Мемлекет және құқық туралы негізгі ұғымдар

Әлеуметтік  қамсыздандырылу мемлекеттік салада маңызды орын алады. Мемлекеттік-ұйымдастырушылық қоғамда әлеуметтік қамсыздандырылу - бұл белгісіз ұзақ мерзімдегі әрекет аумағы (мысалы, қарттық жасына байланысты зейнетақы төлеу).

Әлеуметтік  қамсыздандырылу бойынша материалдық  құқықтық қатынастар нысаны - бұл әлеуметтік қатынастардың нақты бір түрі. Құқықтық қатынастар процедурасында мемлекеттік  органдардың әлеуметтік қамсыздандырылудың нақты түрін тағайындау туралы шешімі объект болады.

Төлем (зейнетақы, жәрдемақы, төлемақы т.б.), қызмет, жеңілдіктер - материалдық құқықтық қатынастар объектісі болып табылады.

Әлеуметтік  қорғау туралы заңнамаға сәйкес субъективті  құқықтар мен міндеттемелерге ие қатысушы құқықтық қатынастар субъектісі болып табылады.

Зейнетақылық  құқықтық қатынас - бұл әлеуметтік қорғаудың  құқықтық  нормаларымен  реттелген  азаматтың әлеуметтік қорғау органдарымен қатынасы, ол зейнетақы тағайындайтын  органның шешімі негізінде туындайды, осы шешім негізінде азамат жүйелі түрде белгілі бір мерзімде белгіленген  көлемде зейнетақы алып тұруға құқылы, ал орган тиісінше оны төлеп тұруға міндетті.

Төленетін зейнетақы түріне байланысты зейнетақылық құқықтық қатынастардың келесі түрлері  бар:

а) жасына қарай

б) қызмет істеген жылдары бойынша

Құқықтық  қатынастардың бұл түрлері негізгі  заңдық дерек, яғни азаматтың зейнетақының белгілі бір түрі мен мөлшеріне  құқығы арқылы анықталады. Азаматтың  зейнетақылық құқықтық қатынас субъектісі болуға құқық қабілеттілігі оның зейнетақының белгілі бір түріне құқының пайда болуынан туындайды. Зейнетақы тағайындалғаннан кейін  прцедуралық құқықтық қатынас зейнетақылыққа өзгереді, ал азамат зейнеткер деп  аталады.

Зейнетақылық  қатынастарда зейнеткерлер алатын зейнетақы  түріне байланысты ажыратылады, яғни жасы бойынша зейнетақы туралы құқықтық қатынаста жасы бойынша зейнеткер  құқылы субъект болып табылады; қызмет атқарған жылдары бойынша зейнетақы  туралы құқықтық қатынаста белгілі  бір қызметтерде еңбек өтілі  бар зейнеткер субъект болып  табылады.

Зейнетақылық  құқықтық қатынас қай түрде болса, сол зейнетақыны жүйелі түрде  алу зейнетақылық құқықтық қатынастың объектісі болып табылады.

Зейнетақылық  құқықтық қатынасты ұстау - бұл әлеуметтік қорғау туралы заңнамамен белгіленген  оның субъектілерінің құқытары мен  міндеттерінң кешені.

Зейнетақылық  құқықтық қатынас өкілетті мемлекеттік  органның зейнетақы тағайындау туралы шешімі шыққан мерзімінен басталады.

  Зейнетақылық құқықтық қатынастың  кез келген түрінің пайда болуының  негіздемесі келесі заңдық деректер  кешенінен тұратын күрделі құрам  болып табылады:

1) азаматтың зейнетақының белгілі  бір түрін тағайындау және  төлеу туралы өтініші. Бұл оның  зейнетақы алуға өз құқығын  жүзеге асыруға деген еркін  дәлелдейді.

2)зейнетақының  осы түріне азаматтың барлық  заңдық деректерінің болуы. Мұндай  деректер зейнетақының әр түріне  қарай әр түрлі және саны  да әр қилы болады.

3) зейнетақының тиісті түрі мен  көлемін тағайындау туралы шешім   шығару

Мысалы, зейнетақылық құқықтық қатынастың жасы бойынша зейнетке шығу түрінің пайда  болуының негіздемесі келесі заңдық деректер кешенінен тұратын күрделі  құрам болып табылады:

1) азаматтың жасы бойынша зейнетке  шығу түрін тағайындау және  төлеу туралы өтініші;

2) азаматтың заң талап ететін  зейнеткерлік жасқа толуы (жалпы  және жеңілдікті жағдайларда);

3) азаматтың заң талабы бойынша  еңбек өтілінің болуы;

4) өкілетті мемлекеттік органның (көрсетілген  деректерді тексеріп, оның жасына  байланысты зейнеткерлікке шығу  құқығын белгілеген) белгілі бір  мөлшердегі зейнетақы тағайындау  туралы шешімі.

Зейнетақылық  құқықтық қатынастың жасы бойынша зейнетке шығу түрі тұрақты әрі ұзаққа созылады, ол зейнеткердің қайтыс болуына дейін  созылуы мүмкін, бұл осы құқықтық қатынасты тоқтатудың заңдық дерегі болып табылады.

  Зейнетақылық құқықтық қатынастың  қызмет атқарған жылдары бойынша  зейнетке шығу түрінің пайда  болуының негіздемесі келесі  заңдық деректер кешенінен тұратын  күрделі құрам болып табылады:

1) әскери қызметшінің қызмет атқарған  жылдары бойынша зейнетке шығару  туралы өтініші;

2) онда заң талап ететін әскери  қызмет өтілінің болуы. Бұл  зейнеткерліктің осы түрі үшін  негізгі заңдық дерек;

3) қызмет атқарған жылдары үшін  заң талап ететін жасқа толу, көп жағдайларда жасына қарамай  тағайындала береді;

4) өкілетті мемлекеттік органның  қызмет атқарған жылдарына белгілі  бір мөлшердегі зейнетақы тағайындау  туралы шешімі.

Зейнеткердің  қайтыс болуы немесе оның зейнеткерліктің  басқа түріне ауысуы осы құқықтық қатынастың тоқталуына негіз болады.

Жәрдемақы, өтемақы, жеңілдіктермен қамтамасыз ету  бойынша құқықтық қатынастар - бұл  азаматтар мен балалы отбасылардың әлеуметтік қорғау органдарымен әлеуметтік-қамтамасыз ету сипатындағы құқық нормаларымен реттелген қатынастар, олар бойынша  жәрдемақының, өтемақының белгілі бір  түріне құқылы және осы құқығын жүзеге асыруға өтініш білдірген азаматтар  осы құқықты дәлелдейтін тиісті құжаттарды тапсыруға міндетті, ал әлеуметтік қорғау органы тексеріп, жәрдемақының, өтемақының белгілі бір түрін  тағайындау туралы шешімі арқылы заңмен белгіленген көлемде және мерзімде төлеп тұруға міндетті, ал жеңілдіктер  бойынша оларды пайдалануды құжат  түрінде қамтамасыз етуі керек.

Жәрдемақы, өтемақы, жеңілдіктердің түріне байланысты жәрдемақы, өтемақы, жеңілдіктердің белгілі  бір түріне құқылы азаматтар мен  балалы отбасылар осы құқықтық қатынастардың  субъектілері болады. Әлеуметтік қорғау және басқа органдар осы құқықтық қатынастардың келесі субъектілері болып табылады.

Көрсетілген құқықтық қатынастардың объектілері  - жәрдемақы, өтемақы, жеңілдіктердің белгілі  бір түрлері (заттық сипаттағы).

Жәрдемақы - бұл азаматтың жоғалтқан жалақысын  алмастыратын (жұмыссыздық жәрдемақысы, уақытша еңбекке жарамсыздық  жәрдемақысы, жүктілігіне және босануына  байланысты, мүгедектігіне байланысты жәрдемақылар) немесе көп шығынының  орнын толтыратын (бала туғанда, жерлегенде берілетін, көп балалы отбасыларға  арналған және басқалары), заңмен белгіленген  көлемде және тәртіпте республикалық  және жергілікті органдар, арнайы қорлар қаражаты есебінен төленетін  ай сайынғы, мерзімді немес бір жолғы төлемдер.

Әлеуметтік  қамтамасыз ету бойынша өтемақы - бұл радиациялық қауіпті аймақтар бойынша ядролық сынақтар, экономикалық апат салдары, жаппай қуғын-сүргінге ұшырау т.б. залалдар үшін төленетін әлеуметтік - қамтамасыз ету сипатындағы төлемдер.

Жеңілдіктер - бұл белгілі бір азаматтар  мен мүгедектерге көлік шығындарын, тұрғын үй-коммуналдық қызметтерге  төлемдерін қысқартуға, протез салдыруға  т.б. жағдайларда ұсынылатын заттық сипаттағы әлеуметтік-қамтамасыз ету  көмегі.

Барлық  жәрдемақы, өтемақы, жеңілдіктер, атауында тұрғандай мақсатты мәнге ие. Мемлекеттік  қамтамасыз ету жүйесіне мүгедектігіне, асыраушысынан айырылғанда және жасына байланысты берілетін әлеуметтік жәрдемақылар кіреді.

 

Ұсынылатын  әдебиеттер

1. ҚР Еңбек Кодексі
2. Зейнеткерлік заңнама: нормативтік актілер жинағы.- Алматы: Юрист,2004

 

СӨЖ үшін бақылау  тапсырмалары (о.-7,9,13;д.-18)

1. ҚР еңбек заңнамасы
2. Еңбек шарты: оны жасау, тоқтату және бұзу тәртібі
3. Ұжымдық шарт
4. Жұмыс және демалыс уақыты
5. Әлеуметтік қамсыздандырылу құқығы

 

8-тақырып. Экологиялық және жер құқығы негіздері (1 сағат)

Жоспар

1. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығының жалпы ережелері.
2. Қазақстан Республикасының жер құқығының негіздері.

Экологиялық құқық – бұл жеке тұлғалардың, заңды тұлғалардың және мемлекеттің  экологиялық құықтары мен заңды  мүдделерін қорғау бойынша, қоршаған табиғи ортаны және табиғи ресурстарды тиімді пайдалануды қорғау бойынша қатынастарды реттейтін құқықтық мөлшерлер жиынтығы.

Экологиялық құқықты құқықтық реттеу мәні келесі қатынастар болып табылады: а) жеке тұлғалардың, заңды тұлғалардың  және мемлекеттің экологиялық құықтары мен заңды мүдделерін қорғау бойынша; б) табиғатты қорғау қатынастары; в) табиғи ресурсты қатынастар.

Экологиялық қатынастарды құқықтық реттеу әдісі  әкімшілік және азаматтық құқық  әдістеріне тән биліктік-авторитарлық және автономдық сипаттарды бойына біріктіреді.

Экологиялық құқық жүйесі оқу тәртібі ретінде  Жалпы, Ерекше және Арнайы бөлімдерден  тұрады. Жалпы бөлімде экологиялық  құқықтың мәні, әдісі, жүйесі, дерек  көздері сияқты; табиғи ресурстарға  меншік құқығы; табиғатты пайдалану  құқығы және т.б.  мәселелер қарастырылады. Ерекше бөлімде табиғаттың  жеке нысандарын ( жер, жер қойнауы, ормандар, жануарлар әлемі және т.б.) пайдалану  және қорғаудың құқықтық режимі қарастырылады. Арнайы бөлімде қоршаған табиғи ортаны және табиғатты пайдалануды халықаралық-құқықтық қорғаудың мәселелері қарастырылады.

Экологиялық заңнама - жеке тұлғалар мен заңды  тұлғалардың және мемлекеттің заңды  мүдделері мен экологиялық құқықтарын қорғауға, қоршаған табиғи ортаны қорғауға, табиғи ресурстарды тиімді пайдалануға  бағытталған мемлекет қабылдаған нормативтік-құқықтық актілер жиынтығы. Экологиялық құқықтың кайнар көздеріне ҚР Конституциясы, ҚР Заңдары (15.07.0997ж. «Қоршаған ортаны қорғау туралы», 18.03.1997ж. «Экологиялық сараптама туралы», 15.07.1997ж. «Ерекше  қорғалатын табиғи аумақтар туралы», Жер  Кодексі), сондай-ақ Президенттің, Үкіметтің, министрліктердің, ведомстволардың  нормативтік құқықтық актілері жатады.

Объективтік мағынадағы табиғи ресурстарға меншік құқығы - табиғи ресурстарға меншіктік  қатынасты реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы. Субъективті мағынада - нақты  меншік иесінің табиғи ресурстарды  иелену, пайдалану құқығының жиынтығы. Мемлекет, жеке және заңды тұлғалар табиғи ресурстарға меншік құқығының субъектілері болып табылады. Объектілері - жер, жер қойнауы, су, өсімдіктер және жануарлар әлемі.

Табиғатты пайдалану құқығы  объективті мағынада - табиғатты пайдаланудың тәртібі  мен шарттарын, табиғатты пайдаланушылардың  құқықтары мен міндеттемелерін  реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы. Субъективті мағынада - нақты табиғатты  пайдаланушының табиғи ресурстарға  иелік ету және пайдалануы бойынша  экологиялық заңнамамен белгіленген  құқықтар жиынтығы. Табиғатты пайдалану  құқығының субъектілері жеке және заңды  тұлғалар болып табылады. Табиғатты  пайдалану құқығының мазмұнын табиғатты  пайдаланушының құқықтары мен міндеттері құрайды.

Пайдаланылатын  табиғи ресурстар түрлері бойынша  табиғатты пайдалану құқығы: жерді  пайдалану құқығы, жер қойнауын пайдалану, суды пайдалану, орманды пайдалану, жануарлар әлемін пайдалану және т.б. болып бөлінеді. Табиғатты пайдаланудың тәсілі бойынша жалпы және арнайы табиғатты пайдалану құқығы болып  бөлінеді.

Қоршаған  ортаны қорғау және табиғатты пайдаланудың мемлекеттік-құқықтық механизмі  - бұл  табиғи ресурстардысақтау, тиімді пайдалану, көбейту, адамдарды қоршаған ортаның  қолайлы жағдайын сақтау, шаруашылық дамуының табиғатқа, адамға зиянды әсерінің алдын алу бойынша тиісті мемлекеттік  органдар қызметін қамтамасыз ететін ішкі факторлар, институттар, құралдардың  жиынтығы. 

Экологиялық құқықбұзушылық - бұл мемлекеттің, жеке және заңды тұлғалардың заңды  мүдделері мен экологиялық құқықтарына  қайшы келетін және қоршаған табиғи ортаға зиян келтіретін немесе қауіп  туғызатын кінәлі, құқыққа қарсы  әрекет. Құқықбұзушылықтың белгілері: кінәлілік, құқық бұзушының заңға  қайшы әрекеті, қоғамдық қауіп, заңға  қайшы әрекет пен шеккен зияна  арасындағы себептік байланыс, жазаланушылық.

Экологиялық құқықбұзушылықтың құрамын мына элементтер құрайды: объект, объективтік  жағы, субъект, субъективтік жағы.

Экологиялық құқықбұзушылықтар қолданылатын санкциялар сипатына қарай әкімшілік, қылмыстық, тәртіптік, материалдық, азаматтық-құқықтық болып бөлінеді. Қол сұғушылық  мәніне қарай: жер, су, орман және т.б.

Қылмыстық-құқықтық жауапкершілік жеке тұлғаларға экологиялық  құқықтық тәртіпті бұза отырып жасаған  қылмысына қарай қолданылады. Әкімшілік  жауапкершілік жеке және заңды тұлғаларға экологиялық құқыққа қарсы әрекет жасағаны үшін қылмыстық құрамы болмаған жағдайда қолданылады. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік келтірілген экологиялық  шығынның орнын нақты зиян, алынбаған  пайда, табыстарды есепке алғандағы  көлемде толтыруды көздейді. Тәртіптік  жаза тек қана жеке тұлғаларға ғана және қызметтік міндеттерін орындамаған  және нәтижесінде экологиялық зиян келтірген жағдайда қолданылады. Материалдық  жауапкершілік еңбек заңнамасы  негізінде экологиялық құқықбұзушылыққа жол берген лауазымды тұлғаларға қатысты қолданылады.

Жер құқығы - мемлекет бекіткен жер қатынастарын реттеу бойынша нормалар жиынтығын  құрайтын құқық саласы. Жер құқығының  нысаны жер қатынастары болып  табылады.

Жер құқығының қайнар көздері - жер қатынастарын реттейтін нормативтік-құқықтық актілер. Негізгі қайнар көз - ол жерге деген  мемлекеттік және жеке меншік институтын бекіткен, мемлекет мақсаты адам өмірі  мен денсаулығына аса қолайлы  қоршаған ортаны қорғау деп жария  қылған - ҚР Конституциясы. Жер Кодексі  аса маңызды қайнар көз болып  табылады.