Бай адам мен кедей адамнын омiрге козкарастары

Бай адам мен кедей адамнын  омiрге козкарастары 
 
Бай адам гарыштагы шексіз молшылыкка сенеді. 
 
Мумкіншіліктерді коре алады. Оз омірлерінде Абайдын мына создерін басшылыкка алады: 
«Озіне сен, озінді алып шыгар, 
Енбегін мен акылын екі жактап». 
 
Табигаты женімпаз. Олар ушін сатсіздік деген болмайды. Сурінген сатті – саттілікке откізетін копір деп, осы жагдайды жаксы багалап, тажірибе жинап, кушейе туседі.  
 
Озін оте жогары багалайды: «Мен будан да артыкпын, мен озімді-озім суйемін, мумкіншілігім керемет!» 
 
Адамдарга сенеді. Себебі, озінін ойын баскалардын орындауымен іске асырады. Тауекелге барады, онысы акталады. Ол тек кана акшаны гана емес, алдындагы істін де каркындап дамуын алдын-ала болжай алады. 
 
Табыска жеткен адам не істеу керек екенін анык біледі. Ол озінін максатка барар жолын жоспарлайды, озінін мумкіншілігіне сенімді болып, барлык уакытын осы ойын іске асыруга жумсайды. 
 
Табыска жеткен адам елмен тіл табыса біледі, ар созін коршаган ортага, нактылы жагдайга байланысты ойланып барып сойлейді. 
 
 
Табыска жеткен адам озінін калтасына карап омір суріп, озінін кірісі мен шыгысын, уакытын унемі есептеп журеді. 
 
Табыска жеткен адам баскаларга кайырымды, мейірімді болады. Асіресе озі араласатын, озімен денгейлес адамдармен жаксы карым-катынас устайды. 
 
Табыска жеткен адам омір агымынан калмауга тырысады. Озінін ісі мен касібіндегі гана емес, елдегі, алемдегі болып жаткан озгерістерді жіті бакылап отырады. 
 
Табыска жеткен адам ылги жаксы ойлап, котерінкі коніл куйде журеді. Ол кандай жумысты болмасын сапалы істеп, арі жауапкершілікпен карайды. Осыны озіне адет кылып калыптастырады. Конілі дала сиякты кен, озі жомарт, колы ашык болады. 
 
Табыска жеткен адам Жаратушыга унемі алгыс айтып, жок адамдарга камкор болып журеді. Жетістікке жеткен адамдардын басым болігіне тан ортак калып: олар теледидарды оте сирек кореді, уйыктауга ерте жатады. Есесіне ерте турып тан бозынан жумыска кірісіп кетеді. Олар баска адамдар уйыктап жатканда алдагы куннін жумысын жоспарлап кояды. Бул адеттер – олардын алдыга дамуына керемет жардемдеседі.  
 
Кедей адам жокшылык пен жетіспеушілікке сенеді. 
 
Булар туралы Абай былай дейді: 
Журекте кайрат болмаса, 
Уйктаган ойды кім туртпек? 
Акылга сауле конбаса, 
Хайуанша журіп кунелтпек. 
 
Табигаты сатсіздік. Арбір сурінген сайын, жолы болмайтынына сенімі арта береді. Осыны озінін омірлік багдарламасы етіп алады. Уайымшыл, жігерсіз, ынжык, жыланкы. 
 
Озін оте томен багалайды. «Мен тукке де турмаймын», «Мен буган лайык емеспін».  
 
Жан баласына сенбейді, баріне де – куманмен, кудікпен карайды. Тауекелге бармайды. Тек кана акшаны гана кореді, осы акшаны жумыска жегуді білмейді. Болашагын болжай алмайды, ой-орісі жутан, таяз. 
 
Омірде жолы болмай журген пенденін омірде айкын максаты жок, онын ойынша табыска жеткендер «жолы болгандар». Ол жагдайга байланысты, біреу туртпелектесе гана іс-арекет жасайды.  
 
Жолы болмай журген пенденін елге суйкімі болмай, озінін келенсіздігін баска біреулерден кореді. Соларды сынайды, мінейді, осектейді, коре алмайды. 
 
Жолы болмаган пенде ысырапшылыкка жол беріп, уакыттын да, акшанын да кадірін білмейді. 
 
Жолы болмаган пенде пайда туседі-ау деген адамдармен гана жакындасып, бакай есеппен араласады. Ойында біреуді алдап кетсем деген максат турады. 
 
Жолы болмаган пенде «лездік маукын» гана басатын істерді гана жіберіп алмауга тырысады. Калганы «кул болмаса, бул болсын». Омір агымына коніл аудармайды. 
 
Жолы болмаган адам жанын ауыртпай, киналмай-ак пайда тапкысы келеді, реті келсе біреудін нарсесін кымкырып кетеді. Бунын реті келмесе: «Кайырсыз ит, саран» – деп бермеген адамды, коршаган ортаны, туган-туыстарын жазгырады.  
Жолы болмаган адамдарга кандай жолмен болмасын, айтеуір дуние тапса болганы. Буларга тан: аямшактык, сарандык, каттылык, корсекызарлык, мейрімсіздік, жауыздык, каныпезерлік, коре алмаушылык, коркыныш, мазасыздык, уайым, беті кайту, босандык, ынжыктык, жігерсіздік, бопаулык, суайттык, уадеде турмаушылык. Осы адеттер – булардын дамуына, ойлауына богет. 
 
 
Адамнын сырткы дене жаралысы,  
Напсісі айуанмен анык тендес. 
Болектігі – жалгыз-ак таза акылда, 
Алін келсе, жол тап та осыны емдес! Шакарім 
 
Адамнын тагдырын болжау ушін балгер не коріпкел болудын кажеті жок. Тек кана бір сурак койсаныз жеткілікті: «Омірдегі басты максатын не, осыган калай жетпексін?».  
 
Егер осыны жуздеген адамнан сурасаныз токсан тогызынын жауабынын молшері былай болады: «Менін жаксы омір суріп озімше бакытты болгым келеді». Сырттай карасаныз жаксы жауап. Біракта теренірек уніліп карасаныз – жетістікке жетудін жолдарынын, мезгілінін, адістерінін, нактылы максаты жок адамнын жалпылама жауабы. 
 
Рухани карангылыктан, надандыктан жане жокшылыктан, кедейшіліктен, аурудан кутылар жол бар ма? Казір жане келешекте біздін улттык идеологиямызга, дастурімізге тірек болатын ілім бар ма? 
 
Казіргі кездегі улттык дастурдін кулдырау шагында аркімге де бакытты омір жолынан адастырмайтын туракты нысана керек. Біз ол нысананы Абай ілімінен таба аламыз. Бул туралы президентіміз Н.А Назарбаевтын улы акыннын 1995 жылы болып откен 150 жылдык мерейтойында сойлеген созінде айткан мына салихалы ойы кімге болса да багыт бергендей болады:  
 
"...Абай алемі бізді жеті тунде адастырмас темірказык іспетті. Соган карап тірлігіміздін дурыс-бурысын сараптай аламыз. Ойткені, жанды жегідей жеп журген коп сауалдын жауабын Абай алдекашан айтып кеткен. Абайды окып отырып-ак, коштін басын баягыда-ак жонге салып алуга болатын еді. Сорлатканда біреудін уакыты жетпейді, біреудін угымы жетпейді, біреудін атымен заукы жок.  
 
...Казіргідей заманда Абай жырларына айына емес, аптасына емес, куніне бір уніліп коймай болмайды. Сонда жан кинап журген кай куманнін де баріне жауап таба аласын."  
 
Бул создер арбір адамнын дурыс жетілуіне кепіл болатын, когам омірінде басшылыкка алатын багдарламалык ойлар тарізді.  
 
Ар елдін оз улы адамдары болады. Оларды кезінде дурыс танып, олардын калдырган мураларын халыктын игілігіне колдана білген елдер заманнын кандай шыргаланынан да еркін шыгып отырады. Мысалга бір гана елді, коршіміз Кытайды алайык.  
 
Конфуций мурасын кытай халкы озінін рухани омірінін куре тамырына айналдыра білген. Улы ойшыл осыдан екі жарым мын жылдай бурын омір сурсе де кытай халкы онын жазгандарын алі кунге дейін оздерінін кунделікті омірлерінін кодексі ретінде пайдаланады. Елдін барлык саяси-алеуметтік озгерістерінде де улы Конфуцийдін ілімі ешбір мукалмайды, кайта сол саяси омірдін іргетасына айналып, жанаша кубылып отырады. Онын натижесін осы кунгі Кытай елінін каркындап оркендеу екпінінен де коріп отырмыз. Кытай халкына улы Конфуций жол корсететін шамшырагы болса, ал бізге – улы Абай бабамыз сондай шамшырак болуга лайык.  
 
Малга достын муны жок, малдан баска, 
Аларында шара жок, алдамаска. 
Табысына табынып, калтан кагып, 
Тойганынан калганын берсе алашка. 
 
Мал жияды мактанын білдірмекке, 
Козге шукып, малменен куйдірмекке. 
Озі шошка, озгені ит деп ойлар, 
Сорпа-сумен, суйекпен суйдірмекке. 
 
Акылды деп, арлы деп, акпейіл деп 
Мактамайды ешкімді бул кунде коп. 
Осы кунде мал кайда, бок ішінде, 
Алтын алсан, береді богынан жеп. 
 
Осыны окып, ойлай бер, болсан зерек. 
Енбекті сат, ар сатып неге керек? 
Уш-ак нарсе – адамнын касиеті: 
Ыстык кайрат, нурлы акыл, жылы журек. Абай