Мыт лошадей

Мыт лошадей

Adenitis equorum – латынша

Сақау

 

Сақау – жіті өтетін бір тұяқты малдың контагиозды ауруы, дененің ыстығы көтеріліп, танау мен жұтқыншақтың кілегейлі қабығы іріңді-катаральді қабынып және жақ асты сөл түйіндерінің абцесске  айналуымен ерекшеленеді.

Ауру қоздырғышы – Streptococcus equi (сақау стрептокогі), микроорганизм шар немесе сопақша пішінді, грам оң, қозғалмайды, спора түзбейді, аэробты, жаңа бөлінген штаммдар капсула түзеді. Патматериалдан жағынды алғанда олар ұзын тізбектелген моншақ тәрізді, бірнеше ондық кокктардан құралған. Қоректік орталарда  стрептококкмоншағы жиі қысқа болады. Қоректік орталарда 10...20 пайыз қан сарысуын, 5...10 пайыз қан және глюкоза қосқанда өседі. Бір тәулік өткен соң агарда қоздырғыш ұсақ, көрінетін шық тамшыс ына ұқсайтын, колониялар, В-гемолиз алаңы. Токсин бөліп шығарады яғни – гемолизин, лейкоцидин, агрессин, гиалуронидазаны, дезоксирибонуклеазаны. Сақаумен ауырған жылқы оргагнизмінен қоздырғышты таза түрінде тек абцесс кезінде алады. Мұрынды ағындыда сақау стретококктарын ассоциация кезінде басқа бакткриялармен сонымен қатар іріңді стрептокоокпен табады. Пенициллин мен тетрациклинге сезімтал келеді.

Физика және химиялық факторларға төзімділігі жоғары. Қида қоздырғыш 1 айға дейін сақталады, глинобитті еденде 9 айға дейін, құрғаьылған іріңде 1 жыл шамасында, пішен, сабан және жылқы шаштарында 20 күнге дейін сақталады. 70...750С  қыздырғанда бір сағат, 850С – 30 минутта шыдайды.

Дезинфекциялық ортада  (күйдіргіш қышқылда, формалин, фенол, креолин) кадімгі концентрацияда қоздырғышты 15...30 минут ішінде өлтіреді.

Географиялық таралуы. Ауру баяғыдан таныс. 1664 жылдан бастап, кейін Виборг және Эрдели (1802) екеуі ауру жануарлардан мұрын ағынынан жұғатынын дәлелдеген. 1888 жылы А.Шютц және т.б. қоздырғышты тапты яғни сақау стрептокогін. Бүкіл дүние жүзінде кездеседі, сонымен қатар Россияда және Қазақстан Республикасында.

Індеттік ерекшеліктері. Сақауғ,а тек бір тұяқты жануарлар ғана сезімтал: жылқылар, қашыр, есек, мулалар 2 айға дейін. Бұл ауру туғаннан кейін 10 күн өткенде пайда болады. Жас оргаизм резистенттілігі төмендегенде  1 айдан 20 жылға дейін өзгере алады. Сақау ауруы жылдың әр мезгілінде кездеседі. Ат қорада ұстаған кезде жиі күзгі-қысқы мезгілде тіркеледі,  табын кезінде жазғы жәе күзгі кезеңдерде кездеседі. Қолайсыз жағдайда  (тығыз ұстағанда, толық азық бермеуден,  ылғалдылығы, салқын тию,  шаршататын айдау және т.б.) барлық бас індетке сезімтал 2-3 ай аралығында. Өлім 30...70 пайызға дейін жетеді.

Спорадиялық жағдайда ауру эндогенді індет пайда болады. Ауру ауытқуы 3...5 пайыз. Өлім 1...7 пайызды құрайды.

Инфекция қоздырғышының бастауы клиникалық ауру, ауырып жазылған және бактерия алып жүруші малдар жатады (бір жылдан асқан), қоздырғыш мұрын сөлінен, абцесс кезіндегі ірің, азықты ластайтын, төсеніші, суды.

Жұқтыру жолы және патогенез. Сау малға алиментарлық және ауалы-тамшы, кейде контактті (иіскеу кезінде, пысқырғанда, емгенде). Инфекция жолы болып мұрын жолының кілегей қабықтары және жұтқыншақ болып табылады. Бірнеше күнде  50 пайыздан астамы сезімтал келеди.

Вирустың берілу жолдары – қоршаған ортадағы заттар, контаминирленген қоздырғыш.

Қоздырғыш кілегейлі арқылы тысты желбезек лимфаның қырманымен лимфалық түйіншектерге өтіп кетед кейде жақасты. Стрептококк және оның токсиндері арқасында қабыну болады, басында серозды, сосын кілегейлі-іріңді мұрын кілегей қабығы отекпен және су, азық бергенде ауырсынумен өтеді. Жалпы жануардың жағдайы төмендейді, жүрек-қантамыр және тыныс алу жүйесі бұзылады. Жөтел мен ентігу пайда болады. Сөл ьтүйіндерінде іріңді фокус көрінеді, бір абцесске жиналып үлкейеді ді  сыртқа шығады. Сол кезде дене температурасы  қалыптасады, мұрыннан аққан соралар тоқтайды, іріңдеген жері дәнекер ұлпалармен толады және жазылады, оттек рассасываются. Жануар 2...3 аптадан соң жазылады. Осылайша індетті процесс сақаудың типиный формасы пайда болады.

Жас төлдерде резистенттілігі төмен кезінде  сақаудың асқыну (метастатикалық) формасы. Қоздырғыш лимфогенді жолмен жұтқыншаққа кіреді, околоуышные, мойын лимфа түйіндерінде және олар іріңді қабынуды шақырады. Қоздырғыш қан арқылы кіруі мүмкін және  өкпеде, бауырда, бүйректе және басқа мүшелерде жеңіл абцесс шақырады яғни септикопиемияны да шақыртады. Сақаудың асқынған формасы қызу көтерілумен, токсикозбен, жүрек қызметінің қабынуымен алып жүреді және өлімге әкеліп соқтырады.

Аурудың клиникалық белгілері.  Сақаудыңі жасырын кезеңі ұзақтығы 1...15, орташа 4...8 күн. Күтпеген жағдайда сақаудың бірінші белгілері өзіне сай емес және ұзақтығы 1...2 апта, кейде ұзақ, ринит, фарингиттер, ларингиттер сияқты балайды. Бірақ күтпеген қоздырғыш құлындар сезімтал келеді, вируленттілігі жоғары және сақаудың клиникалық белгілері 4..5 күннен кейін көріне бастайды.

Ауру ұзақтығы жіті, кейде жітіден төмен. Сақаудың формалары өзіне тән, өзіне тән емес, түсікті, генитальді, метастатикалық болып ажыратылады.

Сақаудың өзіне тән белгісі дене температурасының 40...410С күрт жоғарылауымен, тәбетінің төмендеуімен, арықтаумен, конъюнктиваның гиперемиясымен, мұрын қуысынан іріңді-катаральді бөлінумен, содан соң серозды-іріңді эксудатпен, ринитпен, фарингитпен, сырылданаған және қиындатылған демалумен, жөтелмен, жақ асты лимфа түйіндерінің ұлғаюямен және ауырсынумен, сондай ақ  абсцедирленген (4-5 күнде) абсцестерді ашумен сипатталады. Азық және су қабылдауы қиындайды, жиі жылқыны саурғанда мұрыннан іріңді және кілегейлі сөл ағады. Қабынған оттек мойын аумағына таралады, жануар басын қозғалтпай ұстап алдыға созып тұрады.  Абсцесті ашқан кезде дене температурасы нрмаға дейін төмендейді, кілегей қабықтң қабыну процессі қалыпқа келеді, ашылған абсцессс бірте –бірте некрозға айналады.  Аурудың жалғасуы 15...25 күнге созылады.

Сақаудың өзіне тән емес формасы  абсцессіз өтеді жақ асты лимфа түйіндері және басқа клиникалық белгілері болады.

Сақаудың түсікті формасы еміп жүрген құлындар мен жылқылардың ересек сатысында жақсы ұстау және азықтандыру кезінде көрінеді.  Бұл формадағы 52 пайызы сақаумен ауырғаны келеді. Мұрынның кілегей қабығы әлсіз байқалады, кілегейі іріңді ағумен қысқа мерзімде гипертермия, жақ асты лимфа түйінінің іріңдеу аздап ұлғаюымен байқалады. Бұл формасы зілсіз өтеді және 5...7 күннен кейін сауығады.

Биелердегі генитальді формасы шағылыстыру кезінде жұқтырылған, қынаптың кілегейлі қабықтың катаральді іріңді қабынумен келеді, перианальді және емшекті лимфа түйіндерінің абцессімен, кейде маститтермен, метриттермен және түсіктермен келеді. Айғырларда ауру жіті өтеді жыныс мүшесінің іріңді қабынуымен, орхиттермен және шап лимфа түйіндерінің қабынуымен, несеп бөлу жоладырының қабынуымен сипатталады.

Сақаудың метастатикалық (асқынған) формасы мұрынның кілегей қабығының іріңді қабынуымен, барлық лимфа түйіндерінің беті (жақасты, құлақ маңы, желке, тізе бүгілуінде) абцесстердің ақырын пісуі және маңы тығыздалумен, метастатикалық абцесстердің ішкі мүшелерде пайда болуымен сипатталады. Бұл абсцесстер ішін ашады, ірің жұтқыншаққа, трахеяға түсумен, аспирациялық бронхопневмониян мен плевропневмонияның пайда болуымен сипатталады. Бұл процесстер жоғары дене қызуымен, жүрек қызметінің әлсіздеуімен, өкпенің сықырлауымен, жануардың күрт өлуі мүмкін. Бауырдың метастатикалық абсцессі сар ауруға әкеп соқтырады. Жылқының лимфа түйіндерінде мезентальді абсцесс кезінде ішектерінде шаншу байқалады, асқазан ішек жолдарының бұзылуымен сипатталады. Абсцесстер буындарда, бас және арқа миында пайда болу мүмкін. Сол кезде, минингит, оглумоподобное жағдай артриттер апйда болады. Сақаудың әлсізденген жеке жылқылардың түпкі қызумен асқынатын ауру Morbus maculosis (қанды дақтармен болатын ауру). Мұрын және конъюнктивалардың қанды дақтармен немесе нүктелі пайда болуымен,  салқын, тығыз, бастың төменгі жағының ауырсынусыз болатын ісіктермен, содан аяқтың оттегімен, кеуде асты және қарын, қалақайлы бөртпелерге ұқсас болады. Дене температурасы 40...41 0 С көтеріледі, танау кең ісінген, қатты ентігу , тұншығу, терлеумен, әлсіздік, сары ауру пайда болады, мұрыннан қызыл қоңыр түсті сөл ағады демалатын ауа іріңді исіке айналады. Зілді түрде 3..4 күннен кейін өлімге ұшырайды, жағымды жақтарыда болады 8...14 күннен кейін сауғады және физиологиялық прцессстер біртіндеп қалыпқа келеді.

 Патологоанатомиялық өзгерістер.Сақаудан мерт болған жылқыны ашқан кезде көбінесе тыныс алу жүйесінің кілегей қабығында әне мұрын қуысында іріңді қабыну түрде өзіндік өзгерістер бар,сондай –ақ лимфа түйіндерінде іріңді лимфаденит түрде (жақасты, жұтқыншақ асты) ішкі лимфа түйіндерінде,ішкі мүшелерде кеуде және құрсақ қуыстарда – әр түрлі көлемде іріңді ошақтар, іріңді пневмония, плеврит, қанталаулар, сондай-ақ бауырда,бүйректе,миокарда дистрофиялық өзгерістер бар.

Балауды кешенді негізінде клинико-эпизоотологиялық деректер, патологоанатомиялық өзгерістерден,абцесстен щыққан іріңді,мұрыннан аққан,сондай-ақ мерт жануардан- ішкі мүшенің ақымданған участкілер және ашылмаған лимфа түйіндерің пат материалын бактериологиялық зерттеу жүргізеді.Соңғы балауды бөлінген және сақаулы стрептоккокт сәйкестендіру арқылы қояды.

Ажыратып балауды  танау маңқадан (көзге маллеиндеуәдісімен және КБР қойылуымен), індеттік лимфангит, тұмау, ринопневмония, жұқпалы анемия, жұқпайтн этиоогиялық ринофарингитпен және т.б ажырату қажет.

Емі. Аырған және ауруға күдікті жылқыларды құрғақ және жылы бөлмее желсіз ықта оқшаулайды.Диеталық құнды және те қорытылатын азықпен кебектен (болтушек,көже) түрде қамтамасыз етеді.Ішетін суға 10 мл тұз қышқылын (НСІ) 10л суға қосады.Жергілікті ем қолданады суару түрде марганец қышқылды калий,фурацилин, риванол, Вишневский линиментімен, лизомен, 20%-ды АСД-2 ертіндісімен және т.б.Бастапқы ауруда абцесстердің тез пісуіне бас және мойынға жылытқыш компресстер тағайындайды, уақытында абцесстерді ашуын өткізеді.Антибиотиктер (пеницилинмен 25,05 мың ӘБ/кг дозада), көк тамырға 33% этилды спиртті 30% сулы глюкоза ертіндіде қолданады.Сақауға қарсы антивирусты (фильтрат 18...20 тәуліктік культуралар S.equi, ет-пептонды сорпада өсірілген) 50...100 мл дозада мойын аумағына және лимфалық түйіне бастапқы сатыда тері астына жібереді.Дәрілік заттарды енгізуді 2-4 күннен қайталайды.Асқынған жағдайда  күпті ауруда ( петехиальной горячкой) 20%-ды кофеин ертіндісін, көк тамырға  10%-ды хлорлы кальций ертіндісін, 40%-ды уротропин ертіндісін, 150...250 мл камфорлы сарысу күнде қолданады.

Егер жұтқыншақ сөл түйіні шамадан тыс ісініп,тұншығу қаупі туса, трахеотомия жасайды.

Өзіне тән әдісіне  КазНИВИ дәрі ұсынылған- этобиц (этоний+бициллин), бұлшық етке қолданады.Бұл дәрі дүниежүзілік жаңалық.Белсенді алдын –алу кезінде жылқыларды сақауға қарсы инактивирленген вакцина «Стрептовак» (Қазақ НИВИ) қолданады.Вакцинаның дозасы  0,1 мл килограмм дене массасына  алдын-алу әсері 98%, шиеленіс иммунитеттің ұзақтығы 18 айға дейін,0,2 мл емдік әсері, толықтай жазылуы 6...7 тәулікте кепілдік береді.

Алдын-алу және күресу шаралар.

Қатаң ветеринарлы –санитарлық шаралар орнатады,қоздырғыштың кіруіне ескеру, тәуелді жылқы басына алдын-ала карантиндеу, толлыққанды азықтандыру арқылы резистенттілігін жоғарлату,нормаланған микроклиматта ұстау және дұрыс пайдалану.Айғырларды послеотъемный кезеңде және жас жылқыларды желден қорғайды,салқын тиюден,салқын су көзден суаруды рұқсат етілмейді.Уақытылы ұстайтын жерде профилактиклық дезинфекция жасайды.

Сақау шыға  қалған жағдайда сау емеске шектеу қойылады,оқшаулап және ауру жануарды емдейді,уақытылы басқа жылқы басына ветеринарлық бақылау жүргізіледі,термометрия жүргізедібөлмеге,көсем және құрал-саймандарға дезинфекция жасайды.Сау емес немесе қауіп төнетін індеттік ошақтарға инактивирленген вакцинамен «Стрептовак» алдын-алу мақсатпен вакцина жасайды.

Биотермиялық қиды зарарсыздандырады 30 тәулік ішінде.Ауру толық жою кезінде қайта топтастыруды, жануарды әкелу және шығаруға тиым салынады.Жазылған жылқыларды жұмысқа біртіндеп жегеді.

Сау емес пунктен шектеуді 15 тәуліктен соң ең соңғы ауру малды және қорытынды  шараларды өткізген соң алады.

                                 Бақылау сұрақтар.

1.Сақаудың қоздырғышына  қысқаша сипаттама және ауруға  анықтама беріңіз.

2.Сақаудың географиялық  таралуына және эпитологиясына  сипаттама беріңіз

3.Жылқы сақауының даму  механизмі мен жұғу жолдарын  атаңыз

4.Сақаудың клиникалық  белгілерін және қандай беолгілермен  олар жүреді, өту формасын сипаттаңыз.

5.Әр түрлі формадағы  аурулар негізгі патологоанатомиялық  өзгерістер қандай?

6. Жылқы сақауын балау  және ажыратып балауын қандай  әдістермен өткізеді.

7. Сақаумен ауырған, соның  ішінде өзіне тән емдеу әдістерін  спаттаңыз.

8. Жылқы сақауын негізгі  алдын алу шараларын атаңыз

9. Жылқы сақауын күресу  шаралары қалай жүзеге асады.

10. Жылқы сақауын арнайы  алдын алуын сипаттаңыз