Зергерлік бұйымдар

Зергерлік бұйымдардың эстетикалық көрсеткіштері

Қорытпадағы таза алтын мөлшерін сынама деп атайды. Сынама бірнеше  жүйеден тұрады.

1927 жылға дейін КСРО-да  алтынды сынама болған. Яғни, бұл  бір фунт қорытпадағы (бір фунт 96 алтынға немесе 409,5 г тең) таза  алтын саны деген сөз.

1927 жылы лигатурлы қорытпаның 1000 салмақ бірлігіндегі химиялық  таза алтын санын анықтайтын  метрикалық сынама пайда болады. Алтынды  сынаманы метрикалыққа аудару үшін, берілген алтынды сынаманы 1000-ға көбейтіп, 96-ға бөлу керек. Ресейде зергерлік бұйымдарды алтын, күміс және мыстан тұратын үш түрлі қорытпадан жасайды. Осы мақсатта пайдаланатын алтынның ең көп тараған қорытпасы – 583-ші сынама болып табылады. Егер, алтын бұйымда бақылау инспекциясының 583 деген таңбасы тұрса, бұл осы бұйым дайындалған қорытпаның 1000 салмақ бөлігінде химиялық таза алтынның 583 салмақ бөлігі және 417 салмақ бөлігі басқа металдардан (күміс және мыс) тұрады деген сөз.

Сонымен қатар, сынаманың  карат жүйесі болады (Англияда, АҚШ-та). Карат сынамасы – қорытпаның 24 бөлігіндегі  химиялық таза алтынның салмақ бірлігінің саны. Карат сынамасын метрикалық сынамаға аудару үшін, берілген карат  сынамасын 1000-ға көбейтіп, 24-ке бөлу керек, ал алтынды сынамаға аудару үшін – 4-ке көбейту керек. Карат сынамасын, карат бірлігіне тиісті бағалы тастардың  салмақ өлшемдерімен араластыруға болмайды.

Жасалған бұйым қорытпасындағы алтын мөлшерінің көп немесе аз болуы, металл қасиеттерінің көркемдік  суреттелу жағына әсер етпейді. Егер, салмағы және көркемсуреттік орындалуы  бірдей бұйымдарды салыстырса, олардың  ішінен, алтын сынамасы жоғарғысы  қымбат бағаланады. Ресейдің алтынынан 2000-нан астам, ал күміс қоспаларынан 1500-ден астам зергерлік бұйымдарын жасайды.

Зергерлік бұйымдарды шығару өндірісінде, көбінесе, 87,5% күміс пен 12,5% мыстан тұратын күмісті-мысты  қорытпасын қолданады. Мұндай қорытпа  мүмкіндігінше берік, химиялық төзімді  болады.

Күміс бұйымдары 875-ші, және де эмальмен жабылатын 916-шы сынамалы күмістен алынады. Сондай-ақ 800-ші және 750-ші сынамалы күмістен жасалған бұйымдар да кездеседі. Төменгі сынамалы қорытпалардан  жасалған бұйымдар, ауаның құрамындағы  күкірт сутегінің әсерінен тез қарайып  кетеді. Асханалық күміс те тамақтағы  қышқылдар әсерінен тез қараяды.

Сынама – зергерлік  бұйымдардың сапасына кепіл беретін  мемлекеттік таңба болып табылады. Таңбаны жасау заңмен қудаланады.

Зергерлік бұйымдарды дайындау өндірісінде сақина, сырға, алқа және тағы басқа бұйымдырдың сыртын дайындауда, гауһар, меруерт және ашық бояулы тастарды бекіту кезінде платина қорытпаларын қолданады. Платина өндіру кезінде, онымен тығыз байланысқан және қасиеттері бойынша ұқсас келетін платина топтарының металдары – палладий, родий, рутиний, иридий және осмий кездеседі.

Зергерлік бұйымдардың сарапталуы, олардың сапасын анықтайтын органолептикалық және зертханалық әдістермен жүргізіледі: бұйымның физикалық қасиеттерін, химиялық құрамы мен экологиялық қауіпсіздігін  анықтау. Бұйымның моделі мен құрылымы бекітілген үлгіге, техникалық талаптар немесе техникалық көрсеткіштерге, сызбаларға, сурет бойынша техникалық құжаттамаға, пішіні мен тағайындалуына сәйкес келулері керек.

Жартылай бағалы тастардан  жасалған қосымшалардың сырты жақсы  тегістелген және жылтыр болу керек. Ал жасанды өсірілген меруерт  тастардың қосымшалары майда  және жырық жерлері болмауға тиіс. Ал таза янтарь тасының кейбір бұйымдарында органикалық және органикалық емес қоспалар кездесе береді. Ондағы жарықшалар, дөңестер, қабатталған жерлер, ішкі және сыртқы тотығу учаскелері бұйымның көркемдік бағалануын төмендетпейді.

Бағалы және бағалы емес металдардан  жасалған бұйымдарда, меруерт тас  пен янтарь тасын желімге және кесілген штифтерге отырғызу жіберіледі. Бірақ бұйымның сыртында желім іздері болмауға тиіс. Қосымшаларды бүгілген тетік арқылы қыстыру және қадау, тек бағалы емес металдардан жасалған бұйымдарда ғана орындалады.

Бағалы металдардан жасалған бұйымдарда майысулар, қылшалар, бұдырлар, жұмыс құралының іздері, жарықшалар болмауы тиіс. 958-ші сынамалы алтын  бұйымдарында, олардың сырт пішінін  бұзбайтын аздаған ауытқулар  болуы мүмкін. Бағалы металдардан  жасалған бұйымдардың салмағы бұйымның нақты салмағының  +15% көп ауытқымау керек. Барлық бөлшектер жақсы және берік орнатылған болу керек. Сәнділік және қорғаушы-әшекей жамылғысы – бұл бұйымның барлық жеріне бірдей, тиісті бірқалыпты қалыңдықпен, ешқандай ақаусыз, дақсыз, жырықсыз, бөлек қоспаларсыз жабылуы. Бұйымдардың қосылған жерлері мұқият жабылған және оның іздері қарусыз көзге көрінбеуі тиіс. Біріккен жердің түсі бұйым түсінен ажырамағаны дұрыс.

Өнімнің көркемсуреттік әрленуі  мен пішіні, олардың тағайындалуына сәйкес келіп, оның пайдалану қолайлылығын қамтамасыз етеді және жаңаша эстетикалық  талаптарға сай келеді. Сақиналардың пішіні тас өлшеміне қатаң түрде  сәйкес келіп, оның жалғасқан жерлері  тегіс, әрі қолды жырмауы керек. Сырғаның жапқыштары, тастары бірдей мөлшерде, түсте болады.

Тастан ойылған көркемсуреттік бұйымдардың сыртқы беті мұқият айнадай  етіліп ажарланған болады, бұйымның пішінін  бұзатын оң жақ бетіндегі ойықтар, жырықтар, өңдеу іздері, майысулар  жіберілмейді.

Сүйек пен мүйізден жасалған мүсінді, бедерлі және оюлы бұйымдардың  бұрандасы нық, таза және сурет бойынша  нақты және де жақсы ағартылған болу керек.

Сурет салу, оюлау немесе басқа да әшекейлеу түрлері тегіс  қабатты боялған, сурет болса  бұрмалаусыз және аяғына жейін жеткізілген, сырты айнадай жарқылға

Зергерлік бұйымдарды кешенді бағалау

 Ізгі металдар химиялық  беріктілігімен, созылмалылығымен  және де сыртқы түрінің әдемілігімен  ерекшеленеді. Олардың кристалды  торшалары тығыз, өздері жылтыр, әртүрлі атмосфералық құбылыстарға  төзімді келеді, және де басқа  металдармен жақсы қорытылады. Осының  барлығы зергерлік бұйымдардың  эстетикалық қасиеттерін едәуір  «күшейтеді».

Бұйымдарды таза күйінде  дайындау үшін бұл металдар қолданылмайды. Өйткені, олар салыстырмалы түрде жұмсақ және механикалық төзімділігі аз болып келеді. Сондықтан ізгі металдардың  қорытпаларын басқа металдармен  қосып пайдаланады. Таза металға  қарағанда, қорытпалардың механикалық  қасиеттері жақсы, балқу температурасы  төмен және белгілі реңкі болады. Осындай қорытпалардың құрамына кіретін металдарды лигатурлы деп  атайды. Қорытпалар құрамы мемлекеттік  стандарттармен қатаң белгіленіп, олар лигатура деп аталады.

Ізгі металдарға алтын, күміс, платина, сонымен қатар платиналық металл топтары (палладий, родий, рутений, иридий және осмий) жатады. Ал түсті  металдар қатарына мыс, мырыш, никель, қалайы, қорғасын, кадмий, хром және алюминий  кіреді.

Зергерлік бұйымдарды дайындау кезінде, белгілі мөлшердегі алтын  мен лигатура мөлшері бар қорытпаларды қолданады. Бұл қорытпаның таза алтынға  қарағанда қаттылығы мен мықтылығын күшейтеді. Демек, мыс пен платина  алтын қорытпасының (лигатураның) қаттылығын өсірсе, күміс оның балқу температурасын төмендетеді

Қорытпаның құрамына қарай, алтынның түсі мен реңкі өзгереді. Күміс пен платина алтын қорытпасына  бозарған түс, мыс қызаруға айналған сары түс, темір қоспасы – көк  реңк, ал кадмий болса – жасыл  түс береді. Мырыш, никель және паладий  қоспаларынан қорытпа ақ түсті береді.

Зергерлік тастардың жарыққа  байланысты түсін өзгерту қабілеттілігі  де жоғары бағаланған. Мысалы, александрит  тасы күндізгі жарықпен жасыл болып  көрінсе, ал жасанды жарықта –  қызыл түске айналады.

Тастардың жарқырауы, сәулелердің  шағылысуы мен бейнеленген тұстың сипатына байланысты. Олардың жарқылы  жалтылдаған, қатты, жай және көмескі  болуы мүмкін.

Зергерлік бұйымдардың негізгі  эстетикалық қасиеттерінің бірі – жарықтың шағылысуы. Шағылысу көрсеткіші дегеніміз, кеңістіктегі жарық жылдамдығының  берілген ортадағы жарық жылдамдығына қатынасы. Бұл көрсеткіш, ақ түсті  басып кету қай ортада күштірек болса, сонда жоғары болады. Дұрыс және жақсы өңделіп ажарланған тастар ғана өте жақсы жарқырайды. Жарықпен шағылысу неғұрлым жоғары болса, соғұрлым тас «жарқырап ойнайды». Анизотропты  кристалдарда оптикалық қасиеттер  жарық бағытымен өзгереді: оларға түскен жарық ағыны екі еселеніп, сондықтан бұл кристалдарды екі  есе шағылысқан деп атайды. Зергерлік  шеберлер тастарды өңдеу кезінде, осындай екі еселенген шағылысты жақсы көрсетуге тырысады.

Соңғы кездері зергерлік  әшекейлерді қолдануда әртүрлі  компоненттерден тұратын ақ алтынның қорытпасын қолданады. Мысалы, 750-ші сынамалы ақ алтын қорытпасының құрамына 75% алтын, 9% күміс, 6% мыс және 4% никель немесе 75% алтын, 7% күміс, 6% мыс, 8% мырыш және 4% никель кіруі мүмкін. Сондай-ақ, зергерлік  бұйымдарды жасау үшін қолданатын ақ алтынның басқа да құрамды қорытпалары  бар.

Зергерлік бұйымдардың тұтастық қасиеттері мен сапасының қалыпасуына  әсер ететін негізгі фактор болып, оның өндірісі табылады. Зергерлік бұйымдарды шығарудың бір ерекшелігі, оларды өндіруде шебер-зергердің, өзі қолданып отырған материалдардың әдемілігі  мен сәндік қасиеттерін мейлінше тауып және көрсетуге тырысуында жатыр. Мысалға алсақ, алтын —  ауқымды ірі бөлшектерден едәуір ұтылады, ал керісінше, жұқа безендірілген  жұмыстарда әдемі көрінеді. Суреттің жақсы көрінуі және бекітілген тасқа  сәндік беру үшін, күмісті әдетте оксидтейді. Тас пен ілгектің бір-біріне сәйкестігі мағыналы орын алады. Мысалға, аметист  пен меруерт тас алтында жақсы  көрінсе, көк тас үшін оксидтелген  күміс тән. Гауһар тас ақ алтын  мен платинада өз орнын табады.

Өндірілу тәсілдері бойынша, зергерлік бұйымдар жеке және жалпылама (сериялық) түрде шығарылады. Жеке дайындау кезінде, зергер тек қана алғашқы  өнімді немесе қажетті металл пішінін  алатын жабдықтарды пайдалана отырып, барлық жұмысты басынан аяғына дейін  қолмен жасайды. Бұл тәсіл жеке үлгілерді, не болмаса күрделі және нәзік  суретпен әрленетін қымбат зергерлік  бұйымдарды шығару кезінде, сонымен  қатар формалары бағалы және жартылай бағалы тастар көлеміне келетін стандартты емес бұйымдарды пайдаланғанда қолданылады.

Жалпы дайындау кезінде, бұйымдар механикалық өңдеуден өтіп, балқыту  модельдері бойынша нақты құю  жолымен шығарылады. Үлгілі зергерлік  бұйымдарды аз топтармен өндіреді.

Зергерлік бұйымдардың өндірілуі  келесі кешенді процестерден өтеді: материалды дайындау, бұйым қалыпын  құрастыру, әрлеу жұмыстары, әшекейлеу  және тастарды бекіту.

Ең алдымен, лигатура құрастырылып, оны балқыту, уату, созу, соққылау және кесу жолдарымен материалдар дайындалады.

Зергерлік бұйымдар өндірісінде  зергерлік тастарды қолданады («тас»  тым нақты атау емес, өйткені Жер  тастардан емес, минералдар мен тау  жыныстарынан тұрады).

Бағалы тастар (алмас, жақұт, зүбәржәт, сапфир) табиғатта сирек  кездеседі, оларды алтыннан жасалған қымбат бұйымдарға шектеулі түрде қосады; бағалы тастарға меруерт тасты да жатқызады. Жартылай бағалы тастар (аквамарин, александрит, турмалин, гранат, аметист, опал, көк тас, топаз, янтарь және тағы басқалары) көп тараған; оларды әдетте алтынмен, күміспен, мельхиормен қосады, және де тас кесу бұйымдарында пайдаланады. Өңдеу тастарына агат, лазурит, нефрит, оникс, яшма, малахит және тағы басқалары жатады.

Зергерлік ісінде түсті металдарды, сыртқы түрі бағалы металды еске түсіретін  қорытпалар түрінде қолданады. Қорытпалардың  негізгі компоненттері болып  мыс, мырыш және никель табылады. Мыс  – жұқа беттерге жеңіл ауысатын және сымға тез созылатын қызыл  түсті, жұмсақ, созылмалы да ұрылғыш  материал. Тығыздығы – 8,93 г/см³, Моос шкаласы бойынша қаттылығы – 3, балқу температурасы – 1083^оС, көмір қышқылы бар дымқыл ауада мыс тез тотығады. Мысты негізінде кеннен өндіреді, алайда ол табиғи күйінде де кездеседі. Оны лигатурлы материал ретінде алтын қорытпаларында қолданады.

Мырыш – ақшыл-көк түсті  жеңіл балқитын, нәзік материал. Мырыш тығыздығы – 7,14 г/см³, балқу температурасы – 419,4^оС. Ол дымқыл ауада тез тотығып, тотықтың қорғау қабатымен жабылады. Оны көптеген қорытпаларда лигатурлы материал ретінде қолданады. Қорытпалардың мырышқа қосылуы, оларды ақшыл етеді және балқу температурасын төмендетеді.

Никель – жылтыраған ақ-күміс түсті, ауада өзгермейтін қатты, тығыз балқитын металл. Оны басқа металдардың сыртын коррозиядан қорғау мақсатында қаптайды. Қалайыны металдарды жалғау үшін және әртүрлі қорытпаларда пайдаланады. Алюминий – жақсы иілетін жеңіл де жұмсақ металл. Ол жеңіл пленкамен жабылып, ауада жақсы сақталатын болғандықтан келешекте тотықпайды. Алюминий әртүрлі сәнділіктер жасауда (алқалар, білезіктер, баулар және т.б.) және тұрмыс заттарында кең қолданылады. Хром механикалық тозуға берік келеді. Оны металл зергерлік бұйымдарын тозудан, коррозиядан сақтау үшін, затқа әдемілік беру мақсатында да пайдаланады. Кадмий – алтын және күміс қорытпаларын дайындау үшін қолданылады.

Зергерлік бұйымдардың  сынамасы.

Әдетте таза, асыл металдардан  зергерлік бұйымдар жасалмайды. Оларға қажетті механикалық қасиет-тер  дарытып, тиісті түс алу үшін түсті  металдар қосады, мәселен алтынның күміс және мыспен қорытпасын, кейде  палладиймен, кадмий- мен, никельмен, мырышпен қорытпасын, күміс пен платинаның мыспен қорыт- пасын, палладийдің күміспен және никельмен қорытпасын үстемелейді. Қорытпадағы асыл металдың құрамы оның сынамасын айқындайды. Көптеген елдерде  сынаманы белгілеудің метрлік жүйесі қабылданған, ол бойынша сынама қорытпаның мың салмақтық бірлігіндегі асыл металдың бөлшек санымен белгіленеді.1927 жылға дейін Россияда сынаманы белгілеудің  мыс- қалдық жүйе деп аталатын (96 мысқалдан  тұратын орыс фунты негізінде) жүйесі болды. Мұнда сынама қорытпаның 96 бірлігіндегі асыл металдың салмақ өлшемімен белгіленетін.АҚШ-та, Ұлыбритания мен Швейцарияда  караттық жүйе қабылданған. Бұл бойынша асыл тастың 1000-сынамасы 24 шартты бірлікке сәйкес келеді. Зергерлік және басқа бұйымдар дайындауға рұқсат етілетін асыл металдар қорыт- пасының сынамасы заңды түрде белгіленіп, мемлекет кепілдігінде болады. Бұл үшін бұйымдар сынамалық бақылаудан өтіп, оларға сынама таңбасы қойылады. Бұйымдарға таңба салу үшін түрлі елдерде суреті мен пішіні әр түрлі бақылау белгілері қолданылады. Алтынның 583-сынамалы қорытпасы неғұрлым кең тараған; бұл сынаманың қорытпасының түсі құрамында енген түсті металдардың сандық қарым-қатынасына қарай әр түрлі болуы мүмкін.  Мысалы, егер 583-сынаманың қорытпасында алтын 58,3% , күміс шамамен 36 %, ал мыс 5,7 % болса, қорытпаның түсі жасыл реңк алады; күміс 18,3 %, мыс 23,4 % болса – күлгін – қызғылт; күміс 8,3 %, мыс 33,4 % болса – қызылдау болады. Гауһар тасты әсемдік бұйымдарды дайындау үшін ақ алтын деп аталатын қорытпа кеңінен пайдаланылады, оның құрамы мынандай: 583 – сынамалы алтын қорытпасында күміс 23,7 – 28,7 %, палладий – 13,0- 18,0 % немесе никель 17,0 %, мырыш 8,7 %, 16,0 %, ал 750-сынамалы алтын қорытпасында – күміс 7,0-15,0 %, пал- ладий 14,0 % -ке дейін, никель 4,0 % мырыш 2,4 % немесе никель 7,5-16,5 %, мырыш 2,0-5,0 %, мыс 15,0 %-ке дейін болады. 958-сынамалы алтын қорытпасы берік болмайды. Сондықтан кең қолданылмайды. 375 сынамалы алтын қорытпасының құрамында алтын 37,5 %, күміс 10,0 %, мыс 48,7 %, палладий 3,8 % болады.Күмістің 875-сынамалы қорытпасы неғұрлым кең тараған. Оны әшекей заттарын және ыдыс-аяқ жабдықтау үшін пайдаланылады. Күмістің 916-сынамалы қорытпасы эмаль жалатқан ыдыстарды дайындау үшін; 960-сынамалы қорытпасы – нәзік өрнекті ыдыстар жасауға қолданылады. Платина мен палладийдің қорытпасы зергерлік істе болар-болмас мөлшерде пай- даланылады. Күміс және жез бұйымдардың тым тез тотығып кетпеуі үшін және олардың әсемдік қасиеттерін жақсарту мақсатында бетіне электролиттік тәсілмен 999 сынамалы алтын немесе 999-сынамалы күміс жалатқан.Бағалы сәндік тастар Әсем нақышталып жасал- ған зергерлік бұйымға қондырылған бағалы, сондай-ақ табиғи жарқырауық тастар әдемі өң беріп, бағасын арттырады. Бұл тастар шартты түрде бағалы, жартылай бағалы және әшекейлік деп бөлінеді. Бағалы тастарға – алмас, лағыл, изумруд, сапфир, табиғи інжу, александрит; жартылай бағалыға – ай тасы, аквамарин, аметист, берилл, гранат, көгілдір ақық, гиоцинт, тау хрусталі, жадеит, морион, опал, топаз, турмалин, хризоберилл, хризолит, хриз- опраз, шпинель, циркон, цитрин, хромдиопсид, қолдан өсірілген інжу; әшекейлік тастарға – авантюрин, агат, малахит, янтарь, маржан, лазурит, нефрит, родонит, сердолик, кровавик, яшма және басқа жарқырауық тастар жатады.Зергерлік істе бойында табиғи асыл тастардың барлық қасиеті бар синтетикалық лағыл, сапфир, александрит тастары кеңінен қолданылады. Тиісті температура мен қысымда гауһар, аметист, алтын жалқынды топаз және басқа бағалы тастардан жасалатыниттрийлік – алюминийлік гранаттар да кең таралған.