Нерв ұлпасы

          Кіріспе

 

Нерв клеткасын ғылыми тілмен нейрон деп атайды. Нейрон әр бөлІгІнІң өзіне тән атқаратын маңызды қызметі бар. Нейронның денесін "химиялық комбинат" деп есептейді, себебі нейронныц қызметІне керекті заттарды өндіріп, оньтң тІршілік қызметІне керекті арнаулы заттармен қамтамасыз етеді. Өсінділерін алатын болсақ, осылар арқылы екі нейрон арасындағы байланыс іске асырылады. Ал кейіннен белгілі болғандай, нейрондардың басты рөлі ақпараттарды басқа нейронға жеткізу немесе еттер мен бездерге іс-әрекет жасауға бү.йрық беру. Нерв клеткасы ақпаратты аксон арқылы жібереді. Қайдан, қалай ақпаратты жІберу осы нейронның аксон өсіндісінің ұзындыгына байланысты.

        Егер ақпарат көрші нейронға  баратын болса, ол қыска болуы мүмкін, ал бас миынан тыс басқа бІр мүшелерге баратын болса, онда аксон ұзын болады. Мысалы, жылқы малының жүлыннан таралатын қозғаігыш нейронының аксоны аяғына дейін жетеді. Онда оның ұзындығы 1 м-ге тең болады. Ал табиғатта кездесетін алып жануарлар піл, жираф, киттердің нейрондарының өсінділері одан да ұзын болады. Ақпаратты беру үшін аксон келесі нейронға немесе ет клеткасына, кез келген безді клеткаға дейін жетуІ керек. Ал көптеген нейрондар ақпаратты өздері қабылдайды, сондықтан да аксондар барлығына жетіспеуі де мүмкін. Осындай жағдайларда олар ақпаратты дендрит-тер арқылы да алуы мүмкін.

Аксондар  тек нерв клеткасының денесімен  байланысқа түсіп қана қоймай, дентриттермен  де байланыста болады. Кейбір қарапайым  жануарлардың нерв клеткасында нерв жүйесі аксондарының саны аз, оларда дендриттер жоқ. Мысалы, құмырсқалардың бас миы ганглияла-рындагы эрбір нейрондары информацияыы басқа нейрондардың аз ғана    бөлігінен    алады.    Оның    нейрондарының    денесінде    аксон орналасатын орын жеткІлікті. Сондықтан да дендриттерсіз де қызметі іске асырылады. Жоғарғы сатыдағы жануарларда басқаша, нейрон қанша көп болса, оларда дендриттер көп болады.

Адамның бас миының нерв клеткасының дендритіне бірнеше ондаған басқа нерв клеткасының аксондары келеді, сондықтан да кез келген   нейрон   өзіне   арналган   барлық   информацияларды   толық

қабылдай  алады.

Нақтырақ  айтар болсақ, нерв клеткаларыньщ  өсінділері бір - бірі-мен еш уақытта қосылмайды. Олар тек контакт (синапс) арқылы түйі-седі. Нерв клеткаларының есінділерінің байланысқа түсетін жерін синапс деп атайды. Электронды микроскоптардың көмегімен синапстың құрылысының қыр-сыры ашып көрсетілді. Көп жағдайларда синапс аксондардың ұшымен дендриттерді немесе нерв клеткаларынын денесімен байланыста болады.

     Кәдімгі жағдайда синапс екі  бөліктен тұрады: аксонның ұшы жуандалып, жалпақ буылтық тәрізденеді. Осы жалпақ буылтық беткейімен дендрит қабығына жанасады немесе екінші неирон клетка денесіне жанасады. ЕкіншІ жанасушы клетканын, қабыгымен байланысатын жері төмпешіктеніп, жалпақ жағымен жанасады.

Сипапсты қосып жиналган түрі штепсельдің вилкасын электрозеткаға қосқандай түрде болады

 

                                                 

 

 

 

                                          Нерв ұлпасы

Нерв  ұлпасы эктодермадан дамиды, өз кезегінде нерв ұлпасы екі құрылымға бөлінеді: нерв клеткасы және нейроглия (33-сурет). Нерв клеткалары қозуды, тітіркенуді қабылдауға және нерв импульсін тудырып, өңдеп өткізуге қабілетті.

3

                          

           Нейрон өсІнділерінің санына (А) және денесінің пішІнІне (Б)

байланысты морфологиялык жіктеу.

 

1)-биполярлы  (екі есінділі); 2-псевдоуниполярлы (жалған бір өсінді);

3~мультиполярлы  (көп өсінді); 4-дөңгелек: 5-ұршықтәрізді; 6-жулдыз тәрізді;

7-пирамида  тәрізді; 8-алмүрт тәріздес: а-дендрит, б-аксон

 

 

Нейроглия тіректік, қоректік, секреторлы жэне қорғаныштық қызмет атқарады. Нерв ұлпасының барлық элементгері бірігіп организмнің нерв жүйесін кұрайды. Нерв жүйесі организмнің ішкі мүшелері мен ұлпаларының және организмнің сыртқы ортамен қарым-қатынасының негізі болып табылады.

 

                                Нерв клеткалары

 

Нерв  клеткалары немесе нейроциттер өсінділі пішінді болады. Клетка көлемі - 4-130 мк. Нейроцит денесінен, өсіндісінен түзілген нерв ұштарынан құралады. Негізгі бөлігін көптеген өсінділері алып жатыр. Мұндай нейроцит мульти-полярлы деп аталады. Нейроцит екі өсінділі биополярлы немесе бір өсінділі униполярлы нейроцит болуы мумкін. Өсінділер дендрит және нейрит болып екіге бөлінеді. Дендриттер импульсті нерв клеткасының денесіне экеледі, нейриггер импульсті клетка денесінен экетеді. Дендрит бұгакталып көп болуы мүмкін. Нейрит әрқашанда тек біреу болады. Кейде нейроциттердің жалған униполярлы турі кездесуі мумкін. Оларда дендрит пен нейрит бір-біріне жақындап, клетка денесінен бір өсінді түрінде шығады да, кейін барып Т түрінде бөлінеді. Өсінділер ұзындығы адамдарда әр түрлі бірнеше микроннан 1,5 м-ге дейін болады.

Нерв  клеткаларында ережеге сай тек  бір ядро болады. Кейбір вегетативті нерв түйіндерінде екі ядролы жэне тіпті көп ядролы клеткалар да кездеседі.

Нерв клеткасының  ядросы ашық түсті қанықпаған хомаин-дерден тұрады, пішіні шеңбер тәрізді (34-сурет). Клетка денесі-нің орталық бөлігінде орналасады. Цитоплазмадан екі қабат мембранасы арқылы шектеледі.

Нерв клеткасының  цитоплазмасында барлық органеллалар болады, пластинкалы комплекс, клетка орталығы, митохондриялар жэне т.б. митохондриялар денеден нейриттің бөлінген жерінде жэне өсінділердің бұтақталған ұштарында көптеп кездеседі. Цитоплазмада сонымен қатар гликоген қосындылары, темір жэне пигментті қосындылар кездеседі. Кейбір нерв клеткалары секрет бөлуге қабілетті, мысалы, гипоталомустық аймак нейро-цитгері. Мұндай клеткаларда эр түрлі көлемде түйіршіктер жэне секрет тамшылары болады.Нерв клеткасында арнайы құрылым - базофильді зат немесе нейрофибрилдің болуы, оның өзіне тән ерекшелігі болады

 

                     

 

    Нерв клеткасы (нейрон). А-ТЭМ.Б-СЭМ.

                    1-ядро: 2-денесІ (перикарион) (А.С. Халанский, И.В. Викторов, Т.Г. Варнавская)

 

Базофильді  зат нерв клеткасын арнайы бояулармсн бояу барысында базофильді кесек Ниссл глыбогы түрінде байқалады. Сондықтан боялған нерв клеткалары дақты түрде болады. Бұл зат қүрамында көптеген рибосомы бар туйіршікті цитоплаз-малық тор болады. Мүндай кесектер нейригге және оның бөліну аймагында кездеспейді. Клетканын құрылысына жэне функцио-нальды жағдайына байланысты кесектер морфологияеы өзгеріп отырады. Нейронға қатты күш түскенде, патологиялық жағданда кесек ыдырып, жоғалып кетеді.

Электронды  микроскоптың үлкен көрсеткішімен  қарағанда: базофильді денешіктің көпіршіктерден және цитоллазмалық тормен тығыз байланысқан эр түрлі пішінді жэне көлемі эр түрлі түтіктерді көруге болады. Мембрананың сыртқы бетінде түзілген көпіршІктер мен түтікшелердің касында майда дэн тәрізді рибосомалар орналасқан. Рибосома РНҚ мен белокқа өте бай болады. Цитоплазмадағы осы компонентгердін құрылым болуы осы аймакта белок синтезінің активті өтетініне мысал

болады. Цитоплазманың  басқа аймактарында да цитоплазмалық  тор бар, бірақ Ниссл кесегі жоқ.

Нейрофибрилдер - нерв тканін күміс түздарымен бояғанда байкалатын жіңішке жіпшелер. Нейрофибрилдер нерв клетка-сында сұйықтор түзеді және арнайы орны болмайды (35-сурет). Өсінділерде бір-біріне параллель орналасып, талшық бойымен таралады. Электронды микроскоппен қарағанда цитоплазмада өте жіңішке жіпшелер - протофибрилдерді көруге болады.

                          

 

Микроглия. Күміспен импрегнацияланған. *600.

1-капилляр; 2-нейронның ядросы; 3-микроглия клеткалары (В.Г.Елисеев, Ю.А.                      Афанасьев, Е.Ф. Котовский бойыиша)

Протофибрилдер күміске қанығып жарык микроскопымен көруте болатын нейрофибрилді түзеді. Нейрофибрилл күрамында цитогшазманың белок молекулалары болады, ол қозғалгыш жүйеге жатады. Нерв клеткасын қоздырғанда жіпшелер өте айкын байкалады.

Нерв  клеткалары атқаратын қызметіне  байланысты:

Сезімтал

Қозғалтқыш аралық болып бөлінеді.

Сезгіш нерв клеткалары дендриті арқылы үлпаға бекиді, сол   үлпадан   тітіркенуді   қабылдап,   нейрит   арқылы   немесе қозғалтқыш клеткаға өткізеді. Сезгіш клеткалар көбІнесе жалған униполярлы түрде болады және жұлынның нерв түйіндерінде, бас миынын сезгіш түйіндерінде жэне сезімтал мүшелерде орналасады.

Аралық клеткалар - мультиполярлы клеткалар. Олар өздерінің дендритімен импульсті сезгіш немесе аралық нерв клеткаларынан қабылдап, оны кабылданган импульсті нейриті арқылы козгалткыш немесе аралық клеткаларга өткізеді. Осындай кезекпен тұтас орталык жүйке жүйесін құрайды.

Қозгалтқыш клеткалар мультиполярлы түрде болады, дендриті арқылы импульсті сезгіш және аралык клеткалардаы қабылдайды. Оны нейрит арқылы бүлшык етке береді. Осы жерде козғалтқыш нерв клеткасының нейриті козғалыс ұшын түзеді.

Козғалтқыш  нерв клеткалары көлденең-жолакты бұлшык ет үшін жұлынның алдыңғы мүйізінІң ядроларында жэне мидын бағаналық аймағынын козғалтқыш ядроларында орналаскан.

Нерв клеткаларының  немесе өсінділерінің бір-бірімен байланысқан жері синапс деп аталады. Бүл нейриттің бір клетканың денесінде немесе басқаның дендритінде бұтақталуы. Байланасу беті өте жіңішке көлемді - 20 нм.

 

Нейроглия

Нейроглия әр түрлі кызмет аткаратын көптеген клеткалар-дан түрады: тіректік, шектеуші, коректік және секреторлы. Нейроглия элементі екіге бөлінеді:

макроглия

микроглия

Макроглия өз кезегінде эпендимаға, астроглияға және олигодеидроглияға бөлінеді.

Эпендимді глия жұлын каналын және ми қарыншаларын астарлап жатады. Клеткалары ұзын өсінділі, кейде кірпікшелі болады,

Тіректіктен бөлек, секреторлы да кызмет атқарады. Эпендимді клеткалар жұлын сұйыктығын түзуде катысады.

Астроглия көптеген көп өсінділі клеткадан тұрады және орталық жүйке  жүйесінің тіректік  мүшесі  болып  табылады.

       Астроцитгің цитоплазмасы митохондрияға өте бай келеді, сондықтан астроцит зат алмасудың активті орталығы болып саналады.

Олигодендроглия орталық жэне перифериялык нерв жүйесінің нейроциттерін қоршап жатады. Нерв талшықтарының қабығын түзіп, қозғалткыш және сезгіш нерв ұштарының құрамына кіреді. Олигодендроглия клеткалары әр түрлі формада жэне әр түрлі көлемде болады. Сондықтан ол нейроцитгің қоректенуінде жэне өзі коршаған нерв талшықтарында аса зор рөл атқарады. Ғалымдардың айтуы бойынша, глиалды клеткалар қан капиллярымен тығыз және міндетті түрде байланысып, қабылданған заттарды өңдеп, нерв клеткаларына дайын жоғары молекулалы қосылыстарды береді. Кейбір патологиялық про-цестер глияның зақымдануымен байланысты болып, нейроцит-тІң өзгеруіне әкеледі. Нерв ұштарындағы олигодендроглия клеткалары нерв импульсін қабылдап, өткізуде аз жұмыс атқармайды, атқаратын рөлі де аз емес.

Микроглия қозғалуға бейім өсінділі клетка тобынан тұрады, фагоцитарлық қызмет атқарады (35-сурет). Макроглия нерв клеткалары мен нерв түтігінен дамыса, дәл сол уақытга микроглия мезенхимадан дамиды.

 

Нерв талшықтары

Нерв клеткаларының  қабықпен қапталған өсінділері нерв талшықтарын құрайды. Қабық глиядан, олигодендроглиядан түзілген. Талшықтың орталығын нерв клеткасының өсіндісі түзеді. Осы орталық немесе біліктік цилиндр аксон нейроплазмадан жэне созылып орналасқан нейрофибрилден тұрады. Талшық булшық етті жэне бұлшық етсіз болып бөлінеді

Бұлшық етті нерв талшығы миелинді салыстырмалы қалың қабықпен қапталған, күрделі құрылысты құрылым. Талшыктың миелині бар, бір бөлігі миелинді қабық деп аталады жэне қатпарлы құрылысты болады. Онда белоктар мен липидтер концентрациясына байланысты кезектесіп орналасады. Қабық-тың келесі бөлігі неврондық немесе неврилемма деп аталады. Белгілі бір аралықта талшық жіңішкеріп, сызылу түзіледі: бұл

түйіндік байлам. Бүл аралас Шванн клеткаларының шекарасы, бүл аймақта миелин болмайды. Шванн клеткаларының ядро-лары миелинді қабыкта жатады.

Бұлшык етті емес нерв талшығында бүлшық ет кабығы болмайды. Шванн клеткалары тығыз бекініп, протоплазманың тяжын түзеді де, ядролары бір-бірмен біркелкі арақашықтыкта орналасады. Осы тяждарда бірнеше цилиндрі бар талшықтар вегетативті жүйке жүйесінің кұрамында кездеседі.

Миелинді және миелинсіз нерв талшығы дәнекер ұлпасымен қоршалып, шет нерв бағанасын кұрайды, бағана мүшелерде ұсак будаларға ыдырайды, ал буда өз кезегінде бөлек талшықтарға тарамдалады (36-сурет). Талшықтар сезімтал немесе қозғалтқыш ұштарға келеді.

 

                         

 

МиелиндІ нерв талшыктары. Л-талшык бойындағы миелин

саңылаулары. І-фазаконтрасты микроскоп. ІІ-ТЭМ. Б-Ранвье аралығы.

І-фазаконтрасты  микроскоп, П-ТЭМ. В-миелинді нерв талшығынын ультра

кұрылысы, көлденең кесіндісі. ТЭМ

Даму  процесі барысында нерв клеткасының  біліктІк цилиндрі нейроглия клеткасының цитоплазмасына күш түсіреді. Осылайша, миелинсіз нерв талшығы түзіледі. Миелинді талшықтың түзілуінде күштің әсерінен глиалды кабыктың екі еселенуі - мезосомның нұсқасы түзіледі, ол біліктік цилиндрді бірнеше айналдыра қоршап, оралады да, соңында миелинді кабықтың түзілуіне әкеледі.

Глиалды клетканың  кабығы, атап айтқанда мезаксон белок пен липидтен  тұрғандықтан,   миелинді   қабық та белок  пен липидтің қабыктарының кезектесуінен тұрады.

                                  Нерв ұштары

Нерв ұштарының  сезімталдары - рецепторлар деп аталады. Олар сезімтал нитроциттердІң дендриттерінің бұтақталып аяқталуынан тұрады. Бұл бұтақталған талшықтар организмнің барлық ұлпаларында орналасады жэне әр түрлі ауыртпалық, температуралық, химиялық, механикалық және т.б. коздырғыштарды кабылдайды. Құрылысының ерекшелігіне карай рецепторлар қарапайым жэне күрделі болып бөлінеді.

 

                                  

 

37-сурет Жұлынның аксодендриттІ синапсы. ТЭМ.*42000. І-аксолемма; 2-пресинапстык мембрана; 3-ашык тустІ синапстык көпіршіктер;

 

4-тығыз синапстык көпіршіктер; 5-митохондриялар; 6-постсинапстық