.Үй жануарлары  да қора-қопсыдан шығып кетеді.Тербеліс жүруге кедергі келтіреді.Ғимарат қозғалысқа ұшырап, босаңсиды.Полкалар, сөрелердегі заттар құлайды.Ыдыстар құлап, сына бастайды. Ауыр заттардың өз орнынан қозғалуы мүмкін.Әк, сылақтар түсе бастайды, сылақтарда ұсақ-жарық сызаттар пайда болады.Құдықтардағы су деңгейі мен су көздерінің көлемінде өзгерістер байқалады.     

7 балл. Ғимараттардың зақымдануы.Көптеген  адамдардың бойын үрей қорқыныш  билеп-үй жайлардан жүгіріп шығады, кейбір адамдар үшін аяқпен  тұру қиындайды.Көптеген темір  бетонды, каркасты ғимараттарда жеңіл зақымдану болады.Ірі блокты ғимарратар мен кірпіштен салынған үйлердің қабырғаларында шамалы жарық-сызаттар пайда болып, түтін тартатын трубалардың бір бөліктері құлай бастайды.кейбір реттерде тіке баурайлардағы жолдардың өтетін бөліктеріндегі құмды жағалауларда құлау, көшкін, ал жолдағы тастарда жарықтар пайда болады, су ылайланып , бетінде толқын пайда болады.Су көздері мен құдықтағы сулар деңгейі өзгеріске ұшырайды.     

8 балл. Ғимараттардың қатты зақымдануы. Қорқыныш пен үрей билейді. Кейбір жерлерде ағаш бұтақтары сына бастайды.Ауыр жиһаздар жылжып, кейде құлайды.Саманнан және саз балшықтан тұрғызылған көптеген үй-жайлар мен қора-қопсылар қирайды.Кірпіш үйлердің көпшілігінде түтін тартатын трубалар құлап, қабырғаларда саңылаулар пайда болады. Ғимараттардың кез-келгенінде зақымдану, кейде аралық бөліктердің кейбіреулерінде қирап-бүліну байқалады.Трубалардың жалғастырлған жерлері ажырайды.Ескерткіштер жылжып қозғалады, құлпытас белгілер, тас дуалдар, қоршаулар құлайды.Көп жағдайда құдықтағы және су көздеріндегі су көлемі үлкен өзгеріске ұшырайды. Ойпандардың тіке баурайлары мен жолдардың үйінді баурайларында шамалы шөгінділер құралады, жердегі сызат-жарықтар бірнеше сантиметрге жетеді.     

9 балл. Ғимараттардың жаппай зақымдануы.Жаппай үрей,адамдардың көпшілігі аяғымен тұра алмай,құлайды.Жануарлар азан-қазан, сергелдеңге түседі.Кірпіш және ірі блокты үйлердің көпшілігінің қабырғалары ойылады, ішкі қабырғалары құлайды, ғимарратардың жеке бөліктері бүлініп қирайды.      

 Ағаштан салынған, темір бетонды және паенльді ғимараттарды түтін тартатын трубалар құлайды.Жалғанған трубалар ажырап кетеді, темір жол рельстері майысады.Сонымен бірге 10 см-ге жететіндей жарықтар пайда болады.Құздар құлап,көшкін жиіленеді.тегістік жерлерде – су басып кету, құм мен ылайдың салындылары жиі байқалады.Су бетінде үлкен толқындар пайда болады.    

10 балл. Ғимараттың жаппай қирап-бүлінуі.көптеген  панельді, темір бетонды және  ағаштан салынған ғимараттардың  жеке бөліктері қирап құлайды.Көпір,  бөгеттер едәуір зақымдалады.Темір жол рельстері мен жер астындағы трубалар майысып, ажырап кетеді.Жер бетінде 1 м-ге дейін жарық пайда болады.Өзен жағалауларында үлкен шөнінділер пайда болады.Көлдер мен каналдардағы су шайқалып төгіледі.Жаңадан көлдер пайда болуы мүмкін.  

    11 балл. Апат. Барлық ғимараттар, темір жол және автомобиль жолдарының көпірлері, жер асты трубалары, тас жолдар қирап, бүлінеді.Жер бетінің тіке жарылуы және ажырауы, кең жарық саңылау түрінде елеулі өзгеріске ұшырайды.Таулар қайта-қайта опырылп құлайды.    

12 балл. Жер бедерінің озгеруі. Жер  бетіндегі және жер астындағы  барлық құрылыстар іс жүзінде  күшті бүлінеді немесе қирайды.  Жаңа көлдер пайда болып, өзендер  бағытын, саласын өзгертеді.Үлкен  аймақтарда таулар құлап-қирайды.  
                       

Магнитудалар мен балдық қатынастардың кестесі 

      

Магнитуда	2	3	4	5	6	7	8
Балдар	1-2	3	4-5	6	7-8	9-10	11-12

 

  
          

Қазақстан Республикасының  жер сілкіну қаупі бар аймақтарда  

                                 орналасқан елді мекендер тізімі                               
 

Жер сілкінісінің     үдемелілігі	Елді мекендер атауы	Олардағы  тұрғындар саны
6 балл	Жаңатас,  Қаратау, Өскемен, Лениногор,Серебрянск, Үшарал, Арыс, Кентау, Шардара, Шу	797,5
7 балл	Қапшағай, Зайсан, Үштөбе, Сарқанд, Шымкент,Леңгір, Жетісай, Талдықорған	682,4
8 балл	Жамбыл, Текелі, Жаркент,              Сарыағаш	409,1
9 балл	Алматы, Есік, Қаскелен, Талғар,Гранитогорск	1238,2

 

   

Қазастанның жер  сілкінісі ең қауіпті аймағының  көлемі 450 мың км². Онда өнеркәсіптің негізгі қорларының біразы жинақталған, тұрғын үй қорларының 35%-і орналасқанғғ шамамен республика тұрғындарының 40% осы аймақтарда тұрады.Әлеуметтік –экономикалық зиянның ауқымы жөнінде жоғарыда келтірілген кестеде айтылды.  
  
  
  
  
  
                  

       Табиғи апаттағы шығын туралы мәлімет 

Уақыты	Аумақ.Ел	шыгын  саны /адам/
9.06.1987	Верный Қазақстан	329
1.09.1923	Канто Жапония	143000
6.10.1948	Ашхабад Түрікменстан	110000
31.05.1970	Шымбота Перу	66000
27.07.1976	Таншань Қытай	243000
7.12.1988	Спитак Армения	24612
21.06.1996	Гилян Иран	50000
15.01.1995	Кобэ Жапония	5060
8.06.1995	Нефтегорск  Сахалин,Ресей	1960

 

  
  
     

 Жер сілкінісі мүмкін болатын  аймақтарда ірі қалалар мен  елді мекендер, гидротехникалық құрылыстар мен зиянды өнімдермен жұмыс істейтін өндіріс орындары, улы және жарылғыштық қаупі бар материалдар қоймалары орналасқан.Қатынас және инженерлік желілердің жер сілкінісі кезіндегі бұзылуы да біраз қауіп төндіреді.      

 Ғимараттардың құрал-жабдықтардың  зақымдауынан келетін шығындар  ғимараттардың өзінің шығынынан  кей жағдайларда бірнеше рет  асып түседі.    

1993 жылы 30 желтоқсанда Алматы облысында,  негізгі орталығы Текелі қаласының  аймағында жер сілкінісі болды.Жер  сілкінісінің нәтижесінде сілкініс жағдайына қолайсыз аландарға – шайынды топырақ үстіне орналасқан, жер сілкінісіне төтеп бере алатындай мүмкіндіктері қарастырылып салынбаған саманнан тұрғызылған үйлер мен қоқыс пен құм арасқан бетонды құрылытар үлкен зақымдауға ұшырады.300-ден астам отбасы баспанасыз қалды. Мектептер мен мектепке дейінгі мекемелер, өзге де қоғамдық ғимараттар зақымдады.    

 

Жапондардан үйренеріміз  көп 

Күні кеше ғана Үндістанда жер сілкінісі болды. Мұндай жер сілкінісі қазіргі  кезде үйреншікті табиғи апатына айналғаны сонша, оған бәлендей таңғалып та жатқан жоқпыз. Иә, соңғы он жылдан бері   табиғат адамзаттың өзіне жасаған қиянаты үшін қатты жазалап, түрлі аса ірі табиғат апаттары жиілеп кетті. Мысалы, осыдан жеті жыл бұрын  Индонезияда болған жер сілкінісінен бір деректерде 240 мың адам, кей деректер бойынша 300 мың шамасында адам апаттың зардабын шекті. Одан төрт жылдан кейін Қытайдың Cичуань аймағында аса күшті жер сілкінісі болса, одан кейін де бірнеше елде осындай бірнеше  зілзала орын алып, адам шығынына алып келіп, басқадай үлкен шығындарға ұшыратты. Ал биыл Жапонияда болған жер сілкінісінің магнитудасы 8,9 болса, ошағының күші 11, 12 балға дейін жетті. Білер білсек, Жапония бейқам отырған мемлекет емес. Бұл елдің сейсмолог-ғалымдары Токионың маңында жер сілкінісі мұхитта емес, құрлықта болуы мүмкін екенін  болжаған-ды. Бірақ табиғат апаты  мұхитта болды да, жер сілкінісінің нақты күшін болжай алмай қалды.  Әрі сейсмикалық станцияларды су бетіне қою қиын. Әйтсе де, жапон сейсмологтары жер сілкінісінен кейін болғалы тұрған цунамиді халыққа хабарлап үлгерді да,  цунами болғалы тұрған жағалаулардан халық жаппай көшіп үлгерді. 

Жапон халқы  – сақтықтың не екенін білетін  сақ халық. Олар  жер сілкінісіне  аз шығынмен төтеп беріп, келген шығынды  кешіктірмей, қалпына келтіретін еді. Өкінішке орай зілзаланың артында келген  цунами мен «Фукусима-1» атом электор стансасының жарылуы жағдайды өте қиындатып жіберді. Асылында, жапондардың психологиялық-моральдық тұрғыдан дайындығы, рухының мықтылығы дүние жүзі елдерінің қай-қайсысын да тәнті еткендей. Соның ішінде біздің елдің  Жапонияның сейсмикалық төзімді құрылыс жасау бағытынан және  халқының сейсмикалық қауіпке дайындығынан үлгі алып, үйренуіміз қажет. Жапонияда қазір жер сілкінісін қабылдап, оны сейілтетін ғимараттармен қатар, сейсмикалық зерттеу орталықтары әр қаласында бар деуге болады. Ол жерде халықты жер сілкінісі болған жағдайда қалай қимылдау керек екенін үйретіп, психологиялық-моральдық дайындықтан өтеді.