Халық шаруашылығын теориялық ұйымдастыруды экономикалық негіздеудің әдістері

Сондай – ақ қаржыландырудың (шетел инвестициялары, жеке күрделі салым және т.б.) басқа да көздері пайдаланады.

Аймақтық бағдарламалар мемлекеттік бағдарламалармен салыстырғанда жұмыс және ресурстық шығындар көлемімен ерекшеленеді және қатаң мақсатты бағыты, дәл мекен – жайы, нақты шектелген уақыт интервалы болады және аймақтық дамудың жалпы мемлекеттік тұжырымдамасымен және Қазақстанның аймақтық саясатымен үйлестіріледі. Бір аймақтың бағдарламалар жүйесімен келісімделеді. Бағдарламаны жүзеге асыру механизмі аймақтың шаруашылық – нарықтың қатынастар кешеніне және жалпы ресейлік нарық жүйесіне жазылады.

Аймақтық бағдарламаның негізгі міндеттері:

• экономикалық, әлеуметтік және ғылыми – техникалық көрсеткіштер бойынша аудан аралық айырмашылықтарын теңестіру;
• экономиканың оптималды территориялық және салалық құрылымын қалыптастыру;
• нарық шартындағы теңестірілген (тапшылықсыз) аймақтық шаруашылық;
• аймақтың табиғи, материалдық және еңбек ресурстарын максималды толық және тиімді пайдалану;
• мемлекеттік селективті құрылымдық саясатқа сәйкес сфералар мен өндірісті дамыту;
• қоршаған ортаны қорғау;
• техногенді авариялар мен табиғи апаттар салдарларын жою;
• шаруашылық субьектілері мен басқару органдарын ақпараттың қамтамасыз ету инфрақұрылымын қалыптастыру;
• аймақтардың моралді жандануды, тарихи мұрасын сақтау, мәдени әлеуетін нығайту, қоғамдық – саяси және құқықтық жағдайларын тұрақтандыру.    

Аймақтың әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді бағдарламаларының құрамы мен құрылымы бағдарламалық жобаны жүзеге асыруға қабылданған мазмұнды және функционалды сипаттамаларын көрсететін бөлімдердің өзара орналасуын тізімін көрсетеді.

Келесідей бағдарламаны мысалын қарастырайық, 

Бөлім 1. Аймақта қалыптасқан әлеуметтік – экономикалық жағдайын бағалау және талдау. Аймақтың әлеуметтік – экономикалық жағдайы және оның салдары суреттеледі және бағдарламалық негізде шешілуі тиіс мүдделі мәселер анықталады.

Бөлім 2. Табиғи ресурстарды және қоршаған ортаны бағалау. Аймақтағы табиғи ресурстардың әр түрлі түрлерінің болуы (жер, су, орман, жылу – энергетикалық, минералды, шикізат және т.б.) олардың саны, ішкі аймақтық мақсаттар үшін пайдаланылу және аймақтан сыртқа шығару мүмкіндігі, аймақтағы экологиялық жағдай және оны сақтандыру бойынша шаралар қарастырылады. Бағдарламалық негізде шешілуі тиіс мүдделі мәселелер анықталады.

Бөлім 3. Аймақтағы еңбек нарығы мен демографиялық жағдай. Аймақтағы еңбек нарығының қалыптасқан жағдайы суреттеледі, бағдарламалық негізде шешілуі тиіс мүдделі мәселелер анықталады.

Бөлім 4. Аймақтың әлеуметтік – экономикалық дамуының тұжырымдамасы. Алдынғы бөлімдерде (1-3) орындалған аймақтың әлеуметтік экономикалық дамуын талдау және табиғи ресурстарды, қоршаған ортаның жағдайын, демографиялық жағдайды және еңбек қорғын бағалау аймақ шаруашылығының масштабы мен құрылымының қазіргі жағдайы, оның материалды - өндірістік базасының, экономикада анықталған диспропорцияларды, сондай – ақ еңбек ресурстарының саны мен табиғи ресурсты әлеуетін пайдалану мүмкіндігін болжауды көрсетеді. Бұл техникалық прогрес тенденцияларын ескере отырып аймақ алдындағы аймақтың әлеуметтік – экономикалық дамуының тұжырымдамасын болашаққа шаруашылық міндеттерді өңдеу мен қалыптасу мүмкіндік береді.

Тұжырымдаманың негізгі мазмұны неғұрлым ірі және тиімді ресурстарды рационалды пайдаланудың бағыттарын принципиалды анықтау, әр түрлі салалардың салыстырмалы үнемділігінің негізінде бағалау және барлық шаруашылық кешеннің дұрыс қалыптасу жолдарын бекіту.

Бөлім 5. Негізгі мақсатты бағдарламалар (мысалы Калиниград облысы). Бөлімде аймақ үшін негізгі мақсатты бағдарламалар анықтауды және олар салалық, функционалды және мәселесі белгілер қалыптасуы мүмкін.

Бөлім 6. Бағдарламаны жүзеге асыру механизмі. Бөлімде өзара байланысты шаралар мен әрекеттер кешені, мәселенің шешімді қамтамасыз ететін экономикалық тетіктер жазылады. Механизм альтернативті баламаларды қарастыру және салыстыру негізінде анықталады. Бағдарламаның болжамды моделі жасалады.

Бөлім 7. Бағдарламаның ресурстық қамтамасыз етілуі. Жұмсалатын шығындардың есептеулерінен тұрады (қаржылық – түсу көздері бойынша, материалды - өнім түрлері бойынша, табиғи, еңбек – кәсіби – квалификациялық топтар бойынша; ақпараттық – уақыт түрлері бойынша). Ресурстардың барлық көлемінен өз қорларының көздерінен түсетін бөлігі анықталады.

Бөлім 8. Бағдарламалық шаралардың үйлесімділігі. Бағдарламаны жүзеге асыруға қатысатын барлық ұйымдардың әрекетінің келісімін қамтамасыз етіледі. Қазақстанның белгілі бір территориясымен шетелдік мемлекеттермен бағдарламаны орындаушы аймақтың достастығын ұйымдастыруға негіз беріледі.

Бөлім 9. Бағдарламаны жүзеге асыру тиімділігін бағалау. Бағдарламаның экономикалық тиімділігіне есептеулер жүргізіледі.

Бөлім 10. Бағдарламаны басқаруды ұйымдастыру формалары және әдістері. Жасалған басқарудың ұйымдастырушының – функционалды құрылымы аймақ пен бағдарламаның спецификасымен қалыптасады.

Бағдарламаның бөлімдері қажетті негіздемелер мен түсініктерден тұрады. Олар бағдарламаның жүзеге асуының барлық кезеңдеріне және жылдарға жасалады. Ұзақмерзімді бағдарламалар үшін бірінші  жылдарға бөлінеді,ол келесілері неғұрлым ұзақ мерзімге бөлінеді.

Әрбір бағдарламалық тапсырмалар және бағдарламалар сандық және сапалар көрсеткіштер жүйесімен бағаланады, олардың келесілері қолданылады:

• бағдарлама мақсаттарының көрсеткіштерге;
• бағдарламаның жүзеге асу пайдалылығын (күтілген, алынған), сәйкес қолданушыларға қызмет көрсету тиімділігін толық көрсететін экономикалық, әлеуметтік, ғылыми – техникалық, экологиялық және басқада эффектілер бағаланатын соңғы нәтижелерінің тиімділік көрсеткіштері.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Аймақтық бағдарламалар жіктемесінің сызбасы (микроэкономика институның мәліметі бойынша)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тікелей эффект (нәтиже) көрсеткіштері (бағдарламаны жүзеге асырудан алынған нәтиже); қайта бөлінген эффект (қызмет сферасының қайшылықтарына ықпал ететін бағдарламалар); толық эффект (тікелей және қайта бөлінетін эффект соммасы). Эффект көрсеткіштері абсолютті және салыстырмалы болуы мүмкін (бағдарламаны жүзеге асыру басымен салыстырғандағы өсім  ретінде есептеледі). Соңғы нәтижелерді сипаттау үшін эффектінің шығынға қатынасын көрсететін көрсеткіштер қолданылуы мүмкін:

• спецификалық көрсеткіштер қадеттілігі мен құрамы әрбір  бағдарламаның ерекшеліктері мен сипатынан тәуелді бекітіледі;
• бағдарлама шегінде жұмыстың орындалу көрсеткіштері (кезеңдері және аралық нәтижелері);
• бағдарламаны қолданушыларды сипаттайтын клиенттік топтардың параметрлері мен бағалауы;
• бағдарламаның тапсымаларын орындау үшін қажетті ресурстық шығындардың көрсеткіштері (қаржылық, материалды техникалық, табиғи, еңбек, ақпараттық, уақытша). Тікелей шығындар (бағдарламаның теріс салдарын толықтырумен байланысты) және жалпы бағдарлама бойынша алынған кірісті шегергенде қалған тікелей және  шығындар соммасы.

Жоғарыда аталған көрсеткінтерден басқа бағдарламалық шаралар мен жұмыстың, жекелеген оның бағдарламаларының, сондай ақ бағдарламаны тиімді басқару үшін өажетті басқада көрсеткіштер қалыптамасы.

Әрбір бағдарлама стандартқа  сай рәсімделеді. Сыртқы бетінде сәйкес аудандық, облыстық, қалалық әкімшілік; шыққан күні көрсетіледі. Келімдеу бетінде келісім жасауы қажет, бекітетін инстанция және ұйым көрсеткінтерді. Мемлекет аймақтық дамуға әр түрлі экономикалық және әкімшілік әдістерімен өндіргіш күштердің орналасуына ықпал етеді.

Аймақтық дамуды реттеуге мемлекеттің тікелей араласуының негізгі формалары мен бюджет есебінен қаржыланатын мемелекеттік аймақтық бағдарламаның, жекелеген құрылымды түзейтін инвестициялық жобалардың (аймақтық мәселерді қолдау ұшін) жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өнімді ұсынуға тапсырыстарды орналасуының жүзеге асуы болып табылады.

Мемлекеттік аймақтық бағдарламаның саны болмауы керек; ол әлеуметтік экономикалық және экологиялық мәселелері өте күрделі аймақтар үшін жасалады және қаржыланады, мысалы Солтүстік зоналары. Принципалды мәні бюджеттік саясатты жүргізу және қалыптастырумен, бағдарламаны жасау және қбалдау үдерістерінің үйлесімі. Ресей территорияда басталған бағдарламаларды  инвентаризациялау қажет: мүддесін мерзімдерін, оларды ресурстық қамтамасыз ету көздерін қайта қарау. Неғұрлым ірі масштабы кешенді  бағдарламалар  құжат ретңнде қараудан өтіп, жоғары заңды органдарда бекітілуі қажет. Нарықтық қатынастар шартында мемлекеттік аймақтық бағдаламаларды  басқару әрекет етуші орындаушы биліктің органдарымен шектелмеуі тиіс. Бұл мақсатта арнайы өкілеттілігін пен жауапкершіліктегі агенствалар, консорциумдар, арнайы мемлекеттік, жеке, аралас тәуелсіз компаниялар келісіммен бекітілуі мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Лекция Аймақта нарықтық құрылымның қалыптасуы және аймақтықтық саясатты жүргізу әдістері

 

 

Аймақтық  саясатты жүргізудің тікелей және кесімді әдістер болады. Бірінші жағдайда мемлекет, шаруашылықтың территориылық құрылымын жетілдіруге бағытталған, күрделі салымға белсенді қатысады (өсу орталығын өнеркәсіптік парктерді, аудандарда инфрақұрылымын құру). Екінші жағдайда мемлекет  қаржылық жүйе арқылы (салалық, кедендік) миграциялық ағымды басқару үшін және жедел  дамытуды ынталандыру үшін қандайда бір аудандарда сәйкес экономикалық “климатты” жасауға ұмтылады.

Бұл әдістерді тереңірек аратсырайық. Аймақтық дамуды  реттеуге мемлекеттің тікелей қатысу әдістері әкімшілік әдістермен тығыз байланыста. Бұл әдістердің қатарына мемелекеттік бюджет есебінен қаржыланатын мемлекеттік аймақтық бағдарламаны жекелеген  құрылым түзейтін инвестициялық жобаны келісім шарттары жүйесі арқылы  оның ішінде мәселелі аймақтарды қолдау жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өнімді ұсынуға тапсырыстарды орналастыруды жүзеге асыру кіреді.

Нарықтық экономиканың дамуы әртүрлі аймақтық мәселерді: күрделі әлеуметтік экономикалық және экологиялық жағдайлардағы кәсіпорындар үшін субвенция саясатын жүргізу; аймақтық саясат міндеттерін шешу үшін жеке инвесторларды тарту, күрделі жағдайдағы өз кәсіпорындарын орналастыру кезінде шаруашылық субъектінің  жұмсайтын қосымша шығындарын компенсациялау (толықтыру); табиғи ресурстардың кедейленуіне байланысты, салықтық жеңілдіктер ұсыну; экономиканың салалық және территориялық құрылымын жетілдіру үшін маңызды кәсіпорын құрылысына алынатын алаңдардың арендалық ақысына жеңілдіктер бекіту; Күрделі жағдайдағы аудандарда орналасқан кәсіпорындарға өз өндірісінің жеделдейтілген аммортизациясын қаржыландыруға мүмкіндік беретін аймақтық дифференцияланған амортизацияны ендіру, экологиялық өнімге жоғары бағаны пайдалану; қоршаған ортаны ластайтын, әсіресе неғұрлым қолайсыз аймақтарда кәсіпорындар үшін санкциялар жүргізу шешу үшін қаржылық ресурстарды жинақтайтын, аймақтық дамудың арнайы қопрларын тұратын экономикалық реттеу әдістерін кеңінен қолдануды ұсынады.

Экономикалық механизм көмегімен аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу басқарудың әр түрлі: федералды, аймақтық, аймақ аралық және жергілікті деңгейлерде жүзеге асыруды аймақ  аралық және мемлекеттік аралық байланыстарды ұйымдастыруды реттеуі қажет.

Басқарудың аймақтық органдары жергілікті ресурстарды пайдалуға шаруашылық құрылымын тиімді  етуге, экономикалық және әлеуметтік  мәселелерге негізгі көңілді бөлуі қажет.

Амақтың спецификасы экономикалық  тетңктер мен ынталандыру жиынтығын нақты жағдайда пайдаланудың мақсаттылығын анықталады.

Экономикалық рефомалапрды табысты жүргізу, жалпы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын жүзеге асыруда аймақтық спецификаны жан жақты есепке асуды талап етілді.

Қаржылық және салықтық саясат облысында Қазақстан субъектінің экономикалық өз бетінше қызмет етуін кеңейтуге байланысты, жалпы бюджеттік ресурстардағы облыс, аудан, республика бюджеттерінің үлесін арттыру қажет.

Мұнымен бірге Қазақстанның барлық территорияда облыстың, жергілікті және мемлекеттік салықтармен, аймақтар арасында кірісті горизонталды және вертикалды қайта бөлу механизмімен бірыңғай салықтық жүйенің өызмет етуін қамтамасыз етуі қажет. Көп жүйе жүргізетін міндерттерді шешу үшін мемлекеттік бюджеттен тұраөты, өз бетінше кіріс көздерінің қажеттілігімен анықталады.