Мемлекет және құқық туралы негізгі ұғымдар

Конституция- бұл  конституциялық құрылымның негізін  реттейтін мемлекет пен қоғамның негізгі заңы , жеке  адамның құқықтық жағдайының негіздері, мемлекеттік  құрылудың негіздері мен мемлекеттік  үкімет пен жергілікті өзін-өзі басқаруды  іске асыру.

Осылайша, конституция мемлекеттің басты  негізгі нормативтік актісі болып  табылады. Онда қоғам өмірінің негізгі  барлық саласын реттейтін нормалар бар, ол барлық қолданыстағы заңның нормативтік  базасы болып табылады.

Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамызда  республикалық референдумда қабылданған. Ол егеменді Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі 28.01.1993 жылы қабылдаған бірінші Конституциясының орнына келді, 7.10.1998 жылғы Конституциялық заңмен қолданыстағы Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар қабылданған болатын.

ҚР  конституциялық заңдылығының құрылу кезеңі келесі конституциялық актілерді қабылдаумен  белгіленген: 1) кеңестік кезең – 21.11.1917 жылғы Алаш партиясының бағдарламасы; 6.10.1920 жылғы Қырғыз АССР еңбекшілерінің құқықтарының декларациясы; 1926 жылғы Конституция жобасы; 1937 және 1978 жылғы Қазақ ССР Конституциясы. 2) 24.04.1990 ж. «Қазақ ССР Президентінің постын бекіту туралы» ; 25.10.1990 жылғы «Қазақ ССР мемлекеттік егемендігі туралы» декларациясы. 3) 10.12.1991 жылғы «Қазақ ССР  атауының өзгеруі туралы ҚР Заңы»; 16.12.1991 жылғы «Мемлекеттік тәуелсіздік туралы» Заңы. 4) 28.01.1993 жылғы ҚР Конституциясы. 5) ҚР 30.08.1995 жылғы Конституциясы. 6) ҚР 7.10.1998 жылғы «ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы.

ҚР  Конституциясы оның құрылтайшы сипаты мен 9 бөлім бойынша жинақталған 98 бабын  көрсететін кіріспеден тұрады . Онда негізгі мәселелерінің  3 блогы  көрсетілген: 1) республиканың конституциялық құрылымының негіздері. 2) жеке бас  мәртебесінің құқықтық негіздері. 3) мемлекеттік  үкімет органдарының жүйесі мен жергілікті өзін-өзі басқару негіздері.

Конституцияның  нормативтік-құқықтық акт ретіндегі  ерекшеліктері  оның мынандай заңды  қасиеттері: Конституцияның 4 бабының 2 тармағында бекітілген жоғары заңды  күші; Республиканың барлық аумағына конституцияның тікелей әрекет етуі; қабылдануы  мен оған өзгерістер мен толықтырулар енгізудің ерекше тәртібі; конституцияның ерекше қорғалуы.

Конституцияны мынандай түрлерге классификациялауға болады:

1. сыртқы нысаны: а) жазылған (Ресей, АҚШ), б) жазылмаған (Англия, Дания);
2. өзгеріс пен толықтырулар енгізу тәртібі: а) икемділігі, б) қаттылығы;
3. қабылдау тәсілі: а) елдің өкілетті заңды органы қабылдаған, б) бүкіл халықтық дауыс беру жолымен, в) октроирлі (қабілеттілігі)

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АДАМДАРДЫҢ ЖӘНЕ АЗАМАТТАРДЫҢ  ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Жеке  тұлға мен мемлекеттің өзара  байланысы, азаматтардың бір-бірімен  құқықтық байланыстарын мемлекет заңды  түрде – құқық, бостандық пен  міндеттер секілді азамат пен  адамның құқықтық мәртебесіне міндеттейтін түрде белгілейді.

Жеке  бастың құқықтық мәртебесі – азамат пен адамның құқық, бостандығы мен  міндеттерінің жиынтығы, сонымен  қатар мемлекет нормативтік құқықтық актілермен бекіткен заңдылық кепілдіктерді  іске асыру.

Тұлғалардың құқықтық мәртебе құрылымына мынандай құрылым элементтері кіреді:

1.    Азаматтық институты;

2. Тұлғаның құқықтық мәртебесінің  негізгі принциптері (адам мен  азаматтың тең құқықтылығы; адамның  құқық пен бостандығынан айырылмауы; гуманизм; азаматтың құқығы мен  бостандығына кепілдік беру);

3.  Адам мен азаматтың конституциялық  құқықтары, бостандығы мен міндеттері;

4. Азамат пен адамның  құқығы  мен бостандығының конституциялық  кепілдігі;

5. Тұлғаның құқықтық қабілеттілігі  мен қабілетсіздігі. Оларды қарастырып  көрелік:

ҚР 20.12.1991 жылғы «Азаматтық туралы»  Заңы  келесі анықтамаларды  құрайды:  мемлекет пен тұлғаның  өзара  құқықтар мен міндеттерінің жиынтығын  көрсететін,  тұлғаның мемлекет пен  тұрақты саяси- құқықтық байланысы.

Азаматтық принциптері –оның басты мазмұны  мен оның маңызын көрсететін   бастау. Оған жататындар:

1. Азаматтық оның алу негізі  мен басқа жағдайларға қарамастан  бірыңғай және тең азаматтық  принцип.

2. Қос азаматтылық мойындалмайды. 

3.   Азаматтықтан өз еркімен шығу  және бостандық принциптері.

4. «Қан құқығы» принципі- туған  кезде берілетін азаматтық. «Құқықтық  почвасы» - ата-анасының азаматтығына  қарамастан мемлекет аумағында  туса азаматтық беріледі.

5. Қазақстаннан тыс жерлерде азаматтарды   кепілдікпен қорғау принциптері.

6. Басқа мемлекетке азаматты беруге  жол бермеу құқығы.

ҚР  «Азаматтық туралы» Заңының 10 бабына сәйкес азаматтық тууы бойынша , ҚР мемлекет аралық шарттарында қарастырылған  негіздер бойынша азаматтық қабылдау нәтижесінде, азаматтық туралы заңда  қарастырылған басқа негіздер бойынша  беріледі.Азаматтыққа қабылдау  мүдделі адамның сұранысы бойынша  ҚР  тұрақты жағдайда 5 жылдан  кем тұрмаса іске асырылады. Мұндай жағдай ҚР азаматымен некеде тұрған адамдар  үшін, республика алдында ерекше еңбегі бар адамдарға тең  саналғандықтан  міндетті емес, және ҚР аумағынан  саяси  сарынмен мәжбүрленіп кетірілген азаматтар  мен олардың ұрпақтары үшін де  міндетті емес.

Азаматтық одан шыққан және оны жоғалтқан жағдайда тоқтатылады. Азаматтықты жоғалту  келесі жағдайда жүргізіледі: жеке адамның  шет елде мемлекеттік үкімет органы мен басқару органына қызметке тұрған жағдайында; егер де азаматтық  әдейі  жалған ақпарат пен құжаттар тапсыру  нәтижесінде алынған болса; ҚР мемлекет аралық  шарттарында қарастырылған  негіздер бойынша; егер де жеке адам ҚР тыс жерде тұрақты тұрса және консулдік есепке себепсіз 5 жыл  шамасында есепке тұрмаса.

ҚР  Президентінің  азаматтыққа қабылдау, азаматтықты қалпына келтіру, азаматтықтан шығу мен азаматтықты қорғау мәселелерін  шешуге  ерекше құқығы бар.

Конституциялық  құқық пен бостандықты мазмұнына  қарамастан мына топтарға бөлуге болады: 1) жеке басының құқығы мен бостандығы; 2) әлеуметтік, экономикалық және мәдени; 3) саяси.

Әр  адамға жеке бас құқығы туғанда  беріледі және азаматтықпен байланысты болмайды. Оған өмір сүруге құқық сияқты  құқық жатады (ҚР Конституциясының 15-бабы), жеке бас бостандығына (16-бап), қадір-қасиетіне   қол сұқпау (17- бап), жеке басқа қол сұқпау (18- бап), ар-ұят бостандығы (22-бап) және басқалар.

Әлеуметтік-экономикалық құқық   адамға жақсы өмір мен  әлеуметтік қорғауға құқық береді. Бұл құқық еңбек бостандығына (24-бап), жеке меншік құқығына (26-бап), демалуға құқық (24-бап), зейнеттік қамтамасыз ету (28-бап) және басқалар. Мәдени құқықтарға тегін орта білім  беру (30-бап), шығармашылық бостандық (20-бап).

Саяси құқықтарға бостандық бірлестігі құқығы (32-бап), мемлекет істерін басқаруға  қатысу (33-бап), сайлау және сайлану (33-бап), сөз бостандығы (20-бап).

Жеке  адамның конституциялық міндеттері  республика Конституциясы  және  заңнамасымен белгіленген құқықтық талап түрінде бекітілген міндетті тәртіп пен іс-шара түрлерін орындау.  Олар ҚР Конституциясының   34,35, 36, 37 және 38-баптарында айтылған. Мысалы, әрбір адамның Республика Конституциясы  мен заңнамасын сақтауы.

Азамат  пен адамның құқық пен бостандығына конституциялық құқық –ҚР Конституциясы  мен заңнамасымен  белгіленген  мемлекет органдары мен оның лауазымды  тұлғаларының, қоғамдық бірлестіктер мен азаматтардың жеке адамның құқығы мен бостандығын нақты іске асыру  мен қорғауды қамтамасыз ету және қолайлы жағдай жасауға бағытталған  міндетінің жиынтығы. Жалпы, мемлекеттік  және ерекше кепілдіктерге бөлінеді. Жалпы кепілдік – саяси , материалдық, рухани кепілдіктерге бөлінеді. Мемлекеттік  кепілдеме –  ҚР Конституциясы  мен басқа нормативтік құқықтық актілерінде бекітілген азамат пен  адамның құқықтары мен бостандығын  қорғауды тікелей қамтамасыз ететін саяси құрал мен жағдай жүйесі. Құқық пен бостандық кепілдігіне  барлық мемлекет үкіметі органдары  қатысады (Президент, Конституциялық Кеңес, Үкімет, Парламент, Прокуратура және т.б.). Құқық пен бостандықтың ерекше заңды кепілдігі ҚР Конституциясының 13,14 және 16- баптарында анықталған.

Құқықтық  қабілеттілік және қабілетсіздік  құқықтық мәртебе элементі ретінде – бұл  тұлғаны құқық субъектісі ретінде  және оның заңды құқығы мен міндеттері барын  мойындау.

Шет ел азаматтары ҚР заңнамасы бойынша  құқықтық жағдайы бойынша республика азаматтарына теңестірілген. Бұл 12-баптың 4-тармағында көрсетілген – шет  елдер азаматтары  мен азаматтығы жоқ азаматтар Қазақстан Республикасының  құқық пен бостандықтарын пайдаланады, сонымен қатар  егер  Конституциямен, заңдармен және халықаралық шарттармен  көрсетілмесе, біздің азаматтар үшін белгіленген міндеттерді  орындайды. Сонымен  қатар республикада заңды  күші бар Президенттің 19.06.1995 жылғы  «ҚР шет ел азаматтарының құқықтық жағдайлары туралы» Жарлығы әрекет етеді.

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ  НЕГІЗДЕРІ

ҚР  Конституциялық құрылымы -  адамдардың қоғам мен мемлекеттегі экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухни қатынастарын көрсететін қоғамдық қатынастарға негізделетін Конституция жүйесіне бекіту.

Конституцияның 1-бабында  Қазақстан Республикасы егеменді, демократиялық, зиялы (зайырлы), құқықтық және әлеуметтік мемлекет болып  жарияланған. ҚР егемендігі  басқа  мемлекеттердің егемендігін бұзбай ішкі және сыртқы мәселелерді өзі  шешуді көрсететін тәуелсіздігін көрсетеді. Егемендікті нормативтік қамтамасыз етуді 25.10.90 жылғы «Қаз ССР мемлекеттік  егемендігі  туралы» Декларация   орындайды, 9 бап егемендіктің экономикалық негізін бекітеді: «егемендіктің  негізін құрап,  республиканың  ерекше меншігіне  ҚР аумағындағы  жер мен қазба байлықтары, су, әуе кеңістігі, басқа табиғи ресурстар, халықтың мәдени және тарихи құндылықтары, барлық экономикалық. ғылыми-техникалық потенциал – барлық ұлттық байлықтар   жатады .

Сонымен қатар демократиялық саяси режим (түзім) ҚР заңнамаларына бекітіледі. Конституцияның 3-бабына сәйкес мемлекеттік  үкіметтің жалғыз табыс көзі болып  халық саналады. Ол өзінің  үкімін тікелей және мемлекеттік органдар жүйесі арқылы Конституцияда белгіленген  түрмен іске асырады. Демократизмнің басты  құрамы халықтық басқару, үкімет бөлу, саяси плюрализм, ұлттық егемендік, жергілікті өзін-өзі басқару болып  табылады.

ҚР  зайырлы мемлекет деп жариялау Республикада ресми мемлекеттік діннің болмауын, мемлекеттің барлық діндерге тең  қарауын білдіреді. Дін мемлекеттен  толық бөлінген, діни негізде саяси  партиялар қызметтеріне жол берілмейді. Мемлекет діни бірлестіктердің қызметтеріне араласпайды, олардың дамуына кедергі  жасамайды.

Әлеуметтік  мемлекет – саяси ұйым, оның басты  міндеттері  адам өміріне лайықты  жағдай құру, әлеуметтік теңдік принциптері  құқығын бекіту болып табылады. Әлеуметтік қатынастар  еңбек, білім беру, денсаулық  сақтау, демалыс, зейнетақылық қамтамасыз ету және т.б.  мәселелерді қамтиды.

Құқықтық  мемлекет лауазымды адамдар  мен  азаматардың мемлекеттік органдар үшін міндетті құқықтық құсқамалары  белгілерімен сипатталады; мемлекет пен  тұлғалардың  өзара жауапкершіліктері; заңның басымдылығы; үкімет бөлу принциптерін іске асыру; заң басымдылықтары; сот  үкіметтерінің тәуелсіздігі және басқалар.

ҚР  Конституциясы басқарудың республикалық  нысанын белгілейді. Мемлекет басында  бүкіл халық сайлаған Президент  тұрады. Ол Қазақстан халқының аты  мен барлық мемлекет атынан сөйлеуге құқылы.

ҚР  мемлекеттік құрылым түрінде  біртұтас мемлекет болып табылады. ҚР    біртұтас мемлекет ретінде  бір азаматтық, бір заңдылық, бір  мемлекеттік аппарат құрылымы, әкімшілік-аумақтық қоныстың сатылы жүйесі барымен сипатталады.

Конституция республика қызметтерінің негізін  құрайтын прннциптерді белгілейді: қоғамдық келісім; саяси тұрақтылық;  барлық халық пайдасы үшін экономикалық дамыту; қазақстандық патриотизм; мемлекеттік  өмірдегі ең маңызды мәселелерді  референдум немесе Парламентте дауыс  беруді қоса алғанда  шешу.

ЖОҒАРҒЫ  МЕМЛЕКЕТТІК  ҮКІМЕТ ОРГАНДАРЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ

ҚР  конституциясына сәйкес  Үкіметтің  жалғыз көзі болып халық табылады, халық  өз үкіметін мемлекеттік органмен іске асыруды табыстайды.  

Мемлекеттік органдар – белгіленген заңнама  тәртібімен құрылған,   мемлекеттік  басқару мен бақылау қызметтерін  орындауға уәкілеттіленген мемлекеттік  мекемелер.

Конституциялық  принциптерге сәйкес ҚР мемлекеттік  үкіметке бөліну заңдылық, атқарушы және сот тармағы жүйесінде мемлекеттік  үкімет органдары түрлерге бөлінеді.

Мемлекеттік үкімет органдары жүйесінде   басты рөл Президенттікі. Ұйымдастыруға  қатысты ол өзерікті, мемлекеттік  үкімет тармақтарының біреуіне де кірмейді, олар арасындағы арбитр болып табылады. Оның құқықтық мәртебесі Конституция  нормаларымен және ҚР заңдарымен анықталады.  «ҚР Президенті туралы» 26.12.1995 жылғы  Конституциялық заңға сәйкес  -  мемлекет басшысы Президент ҚР ел іші мен халықаралық қатынастарға таныстыратын  жоғары лауазымды  адам.

Заңнама Президентке кандидат адамға келесі талаптарды қояды: туғаннан азамматтығының болуын, жасы – 40  жас емес, республикада тұрақты 15 жылдан  аз тұрмаған, мемлекеттік  тілді еркін сөйлейтін. Президент  уәкілеттілігі 7 жыл. Бір адам екі  мезгілден көп қатарынан Президент  бола алмайды.

Президенттің  конституциялық  қызметтері ҚР Конституциясының 40 бабында құрылған: