Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекттің негізгі заңы

                                                     Кіріспе

Алғаш рет Қазақстандағы конституциялық құрылыс жайындағы сұрақты XX ғасырдың басында Алаш партиясының қайраткерлері  көтерді. 1924 жылы азаматтық соғыстан кейін автономиялы Қазақ Кеңес  Социалистік республикасы құрылды, ал 1924 жылы Қазақстанның тарихындағы  алғашқы Конституция қабылданды, 1936 жылы автономды Қазақ Кеңес  Социалистік республикасы Одақтық  республикаға ауыстырылып, КСРО құрамына кірді. Осыған байланысты 1937 жылы Қазақ  Кеңес Социалистік республикасының  жаңа Конституциясы қабылданды.

1977 жылы Кеңес одағының басшылығы  мемлекетте дамыған социализмді  құруды шешті. Осы жылы одақтық  жаңа Конституция қабылданды, ал 1978 жылы Қазақстанның жаңа Конституциясы  қабылданды.

Қазақстан Республикасының Конституциясы  — Қазақстан мемлекетiнiң Ата (негiзгi) заңы. 1995 ж. 30 тамызда Респ. референдум өткiзу (бүкiл халықтық дауыс беру) жолымен қабылданды. Конституцияны  қабылдай отырып, Қазақстан халқы  мемл. билiктiң қайнар көзi — өзiнiң  егемендiк құқығын баянды еттi. Ата  заң қабылданған күн демалыс  — мемл. мереке — ҚР Конституциясының күнi деп жарияланды. Бұл жаңа Конституция  Қазақстанның төртiншi Ата заңы (1937, 1978, 1993, 1995). Оның құрылымы кiрiспеден, 9 бөлiмнен, 98 баптан, көптеген тармақтар мен  тармақшалардан тұрады.

Жаңа Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар және ол ҚР-ның бүкiл  аумағында тiкелей қолданылады. Мұның  өзi Конституциялық нормалар мен заңдардың  басқа нормативтiк құқықтық актiлердiң  нормаларынан үстем екендiгiн көрсетедi. Кейiнгi екi Конституцияның алдыңғы  екеуiнен елеулi айырмашылығы сол  — бұлар тұңғыш рет мемл. тәуелсiздiктi, егемендiктi және Қазақстан халқының толық билiгiн бекiтiп, одан әрi орнықтырды. Жаңа Ата заңда құқықтық мемлекеттiң  қалыптастырылу бағыттары, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның iшiнде жеке адамның жан-жақты  еркiндiгi, идеол. және саяси әр алуандығы (сөз және шығарм. бостандығы, саяси  партиялар мен бұқаралық партиялар, сондай-ақ бұқаралық қозғалыстар  бiрлестiгiн құру еркiндiгi), халық  билiгiн жүзеге асыратын демокр. амалдар, экон. қатынастардың қызмет етуi әлемдiк  талаптарға сәйкестендiрiлген. Оның нормалары  тұрақты, жалпы мәнде ұзақ жылдарға бейiмделiп тұжырымдалған.

                      Конституцияның ұғымы

Конституция ұғымын ерте заманда  Грецияда Аристотель қалыптастырған болатын. Ол кезде «Конституция» деген  сөз «саяси құрылыс» ұғымын білдіретін. ХҮІІ ғасырда Францияда бұл сөз  рентаны, рента шартын бейнеледі. Ұлы  француз төңкерісі қарсаңында «Конституция»  сөзі «Мемлекеттің жай-күйі» ұғымын танытты. Конституция сөзі латынның constitutio – бекіту, орнату деген мағынаны білдірді. Рим империясы заңдарында императорлардың құқық көздеріне  айналған түрлі нұсқаулары мен жарлықтарын  білдірді. Орта ғасырларда феодалдық  еркіндік туралы құжаттар осылай атала  бастады.

Ең алғашқы конституциялық типтік актілер Англияда қабылданған  болатын. Ұлыбритания, Жаңа Зеландия жазбалы  емес конституциялары бар мемлекеттер. Оның жазбалы емес конституция деп  аталуы ХІІІ – ХХ ғасырларда қабылданған  көптеген актілер, соның ішінде сот  үрдістері (прецедент), әдет-ғұрып (конституциялық келісім) жататындығынан. Бұлардың бәрі бір-бірімен байланысы жоқ, белгілі  бір жүйеге келтірілмеген, сондықтан  тұтас акті ретінде қалыптаспаған.

Ең алғашқы жазбалы  Конституцияны (ішкі құрылымдарға бөлінген бірыңғай негізгі заң) АҚШ – тікі деп атауымызға болады, ол 1787 жылы қабылданып, осы уақытқа дейін қолданылып жүр. Еуропадағы жазбалы конституциялар Польша мен Францияда 1791 жылы қабылданған  болатын.

Конституцяның ерекше белгілерін айқындай отырып, құқықтанушылар, оны  ұлттық құқықтың басқа көздеріне  қарағанда қоғам мен мемлекетте ең жоғары заңдық күші бар құқық  нормаларының жүйесі, ол бір жағынан  адам мен қоғамның, екінші жағынан  адам мен мемлекеттің арасындағы қатынастар негізін, сонымен бірге  мемлекеттің өзінің ұйымдастыру  негіздерін қоғамдық және конституциялық құрылыстың негіздерін, адам мен азаматтың  негізгі құқықтарын, бостандықтарын, міндеттерін, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі  басқару буындарын ұйымдастыру  және олардың қызметі қағидаттарын бекітуші әрі реттеуші Негізгі Заң  ретінде тұжырымдайды. Сондықтан  Қазақстан Республикасының Конституциясы  елімізде қолданылып жүрген барлық заңдардың  іргетасын қалайды, оның заңдарының заңы болуы шындық, ақиқат. Құқық  қалыптарының бұл жүйесі заң салаларына қағидаттық қалып болып табылып, құқық реттегіштің базасына айналады. Ал, ағымдағы заңдар осы конституциялық қағидат қалыптарын әрі қарай  дамытушы күш ретінде есептеледі.

ҚРК барлық заң салаларының  негiзi болып табылады, ал оның нормалары  басқа заңдар үшiн басты қағида болып есептеледi.

ҚРК-ның кiрiспесiнде Ата  Заңды қабылдаудың себептерi мен  мақсаттары былай түсiндiрiлген: “Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан  халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк  құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк  және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп  ұғына отырып, дүниежүз. қоғамдастықта  лайықты орын алуды тiлей отырып, қазiргi және болашақ ұрпақтар алдындағы  тарихи жауапкершiлiгiмiздi сезiне отырып, өзiмiздiң егемендiк құқығымызды  негiзге ала отырып, осы Конституцияны  қабылдаймыз”.

Ата Заңның бұл бөлiгi саяси  және идеол. тұрғыдан алғанда аса  маңызды. Өйткенi, бұл Ата заң ҚР-нда  демокр., зайырлы, құқықтық және әлеум. мемлекет құрудың конституциялық негiзiн  қалады. Осыдан келiп, ҚР-ның мынадай  негiзгi мақсаты туындайды: өзiнiң  ең қымбат қазынасы ретiнде адамды және оның өмiрiн, құқықтары мен бостандықтарын айқындап, бекiту; өз елiнде және мемлекеттер  арасында азаматтық бейбiтшiлiктi, ынтымақтастық  пен тату қарым-қатынас жасау  әдiстерiн орнықтыру; байырғы қазақ  жерiнде мемл. бiрлiктi сақтау; республиканың  тәуелсiздiгiн сақтап, ұстап тұру; ҚР-ның демокр. негiздерiнiң мызғымастығын  бекiту. Осыған орай республика қызметiнiң  түбегейлi қағидалары айқындалады, олар: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн  экон. даму; қазақстандық патриотизм; мемлекет өмiрiнiң аса маңызды мәселелерiн  демокр. әдiстермен, оның iшiнде респ. референдумда немесе Парламенттiк дауыс  беру арқылы шешу (1-бап, 2-тармақ).

Конституцияның  ерекше белгілері

Ата Заңның негiзгi бөлiгiнде (I — VIII бөлiмдер) азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен мiндеттерi туралы, конституциялық құрылыс жайлы, мемл. нысандар жөнiнде, мемл. буындардың жүйесi мен мәртебесi туралы (Президент, Парламент, Үкiмет; Конституциялық Кеңес, соттар, және сот төрелiгi, жергiлiктi мемл. басқару  және өзiн-өзi басқару туралы) нормалар тұжырымдалған. Қорытынды және өтпелi ережелер мазмұндалған соңғы IХ бөлiмде  Ата Заңға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу тәртiбi, конституциялық заңдар мен өзге де заңдарды қабылдау рәсiмi сөз болады.

Ата Заң құрылымына жасалатын  талдау оған негiз болған конституциялық идеялардың айқын көрiнiсiн бередi. “Жалпы ережелер” деп аталатын 1 бөлiмде жаңа конституциялық құрылысқа  сапалық сипаттама берiлген, яғни Конституция бойынша республикада мемл. билiк бiртұтас, ол Конституция  мен заңдар негiзiнде заң шығарушы, атқарушы және сот билiгi тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк  жүйесiн пайдалану арқылы, өзара  iс-қимыл жасау қағидаcына сәйкес жүзеге асырылады. Бұл бөлiмде осыған орай конституциялық құрылысты айқындайтын, мемлекет пен жеке адамдардың және азаматтық қоғамның қарым-қатынастарынан туындайтын негiзгi қағидалар тұжырымдалған, олар: Қазақстан халқының толық билiгi (егемендiгi); Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы; мемл. билiктi жүзеге асыру барысындағы пiкiр еркiндiгi; Конституцияның үстемдiгi (жоғары тұратындығы); мемлекет билiгiнiң бөлiнiсi; адам құқықтары мен бостандықтарының мемлекет мүдделерiнен басымдығы; мемл. тiл саясатының кепiлдiгi, т.б. Азаматтық қоғамда мемлекет адам мүддесi үшiн жұмыс iстейдi, мемл. билiк заң шығарушы, атқарушы және сот билiгi тармақтарына бөлiнiп, олардың тежемелiк, тепе-теңдiк жүйесi пайдаланылады.

 ҚР конституциялық  құрылысының мазмұны саяси, экон. негiздерден, әлеум. саясат негiздерiнен, iшкi саясат негiздерiнен құралады. Олар ҚРК-ның 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 12, 14, 26-баптарында  тұжырымдалған. Конституцияның 1-бабының  1-тармағында “Қазақстан Республикасы  өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық  және әлеуметтiк мемлекет ретiнде  орнықтырады”, — деп жарияланған.  Мұның өзi Конституцияның 2-бабының  1-тармағында көрсетiлгенiндей, “Қазақстан  Республикасы — президенттiк  басқару нысанындағы бiртұтас  мемлекет” екендiгiнен туындайды.  Мұның мәнiсi мынада: бiрiншiден,  Президент мемл. билiк тармағының  бiр де бiрiне жатқызылмайды;  екiншiден, Президенттi халық сайлайды  және ол Парламентке тәуелсiз; үшiншiден, Президентке кең өкiлеттiктер берiледi және ол Конституцияға сәйкес мемл. билiктiң барлық тармақтарына, олардың өз өкiлеттiктерiн тиiмдi жүргiзуiне көмектеседi, олардың өзара қарым-қатынастарына сындарлы ықпал ете алады; төртiншiден, ұлан-байтақ қазақ жерi ұлттық-аумақтық бөлiнiстерге бөлiнбей, тек әкiмш.-аумақтық бөлiнiстерге — облыстарға, қалаларға, аудандарға, ауылдарға ғана бөлiнедi және олар жоғарыдағы бiр орталыққа бағынады. Демек, мемлекеттiң басында заңды түрде сайланған Президент тұрып, басшылық етедi. Президенттiк басқару нысаны елдегi саяси тұрақтылықты және қоғамдық келiсiмдi қамтамасыз етедi. Ал “Республиканың егемендiгi оның бүкiл аумағын қамтиды.

 Мемлекет өз аумағының  тұтастығын, қол сұғылмауын және  бөлiнбеуiн қамтамасыз етедi”  (2-бап, 2-тармақ). Қазақстандағы саяси  құрылыс демокр. болып жариялануына  орай Ата Заңның 3-бабы халық  егемендiгiнiң конституциялық қағидасына  арналған. Мемл. билiктiң бiрден-бiр  бастауы — халық екендiгi былай  баяндалған: “Халық билiктi тiкелей  республикалық референдум және  еркiн сайлау арқылы жүзеге  асырады, сондай-ақ өз билiгiн  жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға  бередi. Қазақстан Республикасында  билiктi ешкiм де иемденiп кете  алмайды. Билiктi иемденiп кетушiлiк  заң бойынша қудаланады. Халық  пен мемлекет атынан билiк жүргiзуге  Республика Президентiнiң, сондай-ақ  өзiнiң конституциялық өкiлеттiгi  шегiнде Парламенттiң құқығы бар” (3-бап, 2, 3-тармақтар). Сонымен қатар ҚР-нда идеол. және саяси әр алуандылық танылады. Қоғамдық және мемл. ин-ттардың бiрiгiп кетуiне, мемл. органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол берiлмейдi. “Адам және азамат” деп аталатын II бөлiмде адам мәртебесi, жеке бастың құндылығы ашып көрсетiлген. Онда жеке адамның құқықтары мен бостандықтары халықар. құқықтың мойындалған қағидалары мен қалыптарына тiкелей байланыстырылған.

 Азаматтардың құқықтары  мен бостандықтарының мемлекет  мүддесiнен жоғары қойылуы Ата  Заңның басты ұстанымы болып  табылады. “Президент” деп аталатын III бөлiм мемлекет басшысы ретiнде  Президенттiң жаңа мәртебесiн толық бейнелейдi. Басқа мемл органдардың құрылуы мен қызметi IV — VIII бөлiмдерде көрсетiлген. ҚРК-ның құрылымында әр бөлiм өз қисынымен реттi орналасқан әрi баршаға түсiнiктi. “Қорытынды және өтпелi ережелер” деп аталатын IХ бөлiмде жаңа Ата Заңды күшiне енгiзу нормалары бекiтiлген, бұрынғы Конституцияның қолданылу күшi қай кезден бастап жойылғаны нақтыланған.

1995 жылғы Конституция  күшiне енгенге дейiн қолданылып  келген заңдардың одан әрi қолданыста болу тәртiбi көрсетiлген. Ата Заңның мемл. және қоғамдық органдардың өзге актiлерiне де, соның iшiнде басқа заңдарға да қатысты ең жоғары заңдық күшi бар. Мемл. органдардың өзге актiлерi, барлық заңдар ҚРК негiзiнде және соған сәйкес, сол белгiлеген рәсiм бойынша қабылданады. Мемлекет жасасатын халықар. келiсiмдер мен шарттар да ҚРК-на сәйкес болуға тиiс. Қолданыстағы нормалар конституциялық қалыптармен сай келмеген жағдайда соңғысы қолданылады, өйткенi басқа нормалар осыған сай келтiрiлуге тиiс.

 Конституцияның қағидаларына  қайшы келетiн заңдар мен өзге  актiлердiң заңдық күшi болмайды. Яғни кез келген демокр. құқықтық  мемлекеттiң ағымдағы заңдары  құқықтың базалық көзi болып  табылатын Конституцияға негiзделедi және оның рухына сай келуге  тиiс. Конституцияның нормалары  ағымдағы заңдармен ұштастырылуы  мүмкiн. Алайда, ағымдағы заңдар  Конституцияның шеңберiнен шығып  кетпеуге тиiс және конституциялық  нұсқаулар мазмұнын өзгертпеуге  тиiс. Кез келген құқықтық актiнiң  Конституцияға сай келмеуi немесе  оған қайшы келуi бұл құқықтық  актiнi заңды күшiнен айырып, жарамсыз  етедi. Бұл Қазақстан Республикасында  құқықтық мемлекет құрудың аса  маңызды шарты.

ҚРК-ның жоғары тұрғандығын  арнайы мемл. орган — ҚР Конституциялық Кеңесi қамтамасыз етедi. ҚРК-ның 74-бабына сәйкес, КРК-на кереғар деп танылған заңдар мен халықар. шарттар қол  қойылуға жатпайды немесе тиiсiнше бекiтiлуге және күшiне енгiзiлуге тиiс емес. Заңдарды Конституцияға сай келедi деп  тану оларға қол қою мерзiмiнiң  басталғандығын бiлдiредi. Конституцияда  баянды етiлген адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектейдi деп танылған заңдар немесе өзге нормативтiк құқықтық актiлер күшiн жояды және қолданыстан шығарылады. Сондай-ақ соттар мен өзге де құқық қорғаушы органдардың осындай заңға немесе өзге нормалық құқықтық актiге негiзделген шешiмдерi де орындалуға жатпайды.

                    Конституцияның ерекше белгілері

ҚРК тұрақтылық нышанымен  ерекшеленедi. Негiзгi заң ретiнде  оған өзгерiстер енгiзу тәртiбi де ерекше сипатта болады, бұл тәртiп Конституцияның өзiнде белгiленген. Мәселен, 91-баптың 1-тармағына сәйкес ҚРК-на өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу Республика Президентiнiң бастамасымен, Парламенттiң  немесе Үкiметтiң ұсынысымен қабылданған  шешiм бойынша өткiзiлетiн респ. референдумда жүзеге асырылуы мүмкiн. Егер Президент өзгерiстер мен толықтырулар енгiзудi Парламенттiң қарауына беруге ұйғарса, онда өзгерiстер мен толықтырулардың  жобасы респ. референдумға шығарылмайды. Бұл ретте Парламенттiң шешiмi Конституцияда белгiленген тәртiппен, яғни әр Палата депутаттары жалпы  санының 3/4 дауысымен қабылданады (62-бап, 3-тармақ).

Егер Президент Конституцияға  өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу мәселелерiн респ. референдумға шығару туралы Парламенттiң ұсынысын қабылдамай тастаса, онда қос Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде бестен төртiнiң көпшiлiк дауысымен Парламент  осы өзгерiстер мен толықтыруларды Конституцияға енгiзу туралы заң  қабылдауға құқылы. Мұндай жағдайда Президент  осы заңға қол қояды немесе референдумға шығарады. Егер референдумға қатысуға құқығы бар Республика азаматтарының  жартысынан астамы дауыс беруге қатысса, референдум өткiзiлдi деп есептеледi, егер олардың жартысынан астамы жақтап дауыс берсе, заң қабылданды деп  саналады.

Қоғамдық қатынастардың  конституциялық құқытық реттілігінің дамуын мінездейтін әлемдегі мынандай үш ерекшелікті атап көрсетуге болады.

1. Конституцияларды, жалпы  алғанда конституциялық құқықты  тұрақты социализацияландыру көрініс  табуда. Дүние жүзіндегі алғашқы  конституциялар, әдетте, саяси сферамен  шектелген. Олар жеке (азаматтық)  және саяси құқықтар мен бостандықтарын  уағыздаған. Тек, ерекше жағдайда  ғана құқық меншігін (мәні жағынан  әлеуметтік-экономикалық тұрғыда)  мәлімдеген.