Конституциялық құқық тарихы

Тақырып 14: ҚР СОТ  БИЛІГІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Конституциямыздың 3-бабының 4-тармағына сәйкес Республикада мемлекеттік  билік біртұтас және ол Конституция  мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара  іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылуы тиіс деп белгіленді.

Сот билігінің заң шығару және атқару билігімен бір деңгейде тұруы демократиялық мемлекеттің  белгісі. Сот билігін басқа мемлекеттік  биліктік құрылымдардан бөлу мемлекеттің  құқықтың жоғарылығы принципін, соның  ішінде бостандық пен әділдік  идеясын жүзеге асыруға нақты  түрде жылжуын көрсетеді. Соттардың  заң шығарушы билік органдарынан айырмашылығы олар заң шығармайды. Алайда олардың қызметі заңға  тәуелді: сот

Конституция мен заңның талаптарына (олардың нормаларын қолдануға және оларды басшылыққа алуға) бағынуға тиіс.

Соттардың мемлекеттік биліктің атқарушы органдары тармағынан айырмашылығы олар ұйымдастырушылық және атқарушылық-өкімгерлік қызметпен айналыспайды.

Сот билігінің негізгі  мақсаты – қоғамның мүшелерін  кез келген бассыздықтан қорғау, яғни басқа азаматтардың бассыздығынан, мемлекеттің, оның органдары мен  лауазымды тұлғалардың теріс  әрекеттерінен қорғау болып табылады.

Сот билігі заңда белгіленген  шеңберде азаматтар мен заңды  тұлғалардың конституциялық құқықтары  мен бостандықтарын қорғауға іс жүзінде  өкілдігі бар біртұтас мемлекеттік  биліктің түрі.

Сот билігі деп мемлекет атынан заңның үстемдігі мен әділеттілікті  қалпына келтіру, заңмен қорғалатын мүдделерге қол сұғушы адамдарға  мемлекеттік мәжбүр ету шараларын  қолдану мақсатындағы сот құзыретіндегі  жауапты биліктік өкілеттіктердің  жиынтығын айтамыз, - деп тұжырымдайды заң ғылымдарының докторы, профессор  К.Х.Халиков4.

Сот билiгi Қазақстан Республикасының  атынан жүзеге асырылады және өзiне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн  қорғауды, Республиканың Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң, халықаралық шарттарының  орындалуын қамтамасыз етудi мақсат етiп  қояды.

Сот билiгi Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң, халықаралық шарттарының  негiзiнде туындайтын барлық iстер мен  дауларға қолданылады.

Сот билігі туралы конституциялық құқықтық нормаларға сүйене отырып сот  билігінің мынадай белгілерін көрсетуге  болады:

- сот билігі конституциялық  тұрғыда бекітілген біртұтас  мемлекеттік биліктің бір тармағы  болып табылады;

- сот билігінің тек  арнайы мемлекеттік органдарға  – Конституцияда белгіленген  тәртіппен құрылған соттарға  тиесілі болады;

- сот билігінің тәуелсіздігі. Сот билігінің тәуелсіздігі оның  басқа мемлекеттік органдарға  бағынбайтындығын білдіреді. Сонымен  бірге абсолюттік, толық тәуелсіз соттар да болмайды, өйткені олар Қазақстан Республикасының Конституциясы мен басқа да заң актілерінің талаптарына бағынуға тиіс. Соттардың заңсыз шешімдерінің күшін тек сот жоя алады, ал басқа құрылымдар ондай құқықты иеленбейді.

- сот билігі мемлекеттің  атынан жүзеге асырылады: үкімдер  мен соттардың өзге де шешімдері  Қазақстан Республикасының атынан  жария етіледі;

- сот билігі Конституция,  заңдар, өзге де нормативтік құқықтық  актілер, республика халықаралық  шарттарының негізінде туындаған  дауларға ғана

4 Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в РК (Теоретическое и уголовно-процессуальное исследования) Дисс. Д.ю.н., Алматы, 1998 г., 23 с..

қолданылады. Сот мораль, діни, қызметтік әдеп нормаларын бұзуға байланысты жанжалдарды қарамайды  және шешпейді;

- сот билігінде оның  қызметіне тән іс жүргізу жүргізіледі  (талап арыз ісін жүргізу, процеске  айыптауға және қорғауға қатысу);

- сот билігінің құқық  қорғау сипаты болады. Осыған  байланысты оның қызметінің екі  қыры бөлініп шығады: құқық пен  заңның үстемдігін қамтамасыз  ету, сондай-ақ азаматтар мен  ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары  мен заңды мүдделерін қорғау;

- сот билігінің шешімдері  мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен  қамтамасыз етіледі.

Ал, енді сот билігінің  функцияларына келер болсақ, сот  қызметінің мазмұны мен бағытталған  қызметіне қарай оның функцияларын негізгі үш топқа бөлеміз:

Соттық функцияның бірінші  тобы – адамдар мен азаматтардың құқықтарын және бостандықтарын қорғау, конституциялық құрылысты қорғау - соттардың қызмет ету бағытын  айқындау сот қызметін белгілеу.

Екінші топ - әділсот, соттық бақылау, жеке өндіріспен іс жүргізу  тәртібі, Конституция мен Қазақстан  Республикасының өзге де заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, т.б. Бұл  бірінші топтан туындалады, яғни бірінші  топтағы қызметтердің орындалуының процедурасын анықтау болып табылады.

Үшінші топ соттардың  басқарушылығына байланысты ішкі функциясын құрайды.

ҚР Конституциясының 75-бабында  және “ҚР сот жүйесі мен судьялардың  мәртебесі туралы” 2000 жылғы 25 желтоқсандағы  Конституциялық Заңның 1-бабында аталғандай, “Қазақстан Республикасында сот  төрелігін тек сот жүзеге асырады. Сот төрелігі – бұл адам мен азаматтың, мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың, лауазымды адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін жүзеге асыруға тікелей қатысы бар құқық қорғау қызметінің функциясы.

Соттар тұрақты судьялардан  тұрады, олардың тәуелсiздiгi Конституциямен және заңмен қорғалады. Судьяны тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, оған сот тәртiбiмен  белгiленетiн әкiмшiлiк жазалау  шараларын қолдануға, қылмыс үстiнде  ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған  реттердi қоспағанда, Республика Жоғары Сот Кеңесiнiң қорытындысына негiзделген  Қазақстан Республикасы Президентiнiң келiсiмiнсiз не Конституцияның 55 бабының 3)-тармақшасында белгiленген жағдайда, Сенаттың келiсiмiнсiз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.

Республиканың жиырма бес  жасқа толған, жоғары заң бiлiмi, заң  мамандығы бойынша кемiнде екi жыл жұмыс стажы бар және бiлiктiлiк  емтиханын тапсырған азаматтары судья бола алады.

Судьяның қызметi депутаттық мандатпен, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтердi қоспағанда, өзге де ақы төленетiн жұмысты  атқарумен, кәсiпкерлiкпен айналысумен, коммерциялық ұйымның

басшы органының немесе байқаушы кеңесiнiң құрамына кiрумен сыйыспайды.

Қазақстан Республикасының  сот жүйесiн Қазақстан Республикасының  Жоғарғы Соты және Республика Конституциясы  мен Қазақстан Республикасының  сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі  туралы Қазақстан Республикасының 2000 ж. 25 желтоқсандағы Конституциялық заңға сәйкес құрылатын жергілікті және басқа соттар құрайды. Заңға  сәйкес қандай да болмасын атаумен  арнаулы және төтенше соттар құруға жол берiлмейдi.

Жергiлiктi соттарға мыналар  жатады:

1) облыстық және оларға  теңестiрiлген соттар (Республика  астанасының қалалық соты, республикалық  маңызы бар қалалардың қалалық  соттары);

2) аудандық және оларға  теңестірілген соттар (қалалық сот,  ауданаралық сот).

Қазақстан Республикасында  басқа соттар, оның ішінде мамандандырылған (әскери, қаржылық, экономикалық, әкімшілік, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі  және басқа) соттар құрылуы мүмкін. Мамандандырылған соттарды облыстық немесе аудандық сот мәртебесімен Қазақстан  Республикасының Президенті құрады.

Жоғарғы Сот жергілікті және басқа соттардың қарауына жатқызылған  азаматтық, қылмыстық және өзге iстер бойынша жоғары сот органы болып  табылады, заңда көзделген iс жүргiзу нысандарында олардың қызметiн қадағалауды  жүзеге асырады және сот практикасының  мәселелерi бойынша түсiндiрмелер бередi.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы  Сотының судьяларын Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жоғары Сот Кеңесiнiң  кепiлдемесiне негiзделген ұсынуы бойынша  Сенат сайлайды.

Жергілікті және басқа  соттардың судьяларын Жоғары Сот  Кеңесiнiң кепiлдемесi бойынша Қазақстан  Республикасының Президентi тағайындайды.

Жоғарыда аталған заң  бойынша судьялыққа кандидаттарға келесідей талаптар қойылады:

1.Аудандық соттың судьясы  болып тағайындалуы мүмкін: жиырма  бес жасқа толған; жоғары заң  білімі бар, еңбек жолы мінсіз  заң мамандығы бойынша кемінде  екі жыл жұмыс стажы бар;  біліктілік емтиханын, оның ішінде  мамандандырылған магистратурада  тапсырған; медициналық куәландырудан  өткен және судьяның кәсіби  міндеттерін атқаруға кедергі  келтіретін ауруларының жоқтығын растаған; сотта тағылымдамадан ойдағыдай өткен және соттың жалпы отырысының оң пікірін алған Қазақстан Республикасының азаматы

Мамандандырылған магистратураны оқып бітірген адамдарға тағылымдамадан өту талап етілмейді.

Ал, облыстық соттың судьясы  болатын азаматқа жоғарыда аталған  талаптар қойылады, өзгешелік - оның жұмыс  стажында, нақты айтсақ, заң мамандығы  бойынша кемінде он бес жыл  жұмыс стажы бар немесе кемінде  бес жыл судьялық жұмыс стажы  бар азамат облыстық соттың судьясы  болып тағайындалуы мүмкін.

Жоғарғы Соттың судьялығына  да аталмыш талаптар қойылады. Мұнда  да өзгешелік – жұмыс стажында. Заңна сәйкес заң мамандығы бойынша  кемінде жиырма жыл жұмыс стажы  бар немесе кемінде он жыл судьялық жұмыс стажы бар азамат Жоғарғы  Соттың судьясы бола алады.

ҚР Жоғары Сот Кеңесi Қазақстан  Республикасының Президентi жанындағы  консультациялық-кеңесші орган болып  табылады. Ол Республика Президенті тағайындайтын  Төрағадан және басқа да адамдардан құралады.

Қазақстан Республикасының  прокуратурасы – мемлекет атынан Республика аумағында заңдардың, Қазақстан  Республикасы Президентi Жарлықтарының  және өзге нормативтiк құқықтық актiлердiң  дәл және бiрыңғай қолданылуына, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтама мен тергеудiң, әкiмшiлiк және атқарушылық iстер жүргiзудiң  заңдылығына жоғары қадағалауды  жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының  Президентiне есеп беретiн мемлекеттiк  орган.

Прокуратура кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою  жөнiнде шаралар қолданады, Республиканың  Конституциясы мен заңдарына  қайшы келетiн заңдар мен өзге де құқықтық актiлерге наразылық  жасайды, сотта мемлекеттiң мүддесiн  бiлдiредi, сондай-ақ заңда белгiленген жағдайларда тәртiп пен шекте  қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.

Прокуратура органдарын ұйымдастырудың және олардың қызметiнiң принциптерi:

1. бағыныштылық принципі. ҚР прокуратурасы төменгi прокурорлар  жоғары тұрған прокурорларға  және Қазақстан Республикасының  Бас Прокурорына бағынатын органдар  мен мекемелердiң бiртұтас орталықтандырылған  жүйесiн құрайды.

2. тәуелсіздік принципі. ҚР прокуратурасы өз қызметiн  басқа мемлекеттiк органдар мен  лауазымды адамдардан, саяси партиялар  мен қоғамдық бiрлестiктерден  тәуелсiз жүзеге асырады.

3. прокуратура қызметіне  араласуға жол берілмейтіндігі  принципі. Өздерiнiң заңда белгiленген  өкiлеттiгiн жүзеге асырған кезде  прокуратура органдарының қызметiне  араласуға тыйым салынады.

4. прокурорлық қадағалау  актілерінің жалпыға міндеттілік  принципі. Заңда белгiленген негiз  бен тәртiп бойынша шығарылған  прокурорлық қадағалау актiлерi  барлық органдар, ұйымдар, лауазымды  адамдар мен азаматтар үшiн  мiндеттi.

5. прокуратура қызметінің  жариялылығы. Прокуратура органдары  Республиканың азаматтардың құқықтары  мен бостандықтарын қорғау,

сондай-ақ мемлекеттiк құпияларды сақтау туралы заңдарына қайшы келмейтiндей деңгейде жариялы iс-қимыл жасайды.

Қазақстан Республикасының  прокуратурасы органдарының бiртұтас жүйесiн Бас прокуратура, облыстардың  прокуратуралары, республикалық маңызы бар қалалар мен Республика астанасының  прокуратуралары, ауданаралық, аудандық, қалалық және соларға теңестiрiлген әскери және мамандандырылған прокуратуралар құрайды.

Бас прокурорды Парламент  Сенатының келiсiмiмен Республика Президентi бес жыл мерзiмге қызметке тағайындайды. Облыстық және оған теңестірілген  прокурорларды Республика Президентiнiң  келiсiмiмен Республиканың Бас  Прокуроры бес жыл мерзiмге  тағайындайды. Қалалық, аудандық және оларға теңестiрiлген прокурорларды  Республиканың Бас Прокуроры  бес жыл мерзiмге тағайындайды.

Прокуратураның құқықтық актiлерiнiң жүйесiн:

1) прокурорлық қадағалау  актiлерi: наразылық, қаулы, ұйғарым,  өтiнiш, санкция, нұсқау, ұсыныс, үндеу,  алдын ала ескерту, заңға түсiндiрме;

2) прокуратураны ұйымдастыру  және оның қызмет мәселелерiн  реттейтiн актiлер: бұйрықтар,  нұсқаулар, өкiмдер, ережелер, нұсқаулықтар  құрайды.

Прокуратура органдары жоғары қадағалауды заңдардың, Қазақстан  Республикасы Президентi Жарлықтарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң  дәл әрi бiрыңғай қолданылуына тексерiстер жүргiзу арқылы жүзеге асырылады. Заңдардың  қолданылуына тексерiстi прокурор өз өкiлеттiгi шегiнде тексерiс жүргiзу туралы қаулы  шығарылғаннан кейiн:

1) Қазақстан Республикасы  Президентiнiң тапсыруына;

2) заңды бұзушылық туралы  өтiнiштерге, шағымдарға, хабарларға  және басқа да мәлiметтерге;

3) заң бұзушылық белгiлерiнiң  тiкелей анықталуына;

4) жоспарлы тексерулер  жүргiзудiң жыл сайынғы жиынтық  жоспарына;

5) жоғары тұрған прокурордың  тапсыруына және сұрау салуына  байланысты жүргiзедi.

Прокурордың өз өкiлеттiгiн  жүзеге асыруына қандай-да болмасын нысанда  кедергі келтіруге, араласуға болмайды. Кедергi келтiру немесе оған заңсыз шешiм  қабылдату мақсатында қандай да болсын нысанда ықпал жасау, сондай-ақ прокурорлардың қаулыларын, ұйғарымдарын, нұсқауларын, талаптарын орындамау заңмен белгiленген жауапкершiлiкке әкелiп соғады.__