Туризм индустриясы

Автор работы: Пользователь скрыл имя, 03 Сентября 2013 в 20:37, дипломная работа

Краткое описание

Туристік салада қызмет атқарушы фирмалардың қызметіндегі маңызды бағыттарға өнімдерді нарыққа жылжыту, дайындалған турпакетті іске асыру мен жарнама жасауды жатқызамыз. Қазіргі уақытта, бұқаралық ақпарат құралдары, арнайы басылымдар, жарнамалық проспектілер әртүрлі туристік ұсыныстармен толыққан және де турфирмалар қызметінің бағыты әлеуетті клиенттерге қажетті ақпаратты жеткізу және олардың жауапты түрде қызметтерін сипаттайды. Бұл жағдай, егерде турфирма басшылығы маркетинг саласында қажетті ілімдерді меңгерсе немесе маркетинг және жарнама бөлімі қызмет атқарса қамтамасыз етіледі.

Скачать полностью (849.84 Кб) Сколько стоит заказать работу?
Прикрепленные файлы: 1 файл

Жумыс.pdf

— 982.98 Кб (Скачать документ)
Page 1
Кіріспе
Уақыт ӛткен сайын қазақстандық туристік индустрия, біраз мерзім
бұрынғыға қарағанда елеулі түрде дамушылықпен сипатталып, әлемдік
туристік желіге енуде. Туризмнің дамуы ел экономикасында шағын
бизнестің дамуы мен жұмыс орындарын қалыптастыра отырып,
Қазақстанның аймақтары мен басқа да шет елдер арасында ресурстарды
қайта үлестіруге себепші бола отырып, халық шаруашылығының кӛліктік
тасымалдау, байланыс, қызмет кӛрсету саласы, сауда, құрылыс, халықтық
жалпы тұтынушылықпен сипатталатын ӛнімдер ӛндірісі сияқты салалардың
дамуына ықпал етеді.
Туристік салада қызмет атқарушы фирмалардың қызметіндегі маңызды
бағыттарға ӛнімдерді нарыққа жылжыту, дайындалған турпакетті іске асыру
мен жарнама жасауды жатқызамыз. Қазіргі уақытта, бұқаралық ақпарат
құралдары, арнайы басылымдар, жарнамалық проспектілер әртүрлі туристік
ұсыныстармен толыққан және де турфирмалар қызметінің бағыты әлеуетті
клиенттерге қажетті ақпаратты жеткізу және олардың жауапты түрде
қызметтерін сипаттайды. Бұл жағдай, егерде турфирма басшылығы маркетинг
саласында қажетті ілімдерді меңгерсе немесе маркетинг және жарнама бӛлімі
қызмет атқарса қамтамасыз етіледі.
Кеңестік дәуір кезеңінде туризмді және онымен байланысты қызметтерді
орталықтанған түрде әкімшіліктік жүйеде басқару жүйесінің болуы, туристік
ресурстар мен қызметтердің идеологиялық негізін үгіттеуші орталықтанған
экономикалық саясатпен шартталынғандығы бәрімізге мәлім.
Еліміздің тәуелсіздік алып, нарықтық экономика қағидалары мен
механизмдерінің пайда болуы мен оған тереңдей енуі туристік ресурстар мен
қызметтердің қайта құрылуына септік етті. Осыған байланысты туристік бизнес
саласында шаруашылықтық субъектілер пайда болып, басым кӛпшілігі тек
шығу туризмімен айналысатын туристік агенттіктер мен туристік
операторлардың қызмет атқаруымен сипатталды. Осыған байланысты, туристік
қызмет саласында маркетингтік қызметтерді дамыту мен жетілдіру және де
оның механизмдерін қолдану қажеттілігі уақыт ӛткен сайын артуда.
Туристік қызмет саласында тек қана маркетингтік құрал ретінде жарнаманы
қолдану жеткіліксіз болып саналады, осы себептен, туристік кәсіпорындардың
қызметтерінде маркетингтік жүйе элеменеттерін қолданудағы ерекшеліктер мен
артықшылықтарды қазіргі заманғы кәсіпкерлік жүйедегі талапқа сай қолдану
қажет. Осыған байланысты маркетингтік технологияларды қолдану туристік
кәсіпорындардың ресурстарын ұтымды пайдалану, оның ішінде, турларды,
қызметтерді ӛткізу мен сатуды ынталандыру үшін қажетті қаражаттардың
жұмсалу тиімділігі және әр турӛнімді ӛткізудегі оңтайлы бағыттарды
айқындауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезеңде, туристік бизнесте, туристік
кәсіпорында және де туристік ӛнімді шығарып, ӛткізуде клиенттердің кӛңілі
мен талабынан шығатын мұқтаждықтарды, қажеттіліктерді қанағаттандыру
Page 2

7
 маңыздылықты атқарады.
Қарастырылып отырған шарттарда нарықты зерттеуге, экономикалық
конъюнктураны және де сәйкесінше қызметтерге қажеттіліктерді айқындауға
бағытталған маркетингтік стратегияның ролі артуда. Қазіргі таңда, маркетинг
және оның стратегиялары мен кешендік элементтері нарықтық экономика мен
ӛткір бәсекелестік жағдайында жұмыс істейтін кез келген фирмалардың
басқару жүйесінің маңызды бӛлігі болып саналады.
Дипломдық зерттеу тақырыбының ӛзектілігі жоғарыда қарастырылған
дәйектемелермен қатар, нарықтық экономика шартында туристік сала
субъектілерінің табысты әрі бәсекеге қабілетті қызмет атқаруы үшін
маркетингтік қызметтің, стратегияның ролін арттырумен шартталынады.
Дипломдық жұмыс мақсаты – туристік нарық субектілерінің қызметінде
маркетингтің ролін айқындаумен қатар, маркетингтік стратегияларын
жетілдіруге байланысты ұсыныстар әзірлеу.
Осы мақсатқа байланысты дипломдық жұмыстың келесідей міндеттерін
айқындауға болады:
туристік саланың экономикалық мәнін ғылыми-теориялық тұрғыдан
зерттеу;
туристік саладағы маркетинг тұжырымдамасы мен стратегиясын, оның
әдіснамалық негізін қарастыру, атқаратын ролін сипаттау;
Қазақстандағы туристік нарықтың қалыптасуы мен даму ерекшеліктеріне
маркетингтік зерттеу жасау;
Қазақстанның аймақтық деңгейдегі туристік саладағы маркетингтік
талдаулар мен нақты туризм субъектісінің маркетингтік қызметін,
стратегияларды қолдануын бағалау;
отандық туристік бизнес субъектілерінің маркетингтік қызметін,
стратегиялық бағыттарын жетілдіруге қатысты ұсыныстар мен басымдықтарды
әзірлеу.
Дипломдық зерттеу жұмысының пәні болып туристік саладағы
экономикалық және ұйымдастырушылық-құқықтық, нарықтық қызметтер
қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісіне Қазақстандағы туристік бизнес
жүйесі және де осы саладағы шаруашылық субъектілердің нарықтық
қызметінің үрдісі жатады.
Дипломдық жұмысты орындаудың теориялық және әдістемелік негізіне
Қазақстан Президенті мен Үкіметінің заңнамалық базаларымен құқықтық-
нормативтік актілері, халықаралық деңгейдегі туризм саласына қатысты
ковенциялар мен басқа да маңызды құжаттамалар, республикалық деңгейлгі
Үкіметтік бағдарламалар мен жобалар мәліметтері, анықтамалық мәліметтер,
отандық және шет елдік, ҚР статистика Агенттігі материалдары мен «AS Travel
KZ» турфирмасының мәліметтері құрайды. Сонымен қатар, ТМД мемлекеттері
ғалымдарының ғылыми-тәжірибелік нұсқадағы еңбектері, оқулықтар, оқу
құралдары, мемлекеттік және жеке меншіктік кезеңдік басымдылымдар,
Page 3

8
 интернет материалдары, басқа да зерттеу жұмысының нәтижелері жатады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік негізі. Зерттеу жұмысының нәтижелері
мен негізгі мәліметтері, талдау материалдары туризм және маркетинг
саласындағы шаруашылықтық субъектілер, мекемелер мен ұйымдармен
қолданылуға ұсынылады, сонымен қатар, ғылыми-теориялық материалдар мен
аналитикалық кӛрсеткіштер туризм мамандығы бойынша тәлім алушыларға
мәлімет базасы ретінде ұсынылады.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері қарастырылып отырған
жұмыстың құрылымын анықтады. Сәйкесінше ғылыми зерттеу жұмысы үш
тараудан тұрады:
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында туризмнің қазіргі заманғы
экономикадағы ролі, атқаратын қызметтері мен туристік бизнестің
ерекшеліктері, оған ықпал етуші факторлар қарастырылған. Сонымен қатар,
туристік индустриядағы маркетингтің ролі, маркетингтік технологиялар мен
механизмдердің теориялық негізі сипатталады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында, туристік нарықтағы маркетингтік
жүйе құрамдастарының мәнін талдау мен жалпы Қазақстандағы туристік
бизнестің қалыптасуы мен дамуындағы ерекшеліктер мен алғы шарттарға
маркетингтік зерттеу жасалынды.
Осымен бірге, отандық туристік саладағы кәсіпорындар қызметінде
маркетингтік стратегияларды және зерттеулерді қолданулары бойынша, жалпы
нарықтық қызметіне талдаулар мен зерттеулер жүргізілген. Қарағанды
қаласында қызмет атқарушы қызмет атқарушы ЖШС «AS Travel KZ» туристік
фирмасының маркетингтік механизмдеріне зерделеушілік бағыттардағы
еңбектер жүргізілді.
Үшінші тарауда, Қазақстанның туристік нарығындағы субъектілерінің
қызметінде маркетингті және оның стратегиялық бағыттарын жетілдіру
бойынша ұсыныстар әзірленген.
Page 4

9
 1 Туристік қызметтегі маркетингтік стратегияның теориялық негізі
1.1 Туристік саладағы қызметтердің экономикалық мәні мен жіктелінуі
Қоғамның экономикалық ӛмірі күрделі де, әр қиылы және қарама-
қайшылықта болып келеді. Оның құрамы да кӛп деңгейлі болады, оны тек
экономикалық ғылым жүесі жүесі ғана түсініп- біле алады. Бірінші жағынан,
туризм ӛз алдына жеке шаруашлық сферасы ретінде экономикалық жалпы
заңдылық болса (ӛндіріс ӛнімділігін кӛтеру заңы, сұраныс және ұсыныс заңы,
бәсекелестік баға шығару және т.б.), екінші жағынан, туризм – бұл адамның іс
әрекетінің ерекше бір түрі және халық шаруашлығының айырықша бір
сферасы. Осыған байланысты экономикалық дамудың жалпы заңдылығы
туризм саласында ерекше сипат алады.
Шаруашылық саласының барлық деңгейінде туризм экономикасы
адамдардың мінез – құлқын зерттейді, ӛйткені олар туристік ӛнімдерді ӛндіреді,
бӛледі, айырбастайды және тұтынады.
Туризм экономикасының түйінді мәселелері мыналар:
– адамдардың туристік қызметке қажетін тудыратын обьективті
факторлар;
– адамдардың туристік қажеттерінің мазмұны мен сипаты, сондай-ақ
қажеттіліктің әр түрлі категориялы класификациясы;
– туристік ӛнімдерді пайдаланушы адамдардың экономикалық кӛзқарасы
және олардың (туристердің) ынта-кӛңілі;
– туристік ӛнімдерді ӛндіру үрдісінің экономикалық ерекшеліктері,
туристік индустрияға және туризм сферасының еңбек мүмкіншіліктеріне талдау
жасау;
– қазіргі ішкі және сыртқы нарық жағдайындағы туристік ӛнімдерді ӛндіру,
айырбастау және таратудың экономикалық ерекшеліктері;
– мекеме және сала деңгейлеріндегі туризм жұмысының қаражат және
экономикалық ерекшеліктері;
– микро- және макродеңгейдегі туризмнің экономикалық және әлуметтік
әсері.
Туризм экономикасын жетік түсініп - білу үшін оның арғы тарихына
тоқталып ӛткен жӛн. Туризм экономикасы қоғаммен, саяхатпен және
туризммен бірге дамып отырды.
Ұлттық шаруашлықтың құрамының бір бӛлігі ретінде, басқа ӛзгерістермен
бірге туризмнің экономикасы мен әлеуметі де ӛзгеріп тұрды.
Орта ғасырда христиан дін мен сауданың дамуына байланысты
саяхаттаушы шіркеуге қызмет етушілер мен кӛпестер пайда болды. Біріншілері
христиан дінін дамытуды мақсат етсе, екіншілерінің мақсаты – баю еді.
Туристік ресурстар монастырь түріне кӛшеді, керуен сарайлары қайтадан дами
бастады.
Ұлы географиялық ашулар дәуірінде саяхатшылардың, теңізде жүзушілер
Page 5

10
 мен алғашқы ӛтушілердің мақсаты экономикалық мақсатқа айналады – жаңа
территорияларды басып алу және оны игеру. Саяхат пен экскурсия
экономикалық жаңа түрге кӛшеді, туризм түріне. Осылайша, 1908 жылы
Ресейде экскурсиялық білім беру комиссиясы құрылады, оның мақсаты –
білімді адамдарды Батыс пен Шығыстың мәдениетімен таныстыру. Бұл
комиссияға бірнеше министерліктер қолдау кӛрсетті.
Ӛндірістік тӛнкеріс дәуірінде ішкі және халықаралық туризмнің дамуының
материалдық негізін құрайтын жаңа кӛлік түрлері пайда болды.
20 ғасырда туризм адам тұрмысының нақты бір факторына айналады.
Ұйымдастырылған экскурсиялар кӛптеген халықтың ӛмір сүру дәуіріне енеді.
КСРО-да Кеңес үкіметі кезінде туризм бұрын болмаған қарқынмен дамыды,
жаңа әлеуметтік түрге жетті, халық үшін қызмет жасады [1].
20 ғасырдың 90-шы жылдары халықаралық туризм кең дами бастайды.
Туризм экономикасы жаңа сипаттарға ие болды: кӛтерме туристік фирмалар,
жеке турагенттіктер мен тураператорлар, дүниежүзілік, ұлттық және аймақтық
әр түрлі туристік ұйымдар пайда болды.
Туризм жұмысының экономикалық механизмін түсіну үшін мынадай екі
мәселені шешу керек: біріншіден, бұл механизмнің барлық жүйелерінің негізгі
шеңбері туралы толық мағлұмат болу керек; екіншіден, бұл жүйенің жеке
бӛлшектерін терең зерттеп – білу қажет.
Қазіргі шақтағы туризмнің жалпы экономикалық механизмі келесідей
ерекшеліктермен ашылады [2].
1. Қазіргі туризм нарықтық ортада мемлекеттің бақылаумен және
реттеумен, сонымен қатар басқа да қаражат, экономика институтымен және
ұйымдармен жұмыс істейді. Барлық туристік фирмалар мен ұйымдар үш негізгі
экономикалық таралу қағидаларымен жұмыс істейді:
- біріншіден, олар басқарудың ерікті болуын және соған сәйкес бастамамен
жауапкершіліктің бос болуын қалаиды;
- екіншіден, олардың шаруашлық іс - әрекеттері обьективті түрде туристік
нарықтың заңдарына бағынады (құн заңына, сұраныс пен ұсыныс, бәсекелестік,
ақша айнасымы, баға құру заңына):
- үшіншіден, турист және табиғат үшін туризмге әлеуметтік және
адамгершілік бастаманы енгізуге, мемлекеттік және қоғамдық институттар
туризмдегі нарық үрдістерін реттеуге тырысады.
2. Туристік фирмалардың нарық ортасында жұмыс істеуі туристік нарықтың
ерекшеліктері мен заңдылықтарын обьективті түрде оқып – білуді қажет етеді.
Туристік нарықты оқудағы негізгі аспектілері келесі;
- туристік нарықтың жұмыс істеу механизмі, оның сегменттері, маусымдық
сипаты;
- туристік нарық пен оның сегменттерінің жұмысы;
- бағаның қалыптасуы және туризмдегі бағаның құрылуы;
- туризм сферасындағы сұранысқа әсерін тигізетін факторларды оқып-білу
және баға мен табыстың сұраныстың тӛлем қабілетіне әсері;
- -туристік қызметке ұсыныс жасауға әсерін тигізетін факторларды оқып-
Page 6

11
 білу, сондай-ақ құнды және құнсыз факторлардың әсерін де қарастыру.
3. Ұзақ мерзімдік болашаққа, туристік нарықтағы экономикалық теңдестік,
туристік индустрияға обьективті қаражат
- экономикалық талдау жасауда қажет етеді (оның құрылымы, даму
тенденциясы мен жағдайы, функциялық ролі мен бағыты). Туризмнің
материалдық – техникалық базасына және ресурстарына талдау жасау, нақты
іске асатын туристік ұсыныстарды шешуге, сондай –ақ туристік ӛнімдердің
сапасы туралы кӛмек береді.
4. Туризм экономикасының маңызды мәселесі – бұл салада жұмыс күшін
пайдалану. Сондықтан да туристік іс - әрекеттің экономикалық әсері оның
барлық кӛріністерінде терең талдау керек. Еңбек ӛнімділігі мен еңбек
сыйымдылығына талдау ерекше кӛңіл қоюды қажет етеді.
5. Турим экономикасы негізгі мәселе ретінде іскерлік іс - әрекет пен
туристік фирмалардың нарықтағы тәртібі туралы тақрыптарды зерттейді. Бұл
туризмдегі іскерлік іс-әрекеттің айрықшылығына есеп жүргізу, коммерциялық
есепті терең білу, бұл жұмысты жоспарлау, әсіресе, бәрінен бұрын бизнес-
жоспар жасау, сондай-ақ бухгалтерлік және басқару есептерін білу.
Туризмдегі іскерліктің маңызды мәселесі – ол туристік фирманың
шығынына, кірісіне, жалпы пайдасы мен табысының шегіне талдаулар жасау.
Шығынның шегі мен табыстың шегін білу фирманың туристік нарықтағы
тәртібі мен орнын шешуге мүмкіндік береді.
6. Туризм экономиканың маңызды бӛлімі – табыс факторларына талдау
жасау: жұмыс ақысы мен еңбектің бағасы; капиталдың бағасы мен пайызы;
туристік рента (пайыз түрінде түсетін табыс). Туристік рента мәселесі мен
ӛнімдер шегіне ерекше кӛңіл аудару керек. Бұл туризмді ӛзіндік қаржылаудың
ішкі кӛздерін анықтауға мүмкіндік береді және туризм сферасындағы ӛндіру
факторларының ӛнімділік шекарасын белгілейді.
7. Туризм экономикасы ӛзіне қаржы мәселесін де енгізеді: турфирмалардың
ӛзінің қаржы ресурстары, кредит алу мүмкіндіктері, банкімен және банк
жүйелермен ӛзара қатынасы, барлық деңгейдегі бюджетпен қатынас және
салық салу.
Қазіргі экономикада туризмнің ролі үнемі ӛсіп және ӛзгеріп тұрады. Бұрын
туризмде алдыңғы рольде болған елдер, қазір екінші және үшінші орындарға
кетуде.Олардың орнына жаңа озаттар келуде.
Экономикалық жағынан туризмді былайша қарастырады [3]:
- ӛнімді ӛндіру, айырбастау және бӛлу сферасындағы қоғамдық
қатынастардың белгілі бір жинағы ретінде;
- белгілі бір ӛндіріс саласы мен экономикалық іс - әрекеттерді қосып, елдің
халық шаруашлық кешенінің бір бӛлігі ретінде;
- туризмді елдің немесе аймақтың шаруашлық саласы сияқты зерттейтін
экономикалық ғылым ретінде;
- туристік ӛнімді ӛндіретін, оны қолданатын, бӛлетін және айырбастауды
зерттейтін қоғамдық ғылым ретінде;
- туристік экономика жүйесінің барлық деңгейдегі адамның мінез – құлқын
Page 7

12
 зерттейтін қазіргі экономикалық теория ретінде.
Іргелі экономика жағынан қарасақ, туризм дегеніміз ол экономикалық
кешен, оның дамуы ішкі себептерден гӛрі, кӛбнесе әлемдік шаруашлық
үрдістер мен қатынастар арқылы түсіндіріледі. Сонымен қатар, туризм –
кӛптеген дамушы елдердің экономикалық ӛсуінің катализаторы. Ӛйткені
туристер басқа ӛндірісте ӛндірілген ӛнімнің бір бӛлігін ғана апарып қоймайды,
сонымен қатар онда жаңа жұмыс орнын да құрады.
Қазіргі туризм экономикалық құбылыс ретінде:
- индустриалдық түрде болады;
- туристік ӛнім мен қызмет түрінде кӛрінеді, оны жинауға және кӛлікпен
тасуғаболмайд.
- жаңа жұмыс орындарын құрайды және жаңа аудандарды игерудегі
алғашқы қарлығаш, сонымен қатар ұлттық экономиканың жылдам дамуының
катализаторы болады туризмге мамандандырылған елдің пайдасына ұлттық
табысты қайта бӛлу механизмі ретінде кіріседі;
- ұлттық табыстың ӛсуіне, жергілікті инфрақұрылымның дамуы мен
жергілікті халықтың ӛмір деңгейінің ӛсуінде мультипликатор рӛлін атқарады;
- жоғарғы деңгейдегі әсерлілікпен және инвестицияның жылдам
қайтарылуылуымен сипатталады;
- табиғат пен мәдени мұраны қорғаудың тиімді құралы ретінде жұмыс
істейді, ӛйткені оның негізгі ресурстарының базасын осы элементтер құрады.
- барлық шаруашлық салалармен және адамның іс - әрект түрлермен сәйкес
келе береді.
Сонымен, туризм аймақтың немесе елдің экономикасына белсенді түрде
әсер ете алады, онда ол оның шаруашлық әлеуметтік және гуманитарлық
негізінде де Экономиканың саласы ретінде, туризмнің ӛзіне тән бірқатар
айрықша ерекшеліктері бар, солар арқылы халық шаруашылығының басқа да
салаларынан бӛлініп тұрады. Туризм индустриясының басты айрықша
ерекшелігі ӛндіріс пен ӛнімді тарату уақытының бірлестігі. Кӛлік уақытының
жоқтығы, яғни туристік қызметтер (турӛнімдер) бұл жерде ӛндіріледі және
бірден қолданылады. Екінші ерекшелігі – оның ӛнімдері артығынан
шығарылып, қоймада сақталмайды. Туристік қызмет кӛрсетудің келесі бір
ерекше айырмашылығы – қызмет ӛндірісіне дейін ӛндіріс объектісіне
тұтынушыларды тасымалдап, жеткізу. Бұл ӛз тұрғысында туризмнің басқа да
ерекше айырмашылықтарымен байланысты – турист алған ӛнімдерді "ӛзімен
алып кетеді", яғни жақсарған денсаулық, кӛңіл-күйі, жаңадан толтырылған
білім, пікір, ақпарат арқылы.
Туристік қызмет кӛрсетудің түпкі мәнін түсіну үшін, туристік қызмет
кӛрсету үрдісінің түрін білу керек. Туристік қызмет кӛрсету дегеніміз
туристерге саяхат кезінде, заттар сатып алған кезде әр түрлі
қажеттіліктерін қамтамасыз етіп, кӛмектесу. Бұл процестің кешенді түрі келесі
анықтауыштар арқылы анықталады:
туристерге әр түрлі технологиялық ӛндіріс пен қызмет кӛрсетудің түрлі
жағдайындағы қызметтер мен тауарлардың ұсынылуы;
Page 8

13
 туристік қызмет кӛрсету материалдық-техникалық базаларда (қонақ
үйлерде, мейрамханада, кӛлікте, спорттық құрылымдарда, денсаулық сақтау
мекемелерінде) орындалады;
туристерге ұсынылған тауарлар мен қызметтер әр түрлі іс-әрекет
барысында пайда болған. Олардың кейбіреулері арнайы туристік ұйымдарда,
екіншілері халық шаруашылығының салаларында: кӛлік, ауылшаруашылығы,
ӛнеркәсіп, денсаулық сақтауда пайда болған;
қызмет әр түрлі кәсіптік дайындықтағы және білім деңгейіндегі
адамдармен кӛрсетіледі.
Туризмде ұсынылған қызметтер территория бойынша бӛлінеді. Туристерге
қызметтердің кейбіреулері тұрғылықты ӛмір сүретін жерлерінде кӛрсетіледі
(ақпараттық қызмет). Басқаларын турист саяхат кезінде (ақпараттық, кӛліктік
қызметтер) алады. Үшіншісін туристер туристік орталықтарда (орналасу,
тамақтану, емдеу, кӛңіл кӛтеру, іс кездесу) алады [4].
Қызмет кӛрсетуді туристерге бағыттап, үлгі бойынша былай бӛлуге болады:
1.Кызмет пен тауарларға тарту;
2.Олардың туристік ӛнімге қызығушылығын тудыру;
3.Ұсынылған тауар мен қызметтерді пайдалануға қызығушылықтарын
тудыру;
4.Туристік қызмет пен тауарларды пайдалануда тура шешім қабылдауға
кемектесу.
Туристік индустрия дегеніміз туристік ӛнім шығарушылар, солар арқылы
халықтың туристік сұранысын ӛтейді, олар адамдардың рекреациялық
қажеттілігінің арқасында құрылады.
Қандай бір фирма болмасын оның нарықтағы табысы шығаратын
ӛнімдерінің тартымдылығына байланысты. Бағасы да, нарықтағы ӛтімділігі
және жылдам таралуы да соған байланысты.
Ӛнімнің экономикалық категория ретінде терең мазмұны бар, бірақ осы
уақытқа дейін жалпы қабылданған анықтамасы жоқ. АҚШ – тың Солтүстік –
Батыс университетінің маркетинг профессоры, Американың маркетинг
ассоциациясының белсенді мүшесі Ф. Котлер мынадай анықтама береді [5]:
"Ӛнім - ӛзіне тарту, алу, пайдалану және қолдану мақсатымен нарыққа
ұсынылатын және адамның ынтасы мен керегін ӛтей алатын қандай да
болмасын зат". Ӛнім физикалық объектілер, кӛрсетілетін қызметтер, ой – пікір
және тағы басқалар бола алады.
Туризмде ӛнім болатыны кӛрсетілетін кешенді қызмет, яғни бір пакетте
туристерге сатылатын қызметтер жиынтығы. Ӛндірушілерге қарағанда,
туристер туристік ӛнімді кең түрде ұғынады. Туристік сапарға шыққанда,
адамдар ӛзіне кӛрсетілетін қызметтерден басқа да ерекшеліктерді іздестіреді.
Біреулері ұзақ демалысқа шығып, курортқа барып демалып, денсаулығын түзеп
қайтса, басқалары командировкаға барып, іскерлік келіссӛздер жүргізіп,
шартты келісімдер жасайды. Демек, туристер туристік ӛнімдерге мұқтаж емес,
олар жаңа сезімге, қызық оқиғаларға мұқтаж немесе ӛзінің бизнесін ұлғайтуға
мүдделі.
Page 9

14
 Атақты ағылшын туризмологы В. Мидлтонның анықтамасы бойынша,
кешенді туристік ӛнім дегеніміз "сезілетін және сезінбейтін компонентті
пакеттер, оның құрамы туристік орталықтағы адамдардың іс - әрекеттерімен
анықталады. Алған әсерлерінің бағасы ретінде пакетті туристер қабылдайды"
[6].
Туристік ӛнім құрамы жағынан үш бӛлімге бӛлінеді:
- тур;
- қосымша туристік – экскурсиялық қызметтер;
- тауарлар.
Тур дегеніміз тұтынушыға біртұтас таратылатын және туроператордың
еңбегімен ӛңдірілген, белгілі бір маршрутқа және мерзімге арналған бірінші
туристік ӛнімнің бірлігі.
Турдың құрамы келесідей болады: туристік пакет және маршрутта
кӛрсетілетін қызметтер кешені.
Туристік пакетті туроператорлар ұсынады және маршрутта міндетті түрде
кӛрсетілетін қызметтерден тұрады:
– туристерді кӛлікпен демалыс орнына апару және алып келу;
– трансфер;
– орналастыру және тамақтандыру;
– міндетті түрдегі экскурсиялық және мәдени бағдарламалар.
Туристік ӛнімнің туристік пакеттен айырмашылығы – нақтылы міндетті
жағдайы. Тӛрт базалық элементтен тұратын туристік пакетті сатып алып,
турист туроператордан едәуір жеңілдікпен басқа да фирманың туристік ӛнімін
алады, туроператордан оны басқа да кызметтер арқылы кеңейтуін сұрай алады
немесе оны демалыс орнында ӛзі де жасай алады.
Туроператор туризмде маңызды роль атқарады. Ӛйткені ол әр түрлі
қызметтерді (кӛлік, туристерді орналастыру, тамақтандыру, кӛңіл кӛтеру бір
турпакетке жинап турӛнімді шығарады; оны турагент арқылы таратады).
Турагент – туроператордың туристік ӛнімін іске асыратын, туристік
нарықта
жұмыс
істейтін
таратушы.
Туроператордан
турагенттің
айырмашылығы – турагент турдың сапасына жауапты емес.
Туристік ӛнімнің туристік пакеттен айырмашылығы – туристік пакет
туристік ӛнімнің бір бӛлігі.
Туристік ӛнім элементтері бойынша туристің шығынын келесідей бӛлуге
болады:
- тур - 50%;
- қосымша туристік – экскурсиялық қызметтер – 30%;
- тауарлар - 20%.
Қосымша туристік – экскурсиялық қызметтер дегеніміз – бұл жолдамада
кӛрсетілмеген, бірақ, туристерге қажет болса, солардың тілегі бойынша
кӛрсетілетін қызметтер. Бұл қызметтер жолдаманың негізгі бағасына кірмейді.
Оған жататындар: резервтік орындар, валюта айырбастау, туристік қызмет
кӛрсету, прокат, телефон, қоғамдық кӛлік, пошта, тауарлар сақтау орны және
тағы басқалар. Қосымша қызметтерді туристер бӛлекше ӛз ақшасына алуы
Page 10

15
 керек [7].
Тауарлар дегеніміз туристік ӛнімнің арнайы бӛлігі, оған жататындар:
туристік карталар және қаланың жоспары, сувенирлер, буклеттер, сондай – ақ
туристің тұрғылықты елдегі дефицит тауарлар және тағы басқалар.
Туристік индустрияда ӛндірілетін туристік ӛнім екі әдіспен бағалануы
мүмкін:
- барлық ӛндірістің шығынының жинағы есебінде;
- туристердің барлық шығынының жинағы немесе туризмнен түскен кіріс
есебінде.
Қандайда бір әдіспен бағаланса да, сӛз туристік индустрияда ӛндірілетін
туристік ӛнімдердің жалпы табысы жӛнінде болып отыр.
Ӛзінің арналуына қарай туристік қызметтер мен тауарларды үш топқа
біріктіруге болады: кӛлік қызметі; туристердің туристік аудандарда болуымен
байланысты қызметтер мен тауарлар (рекреациялық ресурстар, түнеу,
тамақтану және тағы басқалар); бір реттік қызмет пен тауарлар (кӛңіл кӛтеру,
спорт қызметтері, сувенирлер жӛне тағы басқалар). Әрбір туристік кызметтер
мен тауарлар тобы тағы да түрлерге жіктеледі. Мысалы, кӛлік қызметтері
кӛліктің түріне және комфорттылығына қарай жіктеледі.
Туристік сұраныс және ұсыныс туристік құрылыстың экономикалық
элементі болып туристік нарықты, яғни туристік қызмет пен тауарларды тарату
сферасын кұрайды.
Туристік нарықтың ӛзінше ерекшеліктері бар. Егер дүниежүзілік нарықта
тауарлардың бағасына экспорт шығыны кірсе, туристік қызметтердің бағасына
туристердің кӛлікке шығыны кіреді. Негізгі туристік нарықтың басқа
нарықтардан айырмашылығы, міне, осында.
1.2 Қазіргі заманғы экономикадағы туристік кәсіпорындар қызметтерінің
құрылымы мен ерекшелігі
Туризм, туристік қызмет, туристік сала кӛптеген ерекшеліктерге ие. Туризм
бір уақытта экономикалық, әлеуметтік, саяси, қоғамдық және басқа
функцияларды орындайды. Ұлттық жіктеу бойынша туризм мына түрлерге
бӛлінеді: ікші, кіру, шығу, әлеуметтік және әуесқойлық; әр түр ӛз ішінде
келесідей бӛлінеді: танымдық, кәсіби-іскерлік, сауықтандыру, спорттық,
экстремалды, экологиялық, шоп-туризм, пір тұтушылық, гастрономикалық
және т.б. Ол тағы да әлеуметтік құрам, топтағы қатысушылар саны, маршрут,
кӛлік құралдарын қолдану бойынша жіктеледі. Туризмнің жіктелуі оның
түрлерінің кӛпқырлы екенін кӛрсетеді.
Туризм сауықтандыру, танымдық, кәсіби-іскерлік, спроттық, діни және де
басқа мақсатпен Қазақстан Республикасының (ҚР), шетел азаматтарының және
азаматтығы жоқ тұлғалардың тұрақты мекен жайынан уақытша саяхаттау
болып сипатталады; туристік қызмет туристік саяхатты ұйымдастырудағы
Page 11

16
 туроператорлардың және турагенттердің қызметі болып сипатталады. Туристік
қызмет ӛз мәнінде сауда-делдалдық операцияның ерекше түрі болып табылады.
Мұнда саяхат ұйымдастырушы – туроператор туристік қызметтің субъектісі
ретінде туристік қызметтерді (орналасу, тамақтаны, экскурсиялық және
кӛліктік қызмет және т.б.) бір пакетке қалыптастырады.
Туроператормен қалыптастырылған, халықаралық ережелермен бекітілген
туристік қызеттерді тек қана турагент үйлестіреді, ӛйткені туроператор мен
турагенттің міндеттері мен құқықтары қатаң бӛлінген.
Туристік ӛнім – «бұл туристке үйлестіру үшін қажет турға құқық». Туристік
ӛнімнің ерекшелігі - тұтынушы үшін оның шӛгіп қалмауы, ӛйткені ол «тез
бұзылатын» ӛнім, оны жинап сақтауға болмайды. Құрылған бетте тікелей
үйлестірілуі қажет. Одан басқа, туристік ӛнімнің қалыптастырудағы ӛзіндік
спецификалық технологиясы бар.
Туризм ішкі экономиканың маңызды сегменті бола тұра, «кӛрінбейтін»
экпорт спецификасына ие. Ӛнімдері тұтынушыға жеткізілетін шаруашылықтың
басқа салаларынан туризмнің айырмашылығы рекреациялық ресурстар
жинақталған орындарға (демалу, күш жинау үшін қажет орындарға) адамдарды
тартуында. Туризмнің кӛрінер ерекшелігі – халық шаруашылығының басқа
салалары: кӛлік, сауда, байланыс, ауылшаруашылықтың дамуына ықпал ететін
оның ауқымды әсері.
Туризмнің инфрақұрылымы – жолдың, байланыс құралдарының және
туристердің туристік ресурстарға дұрыс енуін қамтамасыз ететін инженерлік
және коммуникациялық желілердің құрылыс кешені.
Туризм индустриясы – мейманханалар, кӛлік құралдар, қоғамдық тамақтану
орындар, ойын-сауық, танырлық, іскерлік, сауықтандыру, туроператор және
турагенттер қызметін іске асыратын объектілер, және де гид-аудармашылар
қызметі мен экскурсиялық қызметті ұйымдастыратын мекемелер жиынтығы.
Одан басқа, туризм ХХ ғасырдың феномены ретінде қоғамдық миссияны
атқарады, яғни елдің демалысын және сауықтандыруын қамтамасыз етеді.
Туризм адам құндылығына, мәдени мұраға, рухани сауықтандыруға,
коммуникация құралдарына, адам арасындағы қарым-қатынасқа ықпал ете
алатын құрал болып табылады.
Экономика мен туризм бір-бірімен тығыз әрекетте. Экономиканың туризмге
әсері ерекшеленеді және керісінше – туризмнің жалпы экономикаға әсерімен
ерекшеленеді.
Жалпы экономикалық факторлар туризмге оң және теріс әсер етуі мүмкін.
Туризмге оң әсер етуші факторлар мыналар[8]:
- нақты кірістің артуы;
- кірісті неғұрлым тең бӛлу;
- валютаның қалыпты жағдайда болуы;
Туризмге теріс әсер етуші факторлар:
- экономикалық тығырықты жағдай;
- ӛндірістің құлдырауы (жұмыссыздықтың артуы, еңбекақының қысқаруы,
уақытша жұмыс);
Page 12

17
 - валютаның тұрақсыз жағдайда болуы.
Нақты крістң кӛлемі туристік қызметтің сұрынасына әсер етеді. Нақты кіріс
ӛскенде тұтынушылардың қолында кӛп қаржы болады. Егер ақша ӛмір сүру
жағдайынан кӛп болса, онда саяхатқа деген сұраныс артады.
Кірісті бӛлу де туризмге әсер етеді. Кіріс тең бӛлінген сайын онда кӛп
адамдар саяхатқа шыға алатын болады. Осы ӛзара байланысты ХІХ ғасырда
және ХХ ғасырдың басында-ақ аңғарған болатын.
Валютаның тұрақтылығы – туризм жүйесіндегі маңызды факторлардың
бірі. Егер доллар курсы жоғары болса онда ол кӛп доллар сатып алуға
мүмкіндік бермейді, немесе керісінше. Бұл жағдайда валютаны демалуға
жұмсайды біздің еліміздің тұрғындарының АҚШ баруы қымбат болса, олардың
біздің елімізге келуі тиімді болады. Айырбасту курсының ӛзгеруі бірге қызмет
бағасының айырмашылығы ӛзгеріп отырады.
Экономиканың туризмге әсерінен гӛрі туризмнің экономикаға әсерінің
кӛптігін қарастырамыз. Осыған байланысты туризмнің бес функциясын бӛліп
қарауға болады.
Ӛндірістік функция. Кәсіпорындар ӛндірістік қызметті еңбек, жер, капитал
факторлары пайдаланғанда ғана қолдана алады. Ӛндірістік факторларды
комбинирлеу барысынды жаңа ӛнімді шығаруға қосымша құн салынады. Бұл
процесті құндылықты жинақтау деп атайды. Туристік салада жұмыс істейтін
кәсіпорындар жаңа ӛнімдер шығарып құндылықтың жинақталуына ықпал
етеді.
Туристік ӛнім кӛбіне материалдық емес түрде болады. Олар қызмет кӛрстеу
түрінде. Осы қызметтерді кӛрсететін қызметшілер болу керек. Туристік сала
неғұрлым қызметшілері кӛп деп саналады, сондықтан туризмнің екінші бір
маңызды факторы тұрғындарды еңбекпен қамту функциясы. Туристік саладағы
кадрлардың санының ӛсуі техникалық ӛнімдерді енгізу барысында ғана
тоқтамақ. Техникалық құрал қызметтті жеңілдетеді алайда қонақпен жеке
қарым-қатынасты айырбастай алмайды. Туризм тура және жанама түрде
тұрғындарды еңбекпен қамтылуына ықпал етеді. Тура әсері дегеніміз
тұрғындар туритсік кәсіпорындарға қонақ үйде, кӛлікте, турбюрода жұмысқа
алынады. Туризм экономиканың басқа салаларында еңбекпен қамтылуды
құрайды, ол тұрғындардың жанама түрде еңбекпен қамтылуын құрайды.
Кірісті құру функциясы. Жұмыс істеген адам ӛз қызметінен кіріс алады.
Туризмнің функциясына кіріс кіргізу де енеді. Экономикалық терминологияны
қолдана отырып, туризм ұлттық валютаны құруға үлес қосады деп айтуға
болады. Ол ең бірінші туризмде жұмыс істеп жүрген барлық адамдарға
қатысты. Бұл жерде туризмнің тура эффектісі туралы айтылып отыр.
Қосымша, туристік кәсіпорында алынған әрбір тенге кәсіпорынның
есебінен тағы да кететінін айта кету керек. Сонмен, жаңа кірістер туындайды ол
үшінші жақтан, егер осы үшінші жақ туристік кәсіпорынға қандайда бір тауар
жеткізуші болатын болса, онда туризмдегі жанама кірісті құру туралы айтуға
болады.
Мысалы. Қонақ үйдің менеджері наубайшымен осындағы қонақтарға
Page 13

18
 қажетті нан жеткізу бойынша келісімге отырады. Бұл жерде наубайшы ӛзінің
кірісінің жартысын туристік саламен қызметтесу арқылы алады.
Туризмде кірісті құру ұлттық кірісті арттырумен байланысты. Экономика
туралы ғылымда эффект деп егер бір саладан алынған кіріс шаруашылықтағы
екінші саладан алынатын кірістің пайда болуына ықпал ететін болса ғана ол
эффектілі деп саналады делінген. Туризмдегі ұлттық кірістің эффектісін
арттыру ең бірінші аймақтық сипатта болады. Кірістің артуы аймақтың
ӛндірістегі ауыл шаруашылығындағы кірісіне ауысқанда ғана оның кӛлемі
артады [9].
Аймақтық аспектіде туризмнің мына экономикалық функциясы маңызды
рӛл ойнайды - теңдеу функциясы, ол туризмнің аймақтың осал жерлерінің
дамуына ықпал етуі. Туристер әсіресе ӛндірісі аз дамыған аймақтар
қызықтырады. Онда кӛбіне аул шаруашылық дамыған.Жергілікті тұрғындар
үшін туризм кірістің маңызды кӛзі болады: олардың ӛндірісі дамыған
аймақтардағылармен кірісін теңестіруге әсер етеді.
Туризмдегі теңдеу функциясы халықаралық маңызы бар. Бұл жерде
ауылшаруашылығында да осылай болады. Кішкене аралдағы мемлекетті
алатын болсақ ондағы адамдар ауыл шаруашылықпен балық аулау арқылы ӛмір
сүреді. Бұл жерде туризмнің экономикалық маңызы зор екені белгілі, туристер
жергілікті жердің тауары мен қызметін пайдаланады. Бұл жағдайда туризм ел
табысын индустриалдық және ауыл шаруашылықтық түрде қайта бӛледі.
Туризмнің соңғы экономикалық функциясы – тӛлемдік балансты ивелирлеу.
Ауыл шаруашылығында тӛлемдік баланыс бар. Қызметтің балансын құрайтын
ел ішінде саяхаттау болмақ. Бұл баланста жергілікті жердің шығыны шетел
туристерінің тауар мен қызметтен алған кіріске қарама-қарсы қойылады.
Туризм әр елдің тӛлемдік баланысына әр түрлі әсер етеді. Саяхаттың
балансы дефицит болып табылады қазақстандықтар шетелге Қазақстанға
келген шетелдіктерден кӛп ақша шығарады.
Сонымен, туризмнің ауылшаруашылықтық мағынасы мына факторлар
арқылы анықталады: ӛндірістік функция арқылы (ӛндіру); тұрғындардың
еңбекпен қамтылуына ықпал ету; кірісті жинау функциясы (кірісті арттыру
эффектісі); реттеу және тӛлемдік балансты теңестіру.
Туристік іс-әрекет ішкі туризм және халықаралық туризм болсын екіге
бӛлінеді. Ішкі туризм деп адамдардың ӛзі тұратын елдің аумағында
саяхаттауын, халықаралық туризм деп белгілі бір елге келу, елден кету түрлерін
айтады. Елден кетіп саяхаттау туризімі-ӛзі тұрақты орнынан басқа елге бару,ал
елге келіп саяхаттау туризімі–бұл елде тұрақты қоныстанбаған адамдардың
қыдыруы.
Адамның кез келген ойластырған, ұйымдастырған және жасаған іс-
әрекетінің, белгілі бір қызметтің немесе бірнеше қызметтің әлеуметтік маңызы
болады. Ол қызметтің жағымды,жағымсыз жақтары болуы мүмкін.Ал туристік
саяхаттардың, мамандардың айтуына қарағанда, танымдық, әлеуметтік қарым-
қатынастық,
спорттық,
эстетикалық,
эмоционалды-психологиялық,
денсаулықтық, шығармашылық, мәдени секілді түрлерінің жағымды әлеуметтік
Page 14

19
 қызметтері бар.
Туризмде «спорт» ұғымынан басқа «спорт түрі» деген термин қолданылады
[10]. Спорт түрі деген–бәсекелестік-әрекеттердің белгілі бір жарыс түрін
ерекше спорттық техникамен, тактикамен іске асыру. Сол спрот түрінің бірі–
спорттық туризм. Туристтік-спорттық жарыстардың:
1) спорттық жорықтардан жарыс;
2) туристік кӛп сайыс бойынша жарыс деген түрлері бар.
Адамзат баласы спорттық бағдарламаның неше түрін ойлап тапқан, бірақ
туризм спорты ғана адам денсаулығын нығайту, табиғатпен тілдесу,
психологиялық жеңілдеу, физикалық белсенділік, үйреншікті жағдайды ӛзгерту
деген компоненттерін орындай алады.
Спорттық туризмнің ұйымдастырылуы қарапайым және кез келген жастағы
адамның онымен шұғылдануға мүмкіншілік болады. Туризм– спорттың табиғи
түрі, себебі онда жүктеме (дозировка) жеңілдетіліп беріледі. Спорттық туризм
адамдардың бойына, ұжымшылдық, тәртіптілік, табындылық сияқты
қасиеттерді дамытады.
Эстетикалық және эмационалдық-психологиялық қызметі. Эстетикалық
(грекше «сезімдік», «сезуші» деген мағына береді)–философия ғылымының
шындық ӛмірдегі әсемдікті, эстетикалық тәрбиені және әдемілік заңдарына
арналған шығармашылықтың жалпы принциптерін, ӛнерге деген түрлі
кӛзқарастардың жүйесін зетрттейтін саласы [11].
Туризмнің эстетикалық қызметі деген туристік саяхаттар кезінде
адамдардың табиғаттың, сәулетшілер, мүсіншілер және суретшілердің
туындыларының әдеміліктерінен ләзат алу мүмкіндігін түсіну керек. Туризмнің
эстетикалық қызметі оның эмоционалды-психикалық қызметімен тығыз
байланысты. Ол туризмтануда саяхатшылардың қауырт еңбек процесінен
кейінгі шаршап-шалдығуларды басу, адамдармен қарым-қатынастан жағымды
эмоция алу, қызықты туристік нысандардан әсер алу, спорттық және туристтік
белсенді саяхаттарда кездесетін кедергілерден ӛту деген сӛз.
Әлемдік ұйымдасқан саяхаттың ең кӛне қызметі бола тұра, қажылық әлі
күнге дейін ӛзінің позициясын жоғалтқан жоқ.Қайта қажылық қазіргі
халықаралық туризмде қарқында дамуда. XX ғасырдың соңында әлемдегі
мемлекеттердің ұйымдасуының ӛзгерістеріне байланысты негізгі әлемдік
діндерге сенушілер мен қажылыққа барушылардың саны күнен-күнге,жылдан-
жылға арта түсуде. Мұсылмандардың қажылыққа барушылардың саны ӛскені
соншама Мекке, Медина секілді қасиетті қалалары бар Сауд Аравиясы
мемлекетінің үкіметі әлемнің әрбір еліне қажылыққа келушілерге арналған
жылдық квота тағайындауға мәжбүр болып отыр.
Коммерциялық (шоп) туризм–90-шы жылдардың басында ерекше
қарқынмен дамыды, себебі қазақстандықтар шет елге валютаға тауар алуға
жаппай аттанып, оларды республикамызға алып келіп сатуға машықтанды.
Әрине, бұл іс-әрекет белгілі себептермен біздің халқымыздың қателіктерін
ӛтейтіндігіне сӛз жоқ, бірақ республикамыздың экономикасы және әлеуметтік
жағдайына қаруар зиян келтірді.
Page 15

20
 Біріншіден, шоп-туристер әкелген тауарлар ішкі нарықтағы отандақ
ӛнімдерге бәекелестік тудырады, ұлттық ӛндірістік күштердің қысқаруына
жағдай жасап, халықтың жұмаспен қамтамасыз етуге нұсқан келтіреді.
Екіншіден, қыруар ақша мӛлшері құнды валюта күйінде шет елге түсіп, басқа
мемлекеттердің экономикасын нығайтады. Бірақ бізде бұл бағытта жұмыс
істейтін тур фирмалар ӛте аз.Демек,Қазақстандағы экономикалық туризм
оңтайлы жолмен дамып келе жатқан жоқ деген сӛз. Мұның басты себебі ӛкімет
басындағылардың туризмнің әлеуметтік маңызын жете бағаламайтындығы,
соның салдарынан салық және туристік заңдар жетілмеген, шет ел туристарын
қабылдайтын фирмаларға туризм индустриясын мамандар даярлайтын оқу
орындарында мемлекеттің саясаттың жоқтығы [12].
Енді туристік саланы дамытудың басты бағыттарын талдауға тоқталайық.
Алдымен саясаттың белсенді түрлерін дамыту керек (бұған негізінен шет
елдіктер келеді);шағын және орта қонақ үйлерге негізделген қонақ үй бизнесі
қажет; Қазақстан жерімен рекреациалық-танымдық түрлер және экскурсиялар
жүргізу дұрыс. Біз осылай ғана туризмді толық пайдаланып, Қазақстанда
«ашық есік» саясатының іске асырылуының тиімді құралдарын жасай
аламыз.Сонымен қатар туризмнің дамуына шаруашылықтың аралас салалары
да кедергі жасап отыр. Бұған ең алдымен кӛлік құралдары жатады.
Қазақстанның туризм индустриясының келесі бір мәселесі – ол
турфирмалардың ресурстары бола тұра, олар туризмнің белсенді түрлерін
пайдаланбай келе жатқандығы. Туристік саяхаттың белсенді түрі деп маршрут
бойынша қозғалу барысында турист ӛзінің дене күшін жұмсауын айтамыз.
Белсенді туризмге сопрттық туристік саяхаттың тӛмендегідей түрлері жатады:
жаяу, шаңғымен, сумен (моторсыз жүзу құралдарын пайдалану арқылы),
велосипед және т.б. немесе маршруттың түрлі бӛлігінде бұл қозғалу
құралдарын алмастырып қолдануға болады. Кӛлік құралдарын жоспарлы
туристік саяхатта да саяхаттың белсенді түрінің пайдаланатыны аз емес. Соңғы
4-5 жылда шет елдер туристер топтарын қабылдайтын қазақстандақ фирмалар
дәл осындай турларды жиі ұсынып жүр. Қазақстанның туристік
индустриясында белсенді саяхаттар кең түрде қолданылуының ӛңірлік те
маңызы бар. Туризм осы белсенді туристік жорықтарда ӛзінің әлемдік
әлеуметтік құбылыс қызметін атқарады. Белсенді туризмнің басты маңызы да
осында. Ең басты есте болатын нәрсе – Қазақстанның барлық туристік-
рекреациялдық ресурстарының ішінде табиғат ресурстары негізгі бӛлікті
құрайды. Туристік-рекреациялық ресурстардың табиғат ресурстарының кӛп
бӛлігін белсенді туристік саяхаттарды кӛбірек пайдалана отырып тиімді
экономикалық мақсатта пайдалануға болады. Қазақстанның туристік
индустриясынад белсенді туризмнің ӛңірлік маңызы атқаратындығы да
сондықтан. Қазір «ҚР-да туризмнің даму концепциясында» бұл жағдайлардың
барлығы ескерілген, есептелген. Қазақстандағы қазіргі туризмде саяхаттардың
мақсаттарын кешендіру, яғни белсенді туризмге басқа түрлерін сабақтастыру
байқалады
[13]. Туристер
қызмет кӛрсетуде кепілдіктің, саяхат
бағдарламасының әр түрлі болуын талап ететін болды. Біздің кейбір туристік
Page 16

21
 ұйымдар инфрақұрылымдарының онша дамымағанына қарамастан, кешенді
қазмет кӛрсететін жағдайға жетті, бұл кешенді қызметке, туристік-
экскурсиялық қызмет ӛніміне қонақ үй қызметі, тамақтану, бӛлшек сауда
мекемелері, маршруттық кӛліктер, экскурсиялық, спорттық, мәдени-кӛркем,
коммуналдық-тұрмыстық және т.б. мекемелер мен ӛнеркәсіптер кіреді. Тек
қана істі ұйымдастыра білу керек.
Туризм тарихы дегеніміз–саяхаттардың (жорықтардың, экскурсиялардың)
ең қарапайым түрінен бастап күрделі түрлерін қоса және кӛне заманнан қазіргі
заманға дейінгі жүріп ӛткен жолын зерттейтін ғылым. Туризм тарихының
зерттеу пәніне туристік қозғалыстың әлеуметтік құбылыс ретінде шығу,
қалыптасу және даму заңдылықтары жатады.
Туризм тарихы ӛз зерттеулерінде археология, полеография, этонграфия
және т.б. тарих ғылымының салаларының деректеріне сүйенеді.
«Туризм» термині түрлі халықтардың тілінде XIX ғасырда ғана тұрақтана
бастады. Кӛне және орта ғасырларда адамдар оның орнына саяхат деген сӛзді
қолданды. Қазіргі туризм тануда саяхат деп адамдардың мақсатына қарамастан
кеңестік пен уақытта орын ауыстыруын айтады [14].
Қазіргі ТМД елдеріндегі туризм кеңестік кезеңде әлеуметтік туризм ретінде
дамып, шығындарына қоғамдық қаржы жұмсалды. Сол кезде туризм теориялық
тұрғыда нақты адамдардың туристік іс-әрекеттегі мұратына байланысты
зерттелді де, туризмнің қалыптасу тарихы ерекше әлеуметтік құбылыс
санатында қарастырылды.
1.3 Туристік саладағы маркетингтің тұжырымдамасы мен стратегиялары
Маркетинг анықтамалары екі негізгі топтарға жіктелуі мүмкін: классикалық
(шектелген) және қазіргі замағы (жалпыланған). Классикалық түсінікте ол
ӛндірушіден тұтынушыға дейін тауарлар мен қызметтерді жылжытуды
басқаратын кәсіпкерлік қызмет немесе ӛңдеу, жылжыту және ӛткізу арқылы
тауарлар
мен
қызметтерге
сұранысты
болжамдау, кеңейту
және
қанағаттандыратын әлеуметтік үрдіс деп айтылады.
Әртүрлі анықтамаларда негізгісі болып тұтынушыға бағдарлану болып
табылуы керек. Компаниялар ӛздерінің мақсаттарына тек тұтынушыларды
қанағаттандыру арқылы жетеді. Сонымен қатар маркетинг міндеті болып тек
сұранысты ұлғайту ғана емес, оның ұсынысқа тең болуды қамтамасыз ету
табылады. Анықтамаға маркетингтің әлеуметтік аспектілері, оның ішінде этика
мен тауар қауіпсіздігі кіруі керек. Ұйымдар келесі сұрақтарды ӛз қызметтерін
жүзеге асыру кезінде қою керек: тауарлар мен қызметтерді сату керек пе, олар
сатылуы мүмкін бе?
Маркетингтік стратегиялар. Табысты бизнес әрқашан да маркетингтік
мінез-құлық стратегияларының аясындағы мақсаттар қою және оларға жетумен
байланысты. Маркетингтік стратегия – бұл қойылған мақсаттарға жету үшін
Page 17

22
 жасалған егжей-тегжейлі жоспар. Маркетингтік стратегияның табыстылығы үш
негізгі факторлармен анықталады: мақсаттарға жету үшін қажетті ресурстарды
түсінудің айқындығымен, жұмыс күштері мен әдістерінің бағыттарын
таңдаудың
дұрыстығымен
және
тұжырымдалған
міндеттердің
шынайылығымен. Маркетингтік стратегиялар саласында толық қызметтер
ауқымын келесідей қарастырамыз [15]:
Нарықтағы мүмкіндіктер мен қауіптерді анықтау.
Клиент компаниясының бәсекелестік артықшылықтарын анықтау және
оның мүмкіншіліктерін бағалау.
Нарықтағы
бос
қуыстар
мен
сегменттерді,
нарықтағы
қанағаттандырылмаған қажеттіліктерді, келешегі мол нарықтық секторларды
іздеу.
Нақтылы нарықтық жағдайдағы тауарлар/қызметтердің аса кӛкейкесті
сипаттамаларын анықтау.
Қазіргі бар маркетингтік стратегиялардың ӛнімділігін бағалау және
бәсекелестердің маркетингтік стратегияларымен салыстырмалы түрде талдау.
Тауарды ұсынудың тиімді тактикасын – оның бәсекеге қабілеттілігін,
ӛткізу саясатын кӛтеру тәсілдерін ойлап табу.
Нарықта жұмыс істеудің тиімді стратегиясын құру.
Бұл қызметтер тізбесі толық емес. Клиенттің мұқтаждығына қарай
«Жақсару» компаниясы маркетингтік стратегиялар саласында кез-келген ӛзге
де қызметтер ұсына алады. Біз жеке және мемлекеттік экономика
секторларының ойыншыларымен жұмыс істейміз.
Маркетингтің кең диапазоны ресми түрде 1985 жылы Американның
Маркетингтік Ассоциациясымен (АМА) қабылданды, оның 1960 жылы
қабылдаған дәстүрлі анықтамасы келесі анықтамамен ауыстырылды:
«Маркетинг ойларды, идеяларды жоспарлау және жүзеге асыру процесі, баға
қалыптастыру,
жеке
тұлғалар
мен
ұйымдардың
мақсаттарын
қанағаттандыратын айырбас арқылы тауарлар мен қызметтерді, идеяларды
жылжыту және жүзеге асыру болып табылады» [16].
Сұранысты тек тұтынушыларды тұрақты түрде зерттеу арқылы
болжамдауға болады, осы арқылы олардың сұраныстарына керек тауарлар мен
қызметтерді ӛңдеуге болады.
Сұранысты басқару стимулдау, әсер ету және реттеуден тұрады. Стимулдау
– фирма ұсынатын, жақсы жарнамаланған, безендірілген тауарларға
қызығушылықты тудыру. Әсер ету - фирма ӛз тауарларын физикалық жағынан
жеңіл
алынған,
кредит шарттары
арқылы, сатушылардың
жақсы
ақпараттандырылуы арқылы сату.
Маркетингтік қызмет тұтынушыларға ғана емес, сонымен бірге бүкіл
халыққа бағдарлануы мүмкін. Тұтынушылық сұраныс соңғы тұтынушылар
қажеттіліктері, ӛндірістік тұтынушылар, ӛткізу каналдары, мемлекеттік
басқармалар, әлемдік нарық және коммерциялық емес ұйымдар
сипаттамаларына әсер етеді. Фирма ӛзінің ұсыныстарын барлығына және бӛлек
бір тұтынушыға бағдарлануы мүмкін.
Page 18

23
 Маркетингтік концепцияның элементтері ӛнімнің, қызметтің, ұйымның,
адамның, аймақтың немесе идеяның соңғы сәттілігін анықтайды. Тұтынушыға
бағдарлану дегеніміз ӛндірістік қуаттылықты емес, нарықтың қажеттіліктерін
зерттеу және осы арқылы оларды қанағаттандыру жоспарларын құрастыру.
Осының ішінде тауарлар мен қызметтер – бұл мақсаттың ӛзі емес, мақсаттарға
жетудің құралдары ғана. Интеграцияланған маркетинг позициясы тауарлар мен
қызметтермен байланысты қызметтердің барлық түрлерін реттеп отырады:
қаржыландыру, ӛндіріс, конструирлеу, зерттеу және ӛңдеу, қорларды басқару
мен маркетинг. Фирмалар, ұйымдар мен адамдар ӛздерінің алдарынан мақсат
қоюы керек және оларға жету үшін маркетингті таңдауы керек. Бұл мақсаттар
табыс, пайда, аурудан айығу үшін арналған дәрілер, белсенді туризм, саяси
кандидат сайлауы, корпорацияның инновацияланған формасы және т.б. болуы
мүмкін. Маркетинг керекті тауарлар, қызметтер мен идеяларды табу және
тұтынушыларды қанағаттандыруға ұйымдарды бағдарлап, мақсаттарға жетуге
кӛмектеседі.
Маркетинг концепциясы анализ жасауға, тұтынушылық сұранысты
максималдау және қанағаттандыруды берсе, ол тек жоспарлауға нұсқау болып
табылады. Ұйым ӛндіріс, технология, қаржы және ӛткізу облыстарындағы
күшті немесе әлсіз жақтарын есептеп отыруы керек. Маркетинг жоспарлары
мақсаттар, тұтынушылар
талаптары
мен
ресурстық
мүмкіндіктерді
байланыстрып отыруы қажет. Сонымен қатар, фирма қатынасына сыртқы әсер
ететін факторларды, яғни мемлекеттік реттеу, бәсекелестік сияқты қырларды
есепке алып отыруы күмәнсіз.
Бірінші сурет бұл келушіліктер арасындағы айырмашылықтарды кӛрсетеді.
Біріншісінің артықшылығы кӛрініп тұр. Маркетинг тұтынушыларды
қанағаттандыру және анализ жасау; фирма ресурстарын тауарлар мен
қызметтерді бағыттау; ол тауарлар мен қызметтердің сипаттамаларына және
қажеттіліктеріндегі ӛзгерулерге оңай бағыттанады. Осы философияға жүгінсек,
сату – тұтынушылармен қарым – қатынас және оларды зерттеу құралы, ал егер
ол қанағаттанбаса, онда сату үрдісінің бір қырын ғана емес, барлық жалпы
саясатты ауыстыру керек.
Барлық адамдар тауарлар мен қызметтерді тұтынады. Маркетинг оларға
ақпараттанған, ӛз таңдауы бар және әсерлі болуға кӛмек береді. Фирмаларға
тұтынушылар ұйымдары да кӛп әсер етеді. Ресурстардың шектеулігіне
байланысты маркетингтік бағдарламалар мен жүйелер максималды түрде
қолданады. Мысалы, дүкендердің, қорлардың қозғалыстарының, жарнамаға
кеткен шығындардың, тауарлық ассортименттерінің және т.б. маркетингтік
облыстардағы жұмыс режимінің оптимизациясы ресурстар координациясын
жақсартады. Экономиканың кейбір салалары демаркетингті талап етуі мүмкін.
Кӛбінесе, ол мұнай мен бензин салаларына керек.
Маркетинг масштабтары ӛте кең. Ол баға қалыптастырумен, қоймаларға
орналастырумен, безендірумен, тауарлық белгілерді ойлап табумен, саудалық
персоналды
басқарумен,
кредитпен,
тасымалдаумен,
әлеуметтік
жауапкершілікпен, дүкендерді орналастыру үшін орын таңдауымен,
Page 19

24
 тұтынушыларды зерттеумен, кӛтерме саудамен, жарнамамен, бұқара халықпен
қатынасымен, нарықтық зерттеулермен байланысты.
Маркетингтің негізгі функциялары болып келесілер табылады [17]:
1)Қоршаған орта анализі мен нарықтық зерттеулер;
2)Тұтынушылар анализі;
3)Тауарды (қызметті) жоспарлау;
4)Ӛткізуді жоспарлау, тауарды жылжытуды жоспарлау;
5)Бағаларды жоспарлау;
6)Әлеуметтік жауапкершілікті қамтамасыз ету және маркетингті басқару.
Кӛптеген операциялар бір типті функцияларды жүзеге асыруды талап етеді,
ӛйткені тұтынушылар анализі, ӛнімді жылжыту және бағаларды қою әртүрлі
тәсілдермен орындалуы мүмкін.
Маркетинг субъектілері: ӛндірушілер, қызмет кӛрсету ұйымдары, кӛтерме
саудалық ұйымдары, маркетинг бойынша мамандар, әртүрлі тұтынушылар.
Тӛмендегі 1-ші суретте кӛрсетілгендей, әрбір субъектіде ӛзіндік ролі бар.
1 сурет. Туристік нарықта маркетингтік функцияларды бӛлу
Ескерту - [18] әдебиет кӛзінен құрастырылған
Туристік саладағы маркетингтік стратегияларды қарастырсақ, жалпы бизнес
саласындағыдай олар келесідей түрлерді қамтиды: ӛнімдік стратегиялар,
бағалық стратегиялар, үлестіру стратегиялары, ӛткізу стратегиялары.
Осы түрлерінде, яғни, тауарлық стратегияның қалыптасу үрдісінде
туристік ӛнім мен қызметтің страгеияларын қалыптастыру, оны таңдау және
бағалық критерилерін анықтау жасалынады. Сонымен қатар, ӛнімнің бағасы,
ассортиментік саясаты, маркалары, туристік ӛнімді ӛткізу мен оны нарықта
жылжытуға қатысты іс-шаралар және т.б. қарастырылады.
Маркетингтік функцияларды орындау үшін жауапкершілік
әртүрлі
тәсілдермен алмастырылады және олармен тыс шектен шығуға болмайды,
ӛйткені функциялар бір анықталған субъектімен орындалуы керек. Кӛптеген
 Соңғы тұтынушы
Негізгі
субъектілер
Кӛтерме саудасы
Бӛлшек сауда
саудасы
Ұйымның
ӛндірушісі немесе
тұтынушыларға
қызмет кӛрсететін
ұйым
Тұтынушы - ұйымдар
Маркетинг бойынша
мамандар
Page 20

25
 себептерге байланысты бір субъект барлық маркетингтік функцияларды
орындауды алмайды:
1)Кӛптеген ӛндірушілердің тікелей маркетинг үшін қажет қаржылық
ресурстары жоқ;
2)Тікелей маркетинг ӛндірушілерден ӛнімнің қосымша бӛліктерін
шығаруды да талап етеді немесе басқа фирмалардың тауарларын сатуды
мәжбүрлейді;
3)Ұйым анықталған функцияларды орындауда кӛмек бермейді немесе
ынтасы болмайды және осы мақсаттар үшін маркетинг бойынша мамандарды
іздей бастайды;
4)Кӛптеген ұйымдар анықталған функцияларды әсерлі орындау үшін
кішкентай болып табылады;
5)Кӛптеген тауарлар мен қызметтер үшін ӛткізудің дәстүрлі әдістері бар
және олардан аттап ӛту қиынға соғады.
Қазіргі заманғы тез ӛзгеретін әлемде, нарықтық бәсекелестік әр жыл сайын
қатаңдай түскенде, кәсіпорын басшылығының негізгі, басты міндеті болып
шығындарды тӛмендету құштарлығы табылмайды. Кәсіпорынның нарықта
қалуы ұзақ мерзімді факторлардың әрекет етуіне байланысты болып келеді.
Тұрақты нарықта, тез ӛзгерулерге бейімделмеген салаларда қызмет ететін
кәсіпорындар нарықтардағы ӛзінің анықталған бӛлігіне күреседі. Ал
нарықтардың ӛздері халықтың ӛсуіне байланысты ӛсіп отырады. Мұнда
фирманың классикалық нарықтық стратегиясы болып белгіленген нарықта
ӛзінің ӛніміне бағаларды және ӛндіріс шығындарын тӛмендету арқылы ӛз
орынын табу табылады.
Қазіргі заманғы ӛндіріс келесі параметрлерге негізделуі керек:
1) Ӛнім ассортиментін уақытқа сай ӛзгерту нышанының болуы. Қазіргі
кезде ӛнімнің ӛмірлік циклы ӛте қысқа, ӛнім ассортиментінің әртүрлілігі –
жоғары, ӛнім сериялығы, бір реттік шығару партияларының кӛлемі – кӛп болып
отыр. Сондықтан стандарттарға қатаң бағдарланған, массалық, стандартталған
ӛнімдерді шығаруға бағытталған ӛндіріс банкротқа ұшырауы әлдеқайда тез
ӛтеді;
2) Ӛндіріс технологиясы қазіргі кезде тым күрделегендіктен, бүгінгі таңда
бақылаудың, ұйымдастырудың және еңбек бӛлінісінің жаңа формаларын керек
етеді. Жасақтау
линияларының
категорияларымен
ойлау, еңбектің
технологиялық бӛлінісін тереңдету құштарлығы, жұмыстарды бӛлек жеке
операцияларға бӛлу, «жеткен нәтиже» принципі бойынша жоспарлау қазіргі
кезде қолдануға жарамайды. Ӛйткені ол ӛнімнің бәсекегеқабілеттін жоғарылату
туралы сұрақты жоққа шығарып жібереді;
3) Сапаға талаптар тек қана жоғарылап қана қоймай, сонымен бірге оның
сипаттамасын ӛзгертіп жіберді. Бүгін жақсы ӛнімді шығару аз, сонымен қатар
сатудан кейінгі қызмет кӛрсетуді ұйымдастыру, тұтынушыларға қосымша
фирмалық қызметтерді ұсыну туралы ойларды қозғау керек;
4) Ӛндіріс шығындарының құрылымы күрт ӛзгерді. Мысалы, АҚШ-та
ӛнеркәсіп салаларында жұмысшылардың еңбекақы бӛлігіне ӛнімнің жалпы
Page 21

26
 құнының 2-ден 10%-ға дейін барады. Сонымен бірге ӛнімді ӛткізумен
байланысты шығындар да ӛсті. Тікелей еңбек шығындарын тӛмендетуге
бағдарлану, «тірі» еңбекті капиталмен және энергиямен ауыстыру, шығару
нормаларын жоғарылату жалпы ӛндіріс әсерлілігінің жоғарылауына,
кәсіпорынның бәсекегеқабілеттілігін нығайтуға аз жәрдемдеседі.
Осының барлығы ӛндірісті басқару мен ұйымдастыруға жаңа
келушіліктерді талап етеді, бұл келушілік келесідей міндеттерді сәтті
орындауға кӛмектесер еді: ӛндіріс икемділігін жоғарылату, тұтынушылардың
сұранысына сәйкес ӛнім ассортиментін ауыстыру, ӛндіріске оперативті түрде
жаңа техника мен технологияларды енгізу, икемді ӛндірістік жүйелер, ӛндіріс
шығындарын тұрақты тӛмендету арқылы сапаны жоғарылату.
Ӛндіріске қойылатын талаптар, шаруашылық орта шарттары кәсіпорын
сәтті коммерциялық қызметі үшін маркетинг ролін жоғарылатады. Маркетинг
ролі кәсіпорынның ӛндірістік қызметін жоспарлау жүйесінде де арта түседі.
Осы
кезде барлық үлкен
ӛзгерулерге маркетингті
ұйымдастыру
концепциясының ӛзі ұшырайды. Бір жағынан, барлық назарды мұнда
қолданылатын инструментарийді жетілдіруге бӛлінсе, екінші жағынан назар,
әрине, маркетингтің ӛзі кешенді сипаттамасын алғанына бӛлінеді.
Нарық жағдайында барлық жоспарлау жүйесінің негізі - ӛткізу болжамын
құру. Мұндағы негізгі жоспарланатын кӛрсеткіш - ӛнімнің нақты түрінің
сатылуының кӛлемі. Сондықтан кәсіпорын немесе фирма басшылығының
бірінші міндеті – нарықта нені және қандай тауарларды сата алатынын анықтау.
Басқа сӛзбен айтқанда, кәсіпорынның нарыққа ұсына алатын тауарларды
(құрал-жабдықтарға, технология, шикізатты жеткізу кӛздері, материалдар,
транспорттық байланыс конфигурациясы), қызметтерді таңдауы мен шығаруы
негізгі әрі маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Содан кейін ӛндірістік
бағдарламаны құруға кӛшуге әбден болады.
Ӛткізу болжамдарын құрастыру кезінде кәсіпорын ӛз ӛнімін ӛткізуге
жоспарланаып отырған нарықтың алғашқы анализі қажет. Мұнда маңызды
ролді анализ әдістері ғана емес, ақпарат кӛздерін дұрыс таңдау ойнайды. Нарық
анализі кезінде жалпы мемлекет экономикасындағы тенденцияларға, саладағы
ситуацияға есеп беріп, оны кәсіпорынның қаржылық жағдайымен, ӛндіріс
жетілуімен салыстыру жұмыстары жүргізіледі.
Ӛнеркәсіптік ортада нарықты зерттеу сататын тауарларды ӛндіру үшін
қажет, яғни, потенциалды тұтынушылар күтетін тауарлар мен қызметтер:
бұқара халыққа тікелей жеткізетін жеке тұлғаларға және бұқаралық ақпарат
құралдарына қарағанда, тұтынушы изоляцияланған сферада ӛмір сүреді және
арнайы зерттеулерсіз оның қалайтын ӛнімдерін білу қиынға соғады. Нарықты
зерттеуді периодикалық түрде жүргізу керек, ӛйткені нарықты әрқашан сезіп
отыру, тыңдау және оған тұрақты түрде бейімделу қажет.
Маркетингтік зерттеулерді ұйымдастыруды мәні.
Маркетингтiк зерттеулер нақты жағдайлар және айрықша мәселелермен
байланысты зерттеулердi қамтиды. Егер маркетингтiк ақпараттар жүйесi үнемi
ақпараттардың қозғалысын жинау мен қамтамасыз ету үшiн тағайындалса, онда
Page 22

27
 маркетингтiк зерттеу, оның құрамды бӛлiгi ретiнде қайталана бермейтiн ерекше
мәселелердi шешедi. Бiрақ та маркетингтiк ақпараттар мен маркетингтiк
зерттеулер жүйелерiнiң бiр - бiрiнен айырмашылықтары болса да, олар туралы
тӛмендегiнi
айтуға болады:
маркетингтiк
ақпараттар
жүйесi
жоқ
кәсiпорындардағы маркетингтiк зерттеулердiң ролi мен мәнiнiң ақпаратпен
қамтылуы кең, ал маркетингтiк ақпараттар жүйесi бар кәсiпорындарда
маркетингтiк зерттеу оның бӛлiгi болып табылады [19].
Маркетингтiк
зерттеу
ақпараттар
жинауда
маркетологтарды
тұтынушылармен байланыстыратын функция болып табылады. Маркетингтiк
зерттеуге әр түрлi анықтамалар беріледi. Оның iшiнде Ф.Котлер мына
анықтаманы келтiредi: "Маркетингтiк зерттеулер - фирманың алдында тұрған
маркетингтiк жағдаймен байланысты қажеттi мәлiметтердiң жүйелi айналымын
анықтау, оларды жинау, нәтижелерi туралы есеп беру және талдау".
Американың Маркетингтiк Ассоцияциясы (АМА) келесi анықтамаларды
ұсынады: "Маркетингтiк зерттеулер, тауар және қызметпен байланысты
мәселелер туралы мәлiметтердi жүйелi жинау, кӛрсету және талдау". Сонымен
қатар, ол маркетингтi басқарумен байланысты барлық зерттеулiк қызметтердiң
түрлерiн бiрiктiретiн кешендi түсiнiк [20].
Бұл анықтамалардың кейбiр аспектiлерiн қарастырайық.
– Бiрiншiден, бұл зерттеулер тиiмдi болу үшiн, байланыссыз және
кездейсоқтық сипат болмауы керек, олар жүйелi сипатта болулары керек.
– Екiншiден, ол бiр реттiк шара емес, оларға iс-әрекеттер мен үрдістердiң
жиынтығы жатады: мәлiметтердi жинау, тiркеу және талдау.
– Үшiншiден, мәлiметтер әр түрлi кӛздерден: компаниялардың ӛзiнен,
ұйымдардан немесе фирмада жұмыс iстейтiн зерттеушi мамандардан келiп
түсулерi мүмкiн.
– Тӛртiншiден,
маркетингтi
зерттеулер
шешiмдердi
қабылдауға
кӛмектесетiн ақпараттарды қажетсiнетiн маркетингтiң әр түрлі жағына
қолданулары мүмкiн.
Маркетингтiк зерттеулер бейтарап ұйымдармен, iскерлiк фирмалармен
немесе олардың агенттiктерiмен, сонымен қатар iрi фирмалардың ӛзiндiк
маркетингтiк зарттеулер бӛлiмдерiмен iске асырулары мүмкiн.
Маркетингтiк зерттеулер ӛте кең мәселелер кеңiстiгiн қамтиды. Зерттеулер
болып маркетингтiң әр түрлi функцияларын алуға болады.
Маркетингтік зерттеулер проблемалардың белгілі түрлерімен байланысты
жіктелуі мүмкін. Кейбір жағдайда келесі негізгі топтық зерттеулерге бӛлінуі
мүмкін: "экономиялық жағдайлармен", "сатумен", "нарықпен", "ӛнімдермен",
"бағалармен", "бӛлумен" және "жылжытумен". Бұлар
маркетингтік
зерттеулердің негізгі үлкен топтары болып есептелінеді.
Бұдан басқа, маркетингтік зерттеулердің айрықша мәселелерімен
байланысты келесі топтар болуы мүмкін: "тұтынушыларды зерттеу, ӛнімді,
бӛлуді, жарнаманы, сатуды, бағаны, уәждемені, буып-түюді, ӛндірістік
нарықты, нарықты болжаумен байланысты талдауларды".
Маркетингтік ақпараттарды талдау жүйесі - маркетингтік деректерді
Page 23

28
 талдаудың жетілген тәсілдерінің жиынтығы және маркетинг мәселелері.
Кез-келген маркетингтік ақпараттарды талдау жүйесінің негізін
статистикалық банк пен үлгілер банкісі құрайды.
Статистикалық банк - бір-біріне тәуелді шеңбердегі деректерді сұрыптап
жан-жақты ашатын және олардың статистикалық сенімділігін бекітетін
статистикалық ақпараттарды ӛңдеудің
жаңа тәсілдерінің жиынтығы.
Статистикалық банк мыналарды қамтиды: білікті талдау, корреляциялық
талдау, факторлық талдау, дискриминанттық талдау, ұялы талдау т.б. Ӛз
кезегінде үлгілер банкісі - нарық қызметкерлерінің оңтайлы маркетингтік
шешім қабылдауына мүмкіндік туғызатын математикалық үлгілердің
жиынтығы.
Үлгілер банкісі құрамына мыналар енеді: баға қалыптастыру жүйесінің,
баға есептеудің, орналастыруды талдаудың және жарнама құралдарының
кешендерін салыстыру үлгілері.
Ӛзгермелі бір-бірімен байланысты әрбір үлгі бір нақты бар жүйемен, нақты
бар үрдіс немесе нәтижені ұсынатын бір-бірімен байланысты ауыспалы
жиыннан тұрады. Олар маркетинг жетекшілеріне маркетингтік мәселелерді
шешуде тиімді ұлгілерді таңдауда кӛмектеседі.
Маркетингтiк зерттеу маркетинг жӛніндегі басқарушыларды нақты және
пайдалы ақпаратпен қамтамасыз етуi тиіс. Зерттеу жобаларын жоспарлау және
практикалық iске асыру үшiн жиналған мәлiметтерге негiзделген қисындық
дәйектi процедураны жүргiзу қажет.
Маркетингтiк зерттеу процесi бiрқатар тiзбектi кезеңдерден тұрады [21]:
1.Мәселелердi айқындау және зерттеу мақсаттарын қалыптастыру
(мәселенi анықтау).
2.Ақпарат кӛздерiн таңдау (зерттеудi жоспарлау).
3.Ақпараттарды жинау (ақпарат жоспарының тәжірибелік жүзеге асуы).
4.Жиналған ақпараттарды талдау (мәлiметтердi талдау мен жалпылау).
5.Алған нәтижелердi кӛрсету (зерттеу туралы есеп берудi дайындау).
Бiрiншi кезеңде маркетинг жӛніндегі басқарушы және зерттеушi мәселенi
анықтау және зерттеу мақсаттарын келісулері керек. Бұл кезең іске аспаған
жағдайда керексіз және қымбат ақпараттар жиналып, ал ол мәселені шешкеннiң
орнына оны одан сайын қиындатып жiбереді. Осы стратегияны жақсы дұрыс
жүзеге асыру шешiмдi қабылдауға қажеттi нақты ақпаратты жинауға және
талдауға бағыттайды.
Осыдан кейiн басқарушы зерттеу мақсаттарын қалыптастыруы керек.
Мақсаттар iзденушiлiкте, сипаттамалы және экспериментальды болуы мүмкiн.
Iзденушiлiк мақсаттар мәселелерге айқындық беретін және себеп-салдарлы
байланысқа гипотезаны қалыптастыруда кӛмектесетiн алдын-ала мәлiметтердiң
жиналуын қарастырады. Сипаттамалы жағдайлар нақты құбылыстарды
бейнелеудi қарастырады, ал экспериментальды мақсаттар белгiлi себеп-салдар
байланысы туралы гипотезаны тексерудi қарастырады.
Маркетингтiк зерттеудiң екiншi кезеңiнде зерттеушi қандай ақпараттарға
қажеттiлiктер бар екенiн және оларды жинау арқылы маркетингтiк зерттеу
Page 24

29
 жоспарын жасауға болатынын анықтап алуы қажет. Бұл жоспарда зерттеушi
мәлiметтердi жинаудың баламалы әдiстерiне, зерттеу құралдарына және белгiлi
мәселелерге кӛңiл бӛлуi тиіс.
Зерттеушi зерттеудi жоспарлаудың бiрiншi қадамы ретiнде ақпараттарды
жинау әдiстерi бойынша шешiмдердi қабылдайды. Кей жағдайларда
кәсiпорынның iшкі және сыртқы дайын мәлiметтері болады, яғни екiншi реттi
ақпарат. Егер де осы мәлiметтер жеткiлiктi болса, онда жұмыс жеңiлдейдi,
басқа жағдайда зерттеушi алғашқы мәлiметтердi ӛзi жинайды. Бұл жағдайда
алғашқы ақпаратты жинауда ең қолайлы әдiс таңдалады.
Зерттеудiң келесi қадамы болып ақпаратты жинауға қажеттi жеткілікті
құралдарды анықтау болып табылады. Себебi анкета жүргiзуге керектi
формалар мен құралдар бақылауға қажеттiлерден ерекше.
Үшiншi қадам - нұсқаны жасау мәселесi бойынша шешiмдi қабылдау.
Мұнда мысалдың түрi, кӛлемi, шешу тәсiлдерi және байланыстарды
қалыптастыру жолдары анықталады.
Мысалға, анкета тӛменде келтiрiлген тәсiлдер арқылы жүргiзiлуi мүмкiн:
жеке кездесу, телефон арқылы сұрау немесе хаттарды жiберу. Осы жағдайда
кiм зерттелiп отыр, қалай таңдалады, олармен байланыс қалай жасалады және
зерттеудi қанша адам жүргiзедi деген сұрақтарға жауаптар iзделiнедi.
Бұдан басқа, зерттеудi жоспарлау кезiнде келесi зерттеулердiң түрлерi
таңдалады: бақылау, сипаттау немесе сынақтан ӛткізу.
Маркетингтiк зерттеудiң үшiншi кезеңi нақты таңдалынып алынған
мәселені шешу үшiн ақпараттарды жинаумен байланысты.
Жоғарыда айтылғандай, зерттеудi жоспарлау кезеңінде екi альтернативтi
мәлiметтердiң түрi бар: алғашқы және екiншi реттi.
Алғашқы - ол басқа мақсаттар үшiн - кәсiпорынның iшiнен және сыртынан
жиналған ақпараттар. Ол ақпарат әр түрлерi салалардан табылуы мүмкiн.
Егер де алғашқы ақпараттар үшiн мәлiметтердiң жиналуын анықтау
маңызды болса, онда екiншi реттегi ақпараттар үшiн мәлiметтердiң негiзгi
кӛздерiн қалыптастыру маңызды.
Зерттеу жоспарын тәжірибелік түрде жүзеге асырған соң және
ақпараттарды жинаған соң, зерттеушi олардың талдауын және нәтижелерiн
жинақтап қорытындылайды. Бұл жоспардағы бiрiншi кезекте мәлiметтердi
талдауға ыңғайлы болу үшін кестелер құру болып табылады.
Кестелердi құрған соң, талдау мен қорытындылау жүргiзiледi. Кӛп
жағдайда зерттеушiлер мәлiметтердi қорытындылаудың статистикалық әдiсiне
кӛңiл бӛледi. Мұндай жағдайларда адамдардың пiкiрi (ойы) мен интуициясы
маңызды болып табылады. Талдауды және зерттеу нәтижелерiнiң
қорытындыларын ӛте егжей-тегжейлi етiп ӛткiзу қажет.
Маркетингтiк зерттеудің соңғы кезеңi болып, маркетингтік зерттеудің
есебін беру есептелінеді. Зерттеудiң нәтижелерi жазбаша есеп беру түрiнде
маркетинг бойынша басқарушыға берiледi. Есеп беруде зерттеушi есеп берудi
кiм пайдаланатынына байланысты не қорытындыланған, не толық
ақпараттарды келтiредi. Кӛптеген жағдайларда қорытындылар мен ұсыныстар
Page 25

30
 есеп берудiң басында берiледi. Ол әсiресе маркетинг жӛніндегі басқарушыда
есеп берудi оқу үшiн жеткiлiктi уақыты болмаған жағдайда ӛте маңызды болып
табылады. Техникалық тұрғыда есеп беру сапалы орындалса, талдау мен
нәтижелердi қорытындылаумен қоса, жиналған маңызды мәлiметтерге және
зерттеуде пайдаланылған әдiстерге түсiнiктеме берiледi.
Page 26

31
 2 Қазақстандағы туристік салада маркетингтік қызметті және
стратегияларды қолдануды талдау
2.1 Отандық туристік саланың қалыптасуы мен дамуын зерттеу
Нарықтық қатынастар жағдайында Қазақстан Республикасындағы туризм
тұрақтылық сипатта емес. Оның бұл жағдайына қоғамдағы саяси-
экономикалық, әлеуметтік реформалау үрдістері ықпал етуде. Нарықтық
экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік деңгейде шағын бизнесті
қалыптастыру және дамыту міндеті, оның ішінде, туризмді де ӛркендету
қарастырылуда. Осы ағымдылықта елімізде де қысқа уақытта туризмді дамыту
мемлекеттік деңгейдегі міндеттердің біріне айналуда. Нарықтық экономика
жолында дамушылықты ұстанған біздің мемлекет үшін шағын және орта
бизнесті, туристік кәсіпкерлікті дамыту лайықты деңгейде орындалмауда.
Қазақстандық туризмнің қарастырылып отырған кезеңі кәсіпкерлікке және
тұтастай нарыққа, жекелеп алғанда туристік қызметке де байланысты жаңа
қазақстандық заңнамаға негізделген әкімшілік реттеуден экономикалық
ынталандыруға ауысумен сипатталады.
Қазақстандық туристік нарықтың қалыптасуы 1990 жылдан бастау алып бір
уақытта үш үрдісті қамтуда:
-ескі үлгідегі кәсіпорындардың құлдырауы (саяхаттау және экскурсия
бюролары);
-соңында туроператорлар немесе туристік агенттіктер аталған жаңа
кәсіпорындардың қалыптасуы;
-қазақстандық тұтынушылар тарапынан сұранысқа ие болған туристік
ӛнімді әзірлеуде қайта құру жолымен ескі туристік кәсіпорындарды
модификациялау [14].
1991 жылы тәуелсіздік алғаннан бері шетелдік туристерді республикамызға
тарту мақсатында жағдай жасалуда. Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикаға ауысуына байланысты саяси және әлеуметтік ӛзгерістер
туризмнің де дамуына ықпал етуде. Түбегейлі түрде туризмнің стратегиясы мен
тактикасы ӛзгерді, туристік саладағы қарастырылған мақсаттар мен
мәселелердің ӛзгеруіне ықпал еткен туризмнің түрі және үлгісінің қайта
құрылуы іске аса бастады. Осы барлық аспектілер ұлттық экономикаға елеулі
ықпал етіп, сонымен қатар, қазіргі заманғы кезеңде маңызды орын ала бастады.
Қазақстандағы туризмнің келешектік бағыттарын анықтау үшін оның
соңғы жылдардағы қалыптасуы мен дамуының эволюциясын талдау қажет.
Еліміздің және шет елдік авторларының еңбектеріне сүйене отырып, туризмнің
даму кезеңдерін қарастыруға болады. Тӛмендегі сызбада (кесте 1)
Қазақстандағы туризмнің дамуының негізгі кезеңдері кӛрсетілген.
1 кесте
Page 27

32
 Қазақстан Республикасындағы туризмнің даму кезеңдері
Жылдар
Экономикалық дамуы
Нормативтік-
құқықтық базасы
Әлеуметтік-
саяси дамуы
1
2
3
4
1991-1994 Туристік
саладағы
мемлекетсіздендіру
мен
жекешелендіру
үрдісі басталды. Шығу
туризмі
бойынша
кӛрсеткіштердің ӛсуі,
жаңа
туристік
фирмалардың ашылуы,
саланың рентабельділік
кӛрсеткіштерінің
жоғарылауы
« ҚР-да туризм мен
спортты дамыту»
туралы ҚР
Министрлер Кабинеті
қаулысы, «Туризм
туралы» ҚР заңы,
«Туристік және
спорттық қызметті
сертификаттау және
лицензиялау туралы»
Жағдай
Кіру және
шығуға
шекараны ашу,
визалық
рәсімдеуді
жеңілдету,
шетелдік
инвесторларды
ң келуі,
Қазақтанның
ДТҰ енуі.
1995-1999 Шығу
туризмі
бойынша
кӛрсеткіштердің
тұралап қалуы, ішкі
туризмнің
кӛрсеткіштерінің
тӛмендеуі,
шоптуризмге
мамандандырылған
фирмалардың санының
ӛсуі,
инфрақұрылымының
қалыптасуы
"ҚР туризм саласын
дамытуға арналған
Ұлттық бағдарлама",
туристік қызметті
лицензиялау жүйесі
қайта қарастырылды
Шетелдік
азаматтардың
кәсіби
белсенділігінің
тӛмендеуі,
туризм
саласында
бірлесіп жұмыс
жасау туралы
халықаралық
келісім шартқа
қосылу
2000-2002 Туризм
құрылымы,
түрлерінің
ӛзгеруі,
шығу туризмі бойынша
кӛрсеткіштердің
тӛмендеуі,
бәсекелестіктің
шиеленісуі, маркетинг
құралдары
мен
жарнаманың
қолданылуы
ҚР туристік қызметті
лицензиялау
ережелері, «Туристік
саланы дамытудағы
бірінші кезектегі
шаралар» туралы ҚР
Үкіметінің 2000
жылдың 29
желтоқсанында №1947
қаулысы бойынша, ҚР
№211-11 «ҚР туристік
қызмет туралы» Заңы
Визалық
нысандылықты
әрі қарай
жеңілдету,
туристік
қызметтегі
бірігу үрдістері
1кестенің жалғасы
Page 28

33
 2003-
2005
Шығу
туризмінің
кәсіби-іскерлік
байланыс арқасында
ұлғаюы, туризмнің
инфрақұрылымыны
ң
жақсаруы,
бәсекелестіктің
шиеленісуі,
маркетинг
құралдары
мен
жарнаманың
қолданылуы
2003 жылдың 24
ақпанында №196"ҚР
туризмнің даму
тұжырымдамасы" туралы
Үкімет қаулысы,
2001жылдың 31
желтоқсанында
қабылданған №513/1
«Туроператорлар мен
турагенттіктердің
азаматтық- құқықтық
жауапкершілігін міндетті
сақтандыру туралы» ҚР
заңы, ҚР индустрия және
сауда Министрінің 2005
жылғы 20 шілдедегі №220
бұйрығы бойынша қызмет
кӛрсету саласында
уәкілетті органы негізінде
туризм бойынша
сараптамалық кеңес
құрылды
Туристік
қызметтегі
интеграциялық
үрдістер, туризм
саласында
бірлесіп жұмыс
істеу туралы
халықаралық
келісім шарт
жасасу
2006
жылдан
бастап
қазіргі
уақытқа
дейін
Туристік саланың
кластерлік дамуы,
туристік
фирмалардың
санының
ӛсуі,
бәсекелестіктің
шиеленісуі, туристік
саланы
дамытуға
арналған
мемлекеттік
қаржыландыруды
арттыру,
барлық
бағыттағы
туристердің
ағымының тұрақты
ӛсуі
2006 жылдың 29
желтоқсанындағы «2007-
2011 жылдарға арналған
ҚР мемлекеттік даму
туралы» Бағдарламасы
Визалық
нысандылықты
жеңілдету,
туризм саласын
инвестициялауға
қолайлы жағдай
жасау, Алматы
қаласында 2011
жылы Азиаданы
ӛткізуге
дайындалу
 Ескерту - [22], [23] әдебиет кӛздерінен автормен құрастырылған
 1991 жылы Қазақстанда, барлық КСРО елдерінде де әлеуметтік туризм
қарқынды дамыды. Барлық әлем елдеріндегідей, ұлттық туризм тек қана
мемлекетпен емес, сонымен қатар, кәсіподақтармен қаржыландырылып, 20
күндік турбазаға жолдама орташа айлық еңбекақыдан аспады. Осылармен
Page 29

34
 бірге, кәсіподақтар республикалық және облыстық туризм туралы кеңестер
арқылы мыңдаған адам шұғылданатын спорттық туризмді қаржыландырды.
Қазақстандықтардың спорттағы және туризмнің белсенді түрлерінен маңызды
жетістіктері осы жағдаймен түсіндіріледі.
Қазіргі заманғы туристік бизнестің даму жағдайын талдау үшін, осы
саладағы жүргізілген зерттеу мәліметтерін қарастыра отырып, туристік
фирмалар
қызметінің
негізгі
кӛрсеткіштер
ӛзгерістер
динамикасын
статистикалық мәліметтерді зерделеу кӛмегімен сипаттауға болады.
Туристік саланың негізгі кӛрсеткіштерін экономикалық тұрғыдан зерттеу
және бағалау
Шетелдік экономистердің есебі бойынша 100 мың турист қалада орташа
есеппен екі сағат болған кезде кемінде 350 мың доллар немесе адам басына бір
сағатта 17,5доллар жұмсайды. Ал, әрбір саяхатшының тамағын, сатып алатын
киімі мен қолданатын қажетті заттарын есептегенде бұл мұнайды сатқаннан да
кӛп табыс әкеледі деген сӛз. Осыны басшылыққа алған еліміз 2010 жылға дейін
туризм саласын дамытуға арнайы бағдарлама жасады. Былтыр бюджеттен осы
саланы дамытуға 39 млн. теңге бӛлінсе, болашақта туристік саланың жеке
құрылымын дамытуға 1 миллиард 900 млн. теңгеден астам қаржы бӛлінбек.
Сӛйтіп шикізат сату ӛзіндік экономикалық тығырыққа тірелу болса,ал туризмді
дамыту-ұзақ мерзімді,экономикалық тиімді болашақ. Туризм жалпы алғанда,
мемлекеттің экономикасының оңтайлы жолмен дамуына оң нәтиже беретініне
күмән болмауы қажет. Осылармен қатар, жалпы туристік саланың отадық
нарықтағы экономикалық мазмұнын келесілер сипаттайды:
1.Шетел валютасының келуін қамтамасыз етеді және тӛлем балансы мен
біртұтас
2.Экспорт сияқты экономикалық кӛрсеткіштерге жағымды әсер етеді.
3.Халықтың жұмысбастылығын арттыруға кӛмектеседі: ДТҰ мен дүние
жүзілік туризм және саяхаттау кеңесінін бағалауы бойынша туризм
индустрияда құрылатын әр бір жұмыс орнына басқа салаларда пайда болатын
5-9 жұмыс орны сәйкес келеді. Туризм экономиканың 32 саласында тікелей
және жанама әсер етеді.
4.Елдің инфрақұрылымының дамуына ықпал етеді.
Осындай экономикалық жағынан табыстылық пен пайдалылыққа
ұмтылдыратын туристік бизнес саласындағы кӛрсетілген қызметтердің
қазақстан бойынша сауда қызметтерінің кӛрінісін қарастырсақ, тӛмендегі 2-ші
кестеге назар аударайық.
Осы кестедегі кӛрсеткіштер жалпы 2009 жылға қарағанда 2010 жылы
туристік фирмалармен атқарылған қызметтер мен жұмыстардың кӛлемі
қысқарғанмен, 2011 жылы қайта кӛтерілгендігін байқатады. Облыстар ішінде,
алдыңғы қатарлы кӛрсеткішті 2011 жылы Қарағанды облысы 512 744,9 мың тг.
кӛрсеткішпен алдыға шыққан.
2 кесте
Page 30

35
 Туристік фирмалармен атқарылған қызметтер мен жұмыстардың кӛлемі,
мың.тг.
№ Аймақтар
2009
2010
2011
1
Қазақстан
Республикасы
17 453 671,5
14 730 718,2
15 142 092,8
2
Ақмола
38 928,6
39 512,1
116 813,4
3
Ақтӛбе
23 639,2
63 652,0
86 481,1
4
Алматы
449 336,5
148 363,5
204 429,6
5
Атырау
74 582,3
34 914,5
42 597,8
6
Батыс Қазақстан
43 250,0
5 054,6
13 400,0
7
Жамбыл
7 795,6
5 869,0
12 868,2
8
Қарағанды
139 744,0
244 754,0
512 744,9
9
Қостанай
210 678,4
158 097,3
50 990,1
10 Қызылорда
21 932,6
70 677,8
102 162,0
11 Маңғыстау
201 335,7
303 294,0
104 032,0
12 Оңтүстік
Қазақстан
15 139,8
35 365,4
94 840,1
13 Павлодар
102 547,6
117 401,2
187 175,9
14 Солтүстік
Қазақстан
41 836,5
49 059,4
59 548,1
15 Орталық
Қазақстан
149 393,5
105 150,4
203 130,3
16 Астана қаласы
851 268,5
905 656,5
567 457,5
17 Алматы қаласы
15 082 262,7
12 443 896,5
12 783 421,8
 Ескерту-[23] кӛзінен құрастырылған
 Туризм саласындағы қызмет кӛрсету салаларының ішінде, автомобильдерді
сату және техникалық қызмет кӛрсету, жанармай сату саласының үлесі жоғары
екендігін байқаймыз, одан кейінгі үлес, тоқыма бұйымдар, киімнің, аяқ киімнің
және былғарыдан жасалған бұйымдардың бӛлшек саудасына тиесілі.
Туристік қызметтегі сауда кӛлемінің қалалар мен облыстар бойынша үлесін
қарастырсақ, негізгі басымдылық Астана, Алматы қалалары мен Қарағанды
және Ақтӛбе, Қостанай, Орталық Қазақстан облыстарына сай болып табылады.
Ең аз кӛрсеткіштер, Қызылорда, Маңғыстау және Жамбыл облыстарында
байқалады. Әрине туристік қызмет кӛрсетудегі сауда кӛлемі сол аймақтағы
туристык ағын шамаларына тікелей байланысты болғандықтан облыстар
бойынша кӛрсеткіш соған сай.
Туристік бизнес субъектілерімен осы саудалық қызметтер кӛрсетілетіндігін
ескерсек, олардың қызметтерінің негізгі кӛрсеткіштері, тӛмендегі сызбада (кесте
3) кӛрсетілген.
3 кесте
Page 31

36
 2006-2010 жылдарға туристік фирмалар қызметінің негізгі кӛрсеткіштері
№
Кӛрсеткіштер
2006
2007
2008
2009
2010
1
2
3
4
5
6
7
1 Туристік фирмалар
саны, бірлік
921
1 007
1163
1203
1252
2 Барлығы кызмет
кӛрсетiлгені, адам
520 972 541 930 473947 347413
459337
3 Келу туризмі
56 203
62 117
37937
31246
39640
4 ТМД елдері
5 700
6 114
5732
5122
7150
5 ТМД-дан тыс
50 503
56 003
32205
26124
32490
6 Шығу туризмі
255 626 286 691 261070 193951
261709
7 ТМД елдері
28 191
24 820
20977
16672
14271
8 ТМД-дан тыс
227 435 261 871 240093 177279
247438
9 Ішкі туризм
209 143 193 122 174940 122216
157988
10 Ӛткізілген
жолдамалар, саны,
бірлік
134 694 229 251 187723 156520
205911
11 Сатылған жолдамалар
құны, млн. теңге
7 467
13 891 16926,9 18687,6 18 580,5
12 Келіп-кеткен адам-күні 970 959 1484651 1650027 1396950 2 291 387
 Ескерту-[24] әдебиет кӛзінен кӛзінен құрастырылған
 Жоғарыдағы кестедегі мәліметтер елімізде туристік фирмалар санының
артқанын, сәйкесінше қызмет кӛрсетілген адамдар санының да ұлғайанымен
сипатталады.
Қарастырылған кесте мәліметтерін зерделей отырып, келесідей талдаулар
жасауға болады. Біріншіден, туристік фирмалар саны мен қызмет кӛррсетілген
туристер саны сияқты кӛрсеткіштер ұлғайған. 2004 жылы туристік фирмалар
саны 2003 жылмен салыстырғанда 5% ұлғайып, 2005 жылы оның ӛсу қарқыны
12% құраған, ал базистік ӛсім 19% құрады. Бұл динамика туристік бизнестің
осы жылдары қарқындылықпен дамып, ӛркендей түскенін сипаттайды. Қызмет
кӛрсетілген туристер санын қарастыра отырып, 2004 жылы осы сан, 28%
ӛскендігін байқаймыз, ал 2005 жылы –49% артқан, 2003 жылмен салыстырғанда
жалпы ӛсім 90% құрады, яғни. 205929 адам. Жалғасынша, туристік қызметтер
мен Қазақстан тұрғындарының сатып алушылық қабілеттері жоғарлағанын
байқаймыз. Екіншіден, ӛткізілген жолдамалар саны (ішкі және келу туризмі)
артуда, ал шығу туризмі жолдамалар саны 2005 жылы 22% қысқарды. Бұл
құбылыс, мемлекет тарапынан арнайы ішкі және келу туризміне қатысты
бағдарлама әзірлеп, қолдау кӛрсетуімен байланысты, бірақта шығу туризмі 56%
қамтуда.
Қазақстан
Республикасының
статистика
бойынша
Агенттігінің
мәліметтеріне сәйкес 2011 жыдың қаңтары-маусым айларында келуші
Page 32

37
 туристердің саны 2010 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 45,9% ұлғайып, 9
729,8 мың адамды құраған (2010 жылдың қаңтар-маусымында 6 669,0 мың
адам). ҚР-ғы туристік бизнестің негізгі кӛрсеткіштерінің динамикасы тӛмендегі
суретте (сурет 2) кӛрсетілген.
 1906,9
2747,4
2699,4
4770,5
2062,7
2211,9
 0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
5000
келу туризмі
шығу туризмі
ішкі туризм
2010
2011
 2 сурет. ҚР-ғы туристік бизнестің негізгі кӛрсеткіштерінің динамикасы
(2011 жылдың қаңтар-маусымы)
Ескерту-[25] әдебиет кӛзінен автормен құрастырылған
 Туристік бизнес саласындағы жалпы кӛрсетілген қызметтер кӛлемі 5,1%
ұлғайыап, 34,9 млрд. теңгені құраған (2010 жылдың қаңтар-маусымында 33,2
млрд. теңге). Есеп беру кезеңінде барлық бағыттар бойынша туристік
ағымдардың ұлғайуы байқалады:
келу туризмінің жалпы саны 44,1% ұлғайып, 2747,4 мың адамды (2010
жылдың қаңтар-маусымында 1 906,9 мың адам) құраған;
шығу туризмі бойынша барушылардың саны 76,7% ұлғайып, 4770,5 мың
адамды (2010 жылдың қаңтар-маусымында 2 699,4 мың адам) құраған;
ішкі туризм бойынша барушылардың саны 7,2% ұлғайып, 2 211,9 мың
адамды (2010 жылдың қаңтар-маусымында 2 062,7 мың адам) құраған.
Орналастыру орындарында 35326 номер саналып, олардың біруақыттылық
сыйымдылығы 6% ұлғайып, 76931 кереует-орынды (2010 жылдың қаңтар-
маусымында 72 549 кереует-орынды) құраған.
Жалпы еліміздің жиынтық ішкі ӛніміндегі туристік саладағы ӛндірілетін
ӛнімдер мен қызмететрдің үлесін қарастырсақ тӛмендегі сызбаға (сурет 3) назар
аударайық.
Қазақстан Республикасында бүгінгі күнде туризмнің барлық түрінен
кӛрсеткішінің тұрақты ӛсу үрдісінің сақталғаны байқалады. Айталық, 2007
жылдың есептік кезеңінде сырттан келушілер туризмі 12,8%-ға ӛсті және
келушілердің жалпы санынан 5310,6 мың адамды құрады (38,5%). 2006
жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда сыртқа шығушы туристер саны 23,2%-
ға ӛсті және жалпы келушілер ағынынан 4544,4 мың адамды немесе 33,0%-ды
құрады, сонымен қатар, ішкі туризм бойынша туристер саны 12,5%-ға ӛсті және
Page 33

38
 3932,6 мың (28,5%) адамды құрады.
 1,8
1,7
1,9
1,8
1,4
0
0,5
1
1,5
2
2004
2005
2006
2007
2010
 3 сурет. ҚР ЖІӚ-гі туризмнің үлестік салмағы, %
 Ескерту-[26] әдебиет кӛзінен құрастырылған
 Кӛрсетілген қызметтің жалпы кӛлемі 53863,0 млн. теңгені құрады, сатылған
жолдамалар құны 13890,7 млн. теңгені құрады, бұл 2006 жылдың сол кезеңімен
салыстырғанда аталған кӛрсеткіштің 1,9 есеге ӛскенін дәлелдейді. Есептік
кезеңде 1007 туристік фирма және туристік қызметпен айналысатын 51 жеке
кәсіпкер 567,0 мың келушілерге қызмет кӛрсеткен, бұл 2006 жылдың
деңгейінде 105,1%-ды құрады.
Туристік индустрия субьектілерінің туристік қызметінен түскен жалпы
табыс 2007 жылы 63,0 млрд. теңгені құрады және бюджетке аударылған салық
сомасы 9 млрд. астам теңгені құрады, бұл ұқсас кезеңмен салыстырғанда 36%-
ға артық. Республикада қызмет ететін 992 қонақ үй шаруашылығы кәсіпорны
2640,2 мың адамға 40414,1 млн. теңгеге қызмет кӛрсеткен. Есептік кезеңнің
қорытындысы бойынша орналастыру объектілерінде 26225 нӛмір бар және
олардың бір мезгілдегі сыйымдылығы 58367 жатын орынды құрайды.
Бүгінде туризм-бұл шаруашылық, ӛндірістік, әлеуметтік әрекеттердің қиын,
кӛпбұрышты құрылысы. Ол еліміздің табиғи-рекреациялық потенциалына арқа
сүйейді, сонымен қатар демалу мен кӛңіл кӛтеруде резиденттердің немесе
резидент еместердің сұранысын қанағаттандырады. Осыған байланысты туризм
индустриясының құрылымы жасалған.
2010 жылдың қорытындысы бойынша елімізде 1252 туристік фирма
кәсіптік қызметпен айналысу құқығына ие. Бұл 1996 жылмен салыстырғанда
2,8 есе кӛп. Оның 336-сы туристтік операторлар да, 510-ы туристтік
агенттіктер. Туристтік нысандардың 98,4 пайызы шағын кәсіпкерлік ретінде
тіркелген. Сол себептен де туризм саласында кәсіпкерлікті дамытып, қолдау
мақсатында туристік әкімшілік жағынан сараптау кеңесі құрылды. Туристтік
операторлар "Алтынемел","Катонқарағай","Ақсу-Жабағалы" сияқты бірқатар
ұлттық қорықтарда 904 саяхаттық бағдарлама жасап, жұмыс істеуде.
Тӛмендегі сызбада (кесте 4) отандық нарықтағы туристік фирмалардың
саны келтірілген.
Page 34

39
 4 кесте
Қазақстан бойынша туристік фирмалар саны, (бірлік)
 2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Қазақстан
Республикасы
713
751
846
921
1 007
1 163
1 203
1 252
Ақмола
10
19
16
17
20
26
26
22
Ақтӛбе
11
16
20
18
20
27
26
27
Алматы
29
37
30
50
47
54
43
37
Атырау
13
18
22
23
24
25
18
21
Орталық Қазақстан
22
24
34
8
10
11
10
13
Жамбыл
13
10
11
13
19
21
21
19
Батыс Қазақстан
4
5
6
52
54
72
76
81
Қарағанды
25
29
46
13
19
26
26
27
Қостанай
5
6
10
4
4
3
2
4
Қызылорда
3
4
3
21
22
26
29
30
Маңғыстау
10
12
15
18
18
26
22
27
Павлодар
25
21
23
32
48
52
56
59
Солтүстік Қазақстан
7
12
15
16
18
20
23
21
Оңтүстік Қазақстан
5
12
16
39
40
47
48
42
Астана қаласы
537
26
28
44
57
88
87
158
Алматы қаласы
494
500
551
553
587
639
690
664
Ескерту - [26], [23] әдебиет кӛздерінен автормен құрастырылған
 Осы сызба мәліметтері бойынша кейінгі жылдары туристік фирмалар
санының Қазақстан бойынша ӛсу динамикасы жағымдылық сипатты
байқатады. Нақты айтсақ, еліміз бойынша 2010 жылы фирмалардың саны ӛткен
жылмен салыстырғанда 49 бірлікке артқан (104,2%). Осы ӛзгерістерді
тӛмендегі сызбадағыдай (сурет 4) қарастырамыз.
713
751
846
921
1007
1163
1203
1252
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
 2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
 4 сурет. Қазақстан бойынша туристік фирмалар санының
динамикалық ӛзгерісі
 Ескерту-[26] әдебиет кӛздерінен автормен құрастырылған
 Қазақстан туристермен жабдықтаушы мемлекет қатарына жатады. Әлемдік
тәжірибеде туристермен жабдықтаушы ретінде ӛте үлкен ӛнеркәсіптік
Page 35

40
 әлеуетпен және ӛмір сүрудің жоғарғы деңгейінде сипатталатын мемлекеттер
жатады. Әрине біздің еліміз бірқатар экономикалық параметрлер бойынша осы
мемлекеттерге жол юереді және де керісінше туристерді ӛз елдеріне капитал
құйылымын қамтамасыз ету үшін тартатыны белгілі. Тәуелсіздік бастапқы
жылдарында негіз алған «шоп туризм бумымен» байланысты және де жеңіл
ӛнеркәсіптің
құлдырауы
мен
тұтынушылық
тауарлар
нарығының
кедейленуімен сипатталатын шығу туризмінің басымдылығы бүгін де
байқалдуа. Туристік сапарларға шығушылар санының күрт ӛсіп, нәтижесінде
туристік ағын Қазақстан мүддесіне салмақтылықты танытпады. Соңғы
кезеңдері тұрғындардың тұрмыс жағдайының жақсаруынан ішкі туризм үлесі
де артты. Қызмет кӛрсетілген туристердің ішіндегі басым кӛпшілікті пайыз
шығу туризмінің үлесіне – 55% тиесілі болды, ішкі туризхм үлесіне бар-жоғы –
8% тиесілі болды. Жалпы Қазақстанда туристік фирмалармен қызмет
кӛрсетілгендер санының динамикасы келесідей сипатталады (сурет 5).
Жоғарыдағы
кӛрсеткіштер
туризм
саласындағы
кәсіпкерлікпен
шұғылданушы фирмалардың санының артқан үрдісін байқатады. 2009 жылға
дейінгі, тіптен 2010 жылдың басындағы мәліметтер бойынша Қазақстандағы
туристік индустрияның қалыптасуы мен даму жағдайындағы үрдіс оң бағытпен
сипатталады. Әрине, соңғы кезеңдегі қаржылық-экономикалық дағдарыстың
салдарынан халық шаруашылығының басқа да салалары сияқты туристік
индустриядағы кӛрсеткіштер бірқатар тұралаушылықпен байқаланады. Осыған
қарамай, аталған саланы дамытудың әлі де болса ұтымды бағыттарын
іздестіріп, оларды нақты іске асыру қазіргі заман талабы болып саналуы қажет.
0
50
100
150
200
250
300
350
400
 келу туризмі
62,1
37,9
31,2
40
36
шығу туризмі
286,7
261,1
194
262
376
ішкі туризм
193,1
174,9
122,2
158
190
2007
2008
2009
2010
2011
 5 сурет. Қазақстанда туристік фирмалармен қызмет кӛрсетілгендер
санының динамикасы
 Ескерту-[25] әдебиет кӛздерінен автормен құрастырылған
 Жалпы ел кӛлеміндегі туристік бизнес кӛрсеткіштерін талдай отырып,
республикамыздың ӛңірлеріндегі туристік сала қызметіне талдау жасау арқылы,
Page 36

41
 отандық туризмнің аймақтық деңгейдегі жағдайына баға беру арқылы туристік
бизнес
кәсіпорындарының маркетингтік қызметтері мен стратегияларды
қолдану жағдайына талдау жасауға болады.
2.2 ЖШС "AS Travel KZ" туристік фирмасының қызметіне жалпы
сипаттама мен маркетингтік саясаты
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік «AS Travel KZ» турфирмасы туристік
нарықта жеті жыл кӛлемінде жұмыс істейді. Бұл уақыт ішінде ол тау, су
саяхаттары, экскурсиялар ӛткізуді ұйымдастыруда біршама тәжірибе жинақтап,
ондағы қызметкерлер орыс тілін, қазақ және ағылшын тілін меңгерген. «AS
Travel KZ» 2005 жылы құрылған, ӛзінің қызметінің бір бағыты ретінде әртүрлі
турларды жеке дара және топтық түрде ұйымдастыруға негізделген. «AS Travel
KZ» жеке дара турларды таңдаған саяхатшылар үшін – топтық сапарлардың
қатал ережелерімен шектелмей, турды ӛзі жоспарлап және ӛзіне демалыстың
жабдықталған жағдайды таңдауына мүмкіндік береді.
Бүгінде «AS Travel KZ» - тұрақты, үдемелі түрде дамып келе жатқан
туристік фирма. Басшылығында ӛз ӛмірлерін туризм саласына арнаған кәсіби
адамдар тұр. Жұмыскерлері – тиісті кәсіби мамандықтары және аумақты
тәжірибесі бар маманданған операторлар мен менеджерлер, маркетологтар
және аналитиктер. Қандай да болмасын елдің ерекшелігін нақты сипаттайтын,
шетелде сынақ істер мен семинарлар кезінде менеджерлердің алған білімдері
«AS Travel KZ» фирмасы клиенттеріне жоғары сапада қызмет кӛрсетуге
мүмкіндік береді. «AS Travel KZ» елшіліктегі формальды процедураларды
ӛтуді жеңілдетеді, тапсырыс берушінің шетелге барғандағы сұраныстарын
қанағаттандыру
үшін
шетелдік
серіктестермен
үздіксіз араласады.
Тәжірибесінің молшылығынан «AS Travel KZ» кӛптеген елдерге саяхаттарды,
маманданған бағдарламаларды оқыту және шетелде емделу, мәдени және
кӛрініс шараларын ұйымдастырады. Тапсырыс берушінің қалауы бойынша,
«AS Travel KZ» әлемнің танымал қонақ үйін, мәртебелі лимузин, жабдықталған
вилла, кӛне сарай жалдауға болады. Сіз бірнеше қалалар мен елдерді аралай
аласыз. Іскерлік іс-сапар мен демалысты қатар алып жүруге болады. Элиталық
ортаға мәлім жеке меншік аралда кезекті демалысты ӛткізу. «AS Travel KZ»
компаниясы тек шетелге ғана емес, сонымен қатар, Қазақстан бойынша турлар
мен бағдарламаларды жүзеге асырады.
Ӛзінің тек жеті жылдық тарихына қарамастан, клиенттердің турларын және
демалысын ұйымдастыруда тәжірибе жинай отырып, әртүрлі кӛрмелер мен іс-
шараларға ат салысады. Клиентке деген қамқорлығын түрлі мақтау қағаздары
мен ескерткіш грамоталармен марапатталған.
«AS Travel KZ» турфирмасы туристік агенттік бола отырып, ӛзіне келесі
қызметтерді енгізеді:
халықаралық туризм;
Page 37

42
 ішкі туризм;
қала сыртына жол жүру.
Турагенттік агент ретінде жұмыс істеумен қоса, Қазақстандағы ішкі
туристік нарықта туроператор ретінде турларды ұйымдастырады. Бүгін де
компания кӛрсетілетін қызметтер түрлерінің саны және қызмет кӛрсетілген
клиенттер саны бойынша Қарағанды облысының таңдаулы жиырма туристік
фирмасына енеді. Турфирма ӛзінің кәсіби әріптестері ретінде әлемнің 20
мемлекетіндегі әртүрлі ұйымдарымен тығыз байланысты орнатқан.
Негізі қаланған ӛз қызметінің кӛп профильді тұжырымдамасы күшіне
сәйкес ЖШС «AS Travel KZ» турфирмасы үлкен туристер ағымын қабылдайды.
Ауқымды туристік маршруттарды қабылдайды, жайлы орналастыру және
тағамға деген қолжетімді бағаның болуы. Кооперациялық әдісті тиімді қолдана
отырып экскурсиялық бюроны, танымал мұражайларды, ЖШС «AS Travel KZ»
туристерге қызмет кӛрсетуді жоғары дәрежеде кӛрсетеді.
Фирманың ұйымдастырушылық құрылымы ретінде қарқынды дамуына
ықпал ете отырып, фирмада 14 маман жұмыс істейтінін атап ӛту қажет. Жұмыс
профиліне негізделген бірнеше үлкен бӛлімшелер құрылған, ӛте қарапайым
моделі бар, ӛз қызметін орындайтын 5 бӛлімнен тұрады. «AS Travel KZ» ЖШС
ұйымдастырушылық құрылымы қызметтік құрылымына сәйкес келеді,
қызметтер және нарық саны аз шамадағы кәсіпорын үшін функционалдық
типтің құрылымы орынды болып саналады.
«AS Travel KZ» ЖШС басшылығында кәсіпорынның барлық жұмысын
ұйымдастырумен және оның жағдайына, қызметіне мемлекет пен еңбек ұжымы
алдында жауапты. Директор фирманы барлық мекемелер мен ұйымдарда
ӛкілеттік етеді, кәсіпорынның мүлкімен билік етеді, келісім-шарт құрады,
кәсіпорын кӛлемінде бұйрық береді, еңбек кодексіне сәйкес жұмыскерлерді
қызметке алады және жұмыстан шығарады, кәсіпорын жұмыскерлерін мадақтау
шараларын және жаза тартқызуды жүзеге асырады, кәсіпорынға банктік шот
ашады. Директор кәсіпорынның басшылары мен басқару персоналы бір жақтан
болса, қонақтар арасында делдал ретінде болады. Бұл қызмет жалпы пайда
болған мәселелерді аудару сияқты сипатталуы мүмкін нақты басқарушылық
шешімдер кезінде басшылардың анықталатын қызметі. Сонымен қатар, кӛп
ауқымды мәселелерді шешу бас директордың мойнында, мысалы, таңдалған
нарық сегментіне бағытталған мәселелерді шешу, клиенттің қажеттіліктерін
қанағаттандыруға арналған, қойылған мақсаттар мен мәселелерге жету үшін
кәсіпорынның саясатының жалпы бағытын анықтауға, оның ішінде қаржылық
саясат жүргізу, персоналды қамсыздандыруға, әкімшілік және шаруашылық
қажеттіліктерді шектеуі үшін шығындық шегін анықтау.
Бухгалтериялық бӛлім «AS Travel KZ» фирмасының тәуелсіз құрылым
бӛлімшесі. Оны әкімшілік тұрғыда бас директорға тәуелді бас бухгалтер
басқарады. Тӛменде
бухгалтериялық бӛлімнің
негізгі
қызметтері
қарастырылған:
Page 38

43
 бухгалтерлік есеп заңнамасына сәйкес есептік саясат құру және
кәсіпорынның қызметінің ерекшелігімен құрылымына сәйкес қаржылық
тұрақтылықты қамтамасыз ету;
ішкі бухгалтерлік есеп берудің құжаттық формасын құрастыру;
шаруашылық операцияларды жүргізуді бақылау және т.б.
Ұйымдастырушылық құрылымның үшінші буыны ретінде кассир маман
қарастырылады. Кассир техникалық категория жұмыскерлеріне жатады және де
ӛзіне тиісті жұмыстарды орындау үшін келесі міндеттемелерді орындау керек:
кәсіпорын кассасына қолма-қол ақшаны қабылдауды, кассадан қолма-қол
ақша беруді, кіріс-шығыс кассалық құжаттарды толтыруды ұйымдастыру;
барлық келіп түсулерді есептеуді және қолма-қол ақшаны беру туралы
кассалық кітапта кассалық операциялар тіркелуін қамтамасыз етеді;
кәсіпорынның кассасында қолма-қол ақшаның және басқа да бағалы
қағаздардың (қаржылық құжаттар) сақталуын қамтамасыз етеді.
Ешқандай ұйым маркетингтік бӛлімсіз жұмыс істей алмайды. Маркетолог
ӛз қызметін ұйымның басқа да құрылымдық бӛлімшелерімен, жеке және заңды
тұлғалармен жүзеге асырады. Ұйымның ӛндірістік-ӛткізу саясатының негізінде
ішкі және сыртқы ортаны зерттеу мен құрылымдық бӛлімшелерінің қызметін
ӛткізуді ұйымдастыруды қамтамасыз ету бойынша ұсынуларды құрастыру
маркетологтардың мақсаты болып табылады. Мақсаттарға жету мен ӛзінің
мәселелерін тиімді шешу үшін маркетолог келесі қызметтерді орындауы керек:
маркетинг жоспарын құру және оны жүзеге асыру. Маркетингтің
стратегиясы мен тактикасын жүзеге асыруды басқару және нәтиже алу;
нарық пен оның мүшелерінің жалпы жағдайының анализі және іс-
шараларды ӛткізу мен ұйымдастыруларды зерттеу, сұраныс пен ұсыныс
жағдайы;
нарықты сегменттеу, тұтынушылық қажеттіліктерді анықтау, мақсатты
нарықтың потенциалы мен сыйымдылығын бағалау, сонымен қатар оның даму
тенденциясын болжау;
бәсекелестердің іскерлік қарқынын, нарықтағы үлесін және орнын
болжау, анализ, зерттеу (ескерту: мүмкіндігінше);
ұйымның шаруашылық қызметінің тиімділігін және ӛзінің сыртқы және
ішкі бәсеклестерінің кӛрсеткішінің анализі және зерттеу: ұйымның нарықтағы
үлесі және сапасы, ассортименті, бағасы бойынша мақсатты нарықтағы ӛзінің
ұсынысыныңорны, ұйымның сапасы мен саны бойынша орындалатын келісім-
шарттары, шығару мен сату кӛлемінің арақатынасы;
ұйымның мүмкіндіктерін бағалау және қажеттіліктерді анықтау;
маркетингтік зерттеулер мен маркетинг бӛлімінің қызметі нәтижесінде
алынған және сараланған ақпараттық база мәліметтерін енгізу.
Осыдан маркетологтың негізгі жұмысы мәліметтерді жинау және талдау
болып табылады. Сонымен қатар, маркетолог әртүрлі құралдарды қолданады,
оның ішінде ақпарат жинаудың ауқымды әдістері: сауалнама, бақылау,
сараптама, панель және т.б. Бірақ «AS Travel KZ» ЖШС маркетологы
Page 39

44
 тұтынушыдан сауалнама алуды жүзеге асырмайды, яғни ӛзінің тікелей
қызметін атқармайды, ӛйткені турфирма әлемнің 20 мемлекетіне турсапарлар
ұйымдастырады, мұндай ауқымды ассортиментпен маркетолог нақты және
қалыпты клиенттерін зерттеуге уақыты жоқ.
Клиенттермен жұмыс істеу қызметі – бұл компанияның маңызды
қызметінің бірі. Бұл қызметте 4 менеджер жұмыс істей отырып,
менеджерлердің еңбегін тӛлеу құрылымы – еңбекақы + сату кӛлемінен пайыз
қарастырылады.
Алғашқы 3 менеджер шетелге саяхаттайтын туристермен жұмыс істейді.
Біріншісі, Европа елдеріне, екіншісі Азия, үшіншісі Африка елдеріне саяхатты
ұйымдастырады. Кӛптеген туристік бағыт бойынша шетелге турларды осы
туристік компания жүзеге асыра отырып, осы бағытта клиенттермен жұмыс
істеуді қарастырады.
Тӛртінші менеджер жергілікті туризммен айналыса отырып, келесі
міндеттерді қарастырады: Қазақстандағы қонақ үйді айқындау, туристердің
кездесуін ұйымдастыруға кӛмек, жаңа клиенттерді іздеу, еліміздің басқа
қалалары мен аймақтарындағы туристік компаниямен жұмыс істеу.
Турфирма менеджерлері клиенттерге келесі сауалдары бойынша кеңес
береді:
елімізде уақытша келудің және онда саяхаттаудың ережелері;
визаны толтыру мерзімі мен реті;
валюталық және кедендік бақылау;
жергілікті тұрғындардың салт-дәстүрі;
діни әдет-ғұрыптары, аса құрметті жерлері, табиғи, тарихи, мәдени
ескерткіштер және басқа да ерекше қорғаудағы туристік кӛрсету объектілері;
қоршаған табиғи орта жағдайы;
санитарлы-эпидимиологиялық жағдай;
жеке бас қауіпсіздігін қамтамасыз ету, тұтыну құқықтарын орындау және
клиенттердің мүлкін сақтау жағдайы;
жедел медициналық кӛмек алу жағдайы.
Ішкі және сыртқы туризм бойынша менеджерлер клиенттерді басып
шығару, фотокӛшірме, каталог және қызықтырған туристік ӛнім бойынша басқа
да жарнамалық материалдар, клиенттермен келісім-шарт алдындағы
келісулерді ӛткізеді және келісімнің келесі мәселелерін келіседі:
елде болу бағдарламасы және саяхаттың сапар желісі;
туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
саяхаттың басталу күні мен мерзімі, аяқталуы, оның ұзақтығы;
кездесу, шығарып салу және туристермен бірге жүру тәртібі;
туристік ӛнімнің бӛлшек бағасы мен оны тӛлеу тәртібі;
топтағы туристердің минималды саны;
топты толтыра алмау нәтижесінде саяхаттың болмауын туристерге
хабарлау мерзімі.
Page 40

45
 Тӛмендегі сызбада (5 кесте) «AS Travel KZ» туристік фирмасының штаттық
кестесі сипатталған.
Турфирманың ұйымдастырушылық құрылымы аса тармақталмаған, соның
ӛзінде барлық бӛлімдері ӛзара келісе отырып жұмыс істемегенде, бүгінгі
нәтижеге қол жеткізбес еді. Келісулер қолданылатын құрылымдық қолайлы
әдіс арқылы жүзеге асады, оның мәні бір-бірімен тығыз байланысты кӛптеген
элементтерінің (бӛлімшелерінің) ӛздеріне тиісті арнайы қызметтерін
орындайтын ұйымның жалпы бірлігі (құрылым) ретінде қарастыруы мүмкін.
5 кесте
«AS Travel KZ» туристік фирмасындағы кадрлық саясат туралы ақпарат
№ Қызметінің атауы
еңбекақы, теңге
1 Бас директор
151000
2 Бас бухгалтер
90000
3 Кассир
50000
4 Маркетолог
60000
6 Клиенттермен жұмыс істеу бойынша
менеджер
40000
7 Клиенттермен жұмыс істеу бойынша
менеджер
40000
8 Клиенттермен жұмыс істеу бойынша
менеджер
40000
9 Клиенттермен жұмыс істеу бойынша
менеджер
40000
10 Клиенттермен жұмыс істеу бойынша
менеджер
60000
Ескерту - [27] әдебиет кӛзінен автормен құрастырылған
Бұл әдіс адамның дене мүшелерімен салыстыруға болады, мысалы ӛкпе,
жүрек, бауыр және олардың қызметтері әртүрлі, бірақ біреуінің қызметінсіз
басқалары жұмыс істей алмайды. Сол сияқты ЖШС «AS Travel KZ» туристік
фирмасының маркетологтары басқа бӛлімшелерден үздіксіз келетін ақпаратсыз
тиімді жұмыс істей алмайды (менеджерлер, бухгалтерия және т.б.), мысалға
бухгалтерия бӛлімінсіз басшылық ӛз ұйымының табыстылығын анықтай
алмайды. Бұл байланысты келесідей кӛрсетуге болады (сурет 6).
Берілген суретте кӛрсетілгендей, маркетингтік бӛлімнің тиімді жұмысына,
ең алдымен, ақпарат қажет. Ол басқа бӛлімдер мен бӛлімшелерден ақпарат
ағымдарын әкеледі. Бұл ақпараттық ағымдарсыз, маркетолог фирманың ішкі
және сыртқы жағдайын бақылай алмайды. Мысалы, менеджерлер «Англияда
білім алу» қызметінің пакеті сұранысқа ие емес екенін анықтады, бұл ақпарат
маркетингтік бӛлімге жетпейді, олар ӛз кезегінде ешқандай әрекет жасамайды,
Page 41

46
 яғни жарнамалық материалдың қажетсіз қолданылуы (бұл мәселенің уақытылы
табылуы негізінде ақша қаражаттарын үнемдеуге немесе бұл қызмет туралы
ақпаратты таратудың басқа да әдістерін қолдану керек немесе тиімді жағдайға
негізделген шетел серіктестерімен келісім-шарт).
Ақпараттық ағымдар
6 сурет. «AS Travel KZ» ЖШС құрылымдық бӛлімшелерінің ӛзара
байланысы
«AS Travel KZ» турфирмасының жалпы сипаттамасын құрастырудың
келесі сатысы, кәсіпорынның қаржылық жағдайын, ӛтімділігін және
табыстылығын анықтау болып табылады (кесте 6).
6 кесте
ЖШС «AS Travel KZ» туристік фирмасының қаржылық-экономикалық
кӛрсеткіштері
№
Техника-экономикалық
кӛрсеткіштердің атауы
2009 жыл
2010 жыл
1
Жылдық ӛткізудің кӛлемі
30251400 теңге
38931600 теңге
2
ҚҚС-сыз жылдық ӛткізудің
кӛлемі
26318718 теңге
33870492. теңге
3
Персоналдың саны
14 адам
14 адам
4
Барлық персоналдық жылдық
еңбек ақы қоры
405522 теңге
468900 теңге
 Визалық қолдау
бӛлімі
 Ӛзара байланыс
Ӛзара байланыс
 Ішкі туризм
бойынша
менеджер
Кассир
Сыртқы туризм
бойынша
менеджер
Маркетолог
Бухгалтерия
 Фирма жетекшісі
Page 42

47
 Кестеде кӛрсетілгендей 2010 жылғы ӛткізудің жылдық кӛлемі 2009 жылмен
салыстырғанда 23%-ға ұлғайған, әрине 2009 жылдағы кӛрсеткіштердің
тӛмендігі бүкіләлемдік сипатты иемденген дағдарыстық жағдаймен
байланысты. Жалпы дағдарыстың туристік индустрияға әсерінің негізгі
нәтижесін кӛрсетуге болады:
1) еңбекақының және жұмыс орындарының кемуі салдарынан туристік
қызметтерді тұтынушылардың тӛлемқабілеттілігі тӛмендеді, соның есебінен
мұндай қызметтерге сұраныс тӛмендеді;
2) Іскерлік туризмнің қарқыны тӛмендеді - ӛйткені іскерлік сапарлар
компанияның есебінен тӛленеді, ал дағдарыс әсерінен компанияның бюджеті
елеулі кӛлемде қысқарды, одан мұндай сапарлардың саны да азайды;
3) туристік компанияларда еңбекақының қысқартылуы (осының дәлелі
ретінде кестедегі мәліметтер негіз бола алады, мысалы, «AS Travel KZ»
турфирмасында еңбекақының жылдық қоры 2009 жылы 1100000 млн. теңгені
құрайды, бұл 2008 жылғымен салыстырғанда 10%-ға азайған);
4)халықаралық туристер ағымының тӛмендеуі – бұл қаржылық дағдарыспен
байланысты айқын саяси шиеленісті тудырады;
5) шетелдік қаржылық салымдардың азаюы туристік индустрияда қонақ үй,
мейрамханалары және т.б. құрылысының баяу дамуына әсер етті.
ЖШС «AS Travel KZ» туристік фирмасы Қарағанды облысы бойынша
турқызметтерін сатудың жалпы кӛлемінің үлесі тӛмендегі сызбада 2006-2009
жылдардағы динамикалық ӛзгерісі кӛрсетілген және де ол тұрақты түрде
ӛсушілікпен сипатталуда ( сурет 7).
2009 жылы Қарағанды облысында 72 турфирма тіркелген. Біздің
қарастырып отырған турфирмалардың негізгі бәсекелестер ретінде келесілер
қарастырылады: «Ариадна +», «Absolute туристік агенттігі», ЖШС
«Қарлығаш», ЖШС «Жанар-Трэвел» және де ЖШС «Gloria-Tur».
 0%
20%
2006
2007
2008
2009
9%
12%
14%
15%
Ж
а
л
п
ы
өт
к
і
з
у
д
е
г
і
ү
л
е
с
і
Кезеңдер
 7 сурет. «AS Travel KZ» туристік қызметтерін сатудың жалпы
кӛлемінің үлесі
Осы аталған туристік фирмалар Қарағанды облысының туристік нарығында
келесідей үлесті қамтиды (сурет 8).
Page 43

48
 8 сурет. «AS Travel KZ» туристік фирмасы мен оның бәсекелестерінің
Қарағанды нарығындағы үлестері
Жалпы нарықтағы туристік фирмалардың үлесі артқан сайын әртүрлі
бағыттарда демалысқа жіберетін «AS Travel KZ» ЖШС –ның туристер саны да
ӛсуде. Әр турқызмет әртүрлі сұраныс деңгейіне ие, тұтынушылардың турӛнімді
ең жоғары және ең тӛменгі кӛлемде таңдауын анықтауда жасалған АВС
талдауы да дәлелдейді. АВС - талдауы – бұл әдіс, фирманың мүмкіндіктеріне
қарай ресурстарын топтауға мүмкіндік береді. Оның негізінде Парето қағидасы
жатыр, яғни барлық тауардың 20%-ы айналымның 80% береді. АВС – талдау –
тауарлық қорларды үш категорияға бӛле отырып талдауды кӛрсетеді.
А – бағалылардың ең жоғарғысы;
В – орташа деңгейдегісі;
С – бағалылығы тӛмендер.
Турфирманың ассортименттік бағдарламасы тӛменедегі (7 кесте)
бағыттармен сипатталған.
7 кесте
«AS Travel KZ» туристік фирмасымен туристік жолдамаларды ӛткізу
құрылымы
 №
Туржолдамалардың атауы
Ӛткізу кӛлемі
(мың. доллар)
Жалпы ӛткізу кӛлемі
бойынша үлесі (%)
1
2
3
4
1
Лондон
6000
1,02
2
Анталия
26500
12,0
3
Қазақстан бойынша тур
5000
0,02
4
Париж
12300
5,0
5
Афины
9000
4,0
6
Вена
3000
1,3
Page 44

49
7 кестенің жалғасы
7
Рим
10500
4,0
1
2
3
4
8
Пекин
20000
7,70
9
Сеул
13210
6,06
10
Малайзия
18220
8,0
11
Тайланд
22322
10,1
12
Египет
26540
12,0
13
АҚШ-та білім алу
9500
4,0
14
БАӘ
19652
8,0
15
Кипр
18200
7,01
16
Барлығы
219944
100
 Осы мәліметтерден кейін турӛнімдерді 3 класқа біріктіреміз және ол
тӛмендегі сызбада (сурет 9) сипатталған:
А класы (3 турӛнім) Анталия, Египет, Тайланд;
В класы (6 турӛнім) Пекин, Малайзия, БАӘ, Кипр, Сеул, Париж;
С класы (5турӛнім) Лондон, Қазақстан, Афина, Вена, Рим, АҚШ-та білім
алу.
 2,33
6,24
9,67
0
2
4
6
8
10
А
В
С
А
В
С
 9 сурет. «AS Travel KZ» туристік фирмасының турӛнімдерінің бағыттары
Турӛнімнің А класына жататындар жалпы ӛткізу кӛлемінің үлкен үлесін
алады, сондықтан да турфирманың тұрақты және динамикалық қызметіне аса
маңызды мәні болады. А тобына Анталия, Египет және Тайланд елдерінің енуі
Қазақстан халқының осы елдің шипажайларында демалуымен түсіндіріледі.
Кӛгілдір теңіз, құмдық жағалау және «бәрі де ішіне кіреді» пункті мен тиімді
бағалардың болуы жылдан жылға демалушылардың ауқымды санын тартады.В
тобының турӛнімдері «AS Travel KZ» турфирмасының маңызды бағыты
болмаса да, табыстың маңызды бӛлігін құрайды. Сәйкесінше, С тобының
турӛнімдерінің табысы тӛмен, бірақ оның құрамына ішкі туризмнің қызметтері
кіреді, ал ішкі туризмді дамытуды басымды бағыттар қатарына жататынын
Page 45

50
 ескерсек, сондықтан фирма бұл бағытты барлық күш-жігерімен дамытуға
тырысады және оның ассортименттен алып тасталуы туралы сұрақ тіпті
қарастырылмайды.
Ең жоғары таңдалатын турӛнімдерді анықтай келіп мынаны байқауға
болады – олардың атақтылығы бағасына байланысты екен, яғни егер Египетке
сапар 1500 доллар («AS Travel KZ» турфирмасы ұсынысынан 700 долларға
қымбат) болғанда, оған деген сұраныс тӛмендейтін еді.
Сондықтан «AS Travel KZ» турфирмасы икемді бағалық саясатты ұстанады,
турӛнімнің бағасы оның құнымен және оған деген сұраныспен анықталады.
Одан басқа, турӛнімнің бағасына кӛптеген факторлар тізімі әсер етеді: қызмет
ету класы, қолданылатын кӛлік құралы, қызмет кӛрсету формасы (топтық
немесе жекеше), турқызмет нарығының конъюнктурасы, ұсынылған қызметтің
мерзімі, жарнаманың тиімділігі және т.б.
«AS Travel KZ» турфирмасындағы турӛнімге деген баға нормативтік
калькуляция және сапар желісі бойынша топты шығарып салатын адамдарға
шығындарды қосумен анықталады. Содан соң туристік сапардың құны (1)
формуламен анықталады.
(1),
Мұнда, Ц – бір туристке шаққандағы турпакеттің бағасы, теңгемен;
И-туроператордың турпакетіне кіретін қызметтердің құны, Н – жекеленген
қызметтерге қосымша салықтар (ҚҚС);
П – туроператордың табысы, теңгемен;
С - турпакетке кіретін басқа жеке қызметтерден туроператордың туристке
беретін жеңілдігі;
К – турпакетті ӛткізетін турагенттің делдалдық сыйақысы (турпакеттің
құнына үстеме немесе турагенттің үлесіне туроператордың бағасына жеңілдік);
Т – топтағы туристер саны;
Э – топ жетекшілерінің саны (эскорт).
Мысалға, «AS Travel KZ» турфирмасы Турцияға (Анталия қаласына) 40
адамнан тұратын топқа турды келесідей есептейді:
1. Келісім-шарт талаптары:
Мерзімі: 15 күн – шілдеде 14 түн. Жетекшіні қоса есептегенде топтағы
туристер саны – 40 адам. Тамақтану – жартылай пансион (таңғы және кешкі ас).
Тұру – курорттық қонақ үйде барлық қажеттіліктермен екі орындық нӛмір.
Кӛлік – тұрақты әуесапарымен ұшу. Трансфер - әуежай – қонақ үй –
«Мерседес» автобусы.
2. Туристерді жіберу бойынша турфирманың шағындар сметасы.
Ұшу - $175 * 40 адам= $7000. Тұру - «Sun Zeynep» қонақ үйі, тамақтануды
қоса есептегенде (жартылай пансион): $35*14 қону*40адам = $19600. Барлығы:
$26600
Page 46

51
 3. Фирманың қызметтері (қонақ үйде орын мен ауебилеттерінің
тағайындалуы, топты сүйемелдеу) – шығындардың 10% ($ 19600 + $7000) *10%
= $26600 *10 % = $2660.
4. Фирманың табысы – шығындар шамасының 10% = $2660.
5. Барлық топқа турдың жалпы құны: $26600 + $2660 + $2660 = $31920.
6.Турдың 1 адамға құны (фирмадан жіберілген жетекшінің шығынын
барлық туристердің санына бӛлгендегі кӛрсеткіш, яғни 39 адам): $31920 : 39 =
$818,5.
Бағаның икемді болуын қадағалау қажет, яғни ептілі және әсерлі болуды
қаматамасыз ету қажет. Осыдан кейін, қазіргі талаптарға сәйкес кӛптеген
туристік фирмалар, оның ішінде «AS Travel KZ» туристерді шақыру
мақсатында туристік жолдамалардың бағасына табыс нормасын тӛмендетуге
мәжбүр болды.
2.3 "AS Travel KZ" туристік фирмасының нарықтық ортадағы қызметінің
маркетингтік стратегиясын талдау
«AS Travel KZ» туристік фирмасының туристік қызметіндегі басым
бағытты шет елдерге туристерді демалуға жіберу, саяхатты ұйымдастыру
сияқты әрекеттер құрайды. Негізінен Орталық Қазақстан нарығында ӛз
қызметін бастаған туристік фирма әлемнің бірқатар мемлекеттеріне туристер
сапарын ұйымдастыруда. Ол туралы мәліметтер кӛрсеткіші 8-ші кестеде
кӛрсетілген. Теориялық тұрғыдан, мұндай мәліметтер, кассалық ордерлер
түбіртектері бойынша, сонымен қатар, туристік жолдамалардың жарты
талондарының саны бойынша айқындауға болады.
Қазіргі уақытты, Орталық Қазақстан аймақтарында туристік нарық,
қалыптасу кезеңінде. Осындай тұжырымдамамызға, келесідей нарық үдерістері
себеп болуда:
нарықта қызмет атқарушы турфирмалар санының тұрақты ӛсімі және де
олар арқылы туристердің шет елдерге сапар шегу кӛрсеткіштері артқан (кесте
8).
8 кесте
«AS Travel KZ» туристік фирма арқылы туристердің шет елдерге сапар
шегу кӛрсеткіштері
 Мемлекеттер
2007ж.
2008ж.
% -ӛзгерісі
1
2
3
4
Жапония
1991
1782
-10,5
Корея
7813
4027
-48,46
Түркия
718
503
-29,94
Қытай
42417
55459
30,75
Page 47

52
8 кестенің жалғасы
Таиланд
3170
3208
1,2
АҚШ
1396
1415
1,36
Сингапур
613
567
-7,5
Италия
105
116
10,48
Австралия
57
24
-57,89
Болгария
6
30
400
Грекия
120
151
25,83
Англия
20
13
-35
Малайзия
185
113
-38,92
Гонконг
10
23
130
Франция
51
22
-56,86
Индонезия
119
73
-38,66
Филиппиндар
11
33
200
Испания
85
234
175,29
Германия
20
15
-25
Басқа елдер
278
430
54,68
Барлығы
59185
68238
15,3
 сәйкесінше,
бәсекенің
күшеюі
нәтижесінде
турфирмалардың
мамандандырылған және әмбебап болуы мүмкін;
ұсынылатын қызметтер санының ұлғаюы. Клиенттерді және жүктерді
сақтандыру, дербес гидтер мен аудармашыларды ұсыну сияқты қосалқы
қызметтер және т.б. пайда болды;
әр түрлі фирмалармен кӛрсетілетін бірыңғай қызметтерге бағаны
біртіндеп теңестіру (бұл жағдайға елеулі түрде долларлық баламаның
қабылдануы ықпал етті);
тұтынушылардың
жоғарғы
қарқында
ақпараттандырылуының
нәтижесінде, олардың мінез құлықтарының ӛзгеруі, турӛнімді тұтынудағы
баламалардың пайда болуы.
Осылармен бірге, турлардың географиялық бағдарларының ӛзгеру
байқалуда. Бұл құбылыс кез келген туристік нарықтың дамуындағы кезеңдердің
бәріне тиесілі.
«AS Travel KZ» туристік фирмасының туристерді шет елге саяхатқа
жіберудегі, жиі баратын мемлекетке Қытай халықтық демократиялық
республикасын жатқызамыз. Атап ӛтетін жайт, осы елге туристердің кӛп
баруына себе тек қене шоп тур емес, сонымен қатар, демалыс, емделуді тиесілі
етеміз. Осы елмен қатар, Корея (негізінен, балалар демалысы), Таиланд
(экзотикалық демалыс).
Қытайға туристік фирмамен ұсынылатын турлар саны уақыт ӛткен сайын
артуда. Бұл жағдай, орта азия нарығының дамуымен қатар, демалушыларға,
туристерге қызмет кӛрсету сапасы да жақсаруда. Қытайда, бірқатар қонақ
үйлердің салыну құрылысы, Қытайдың туристік фирмалар қызметкерлерінің
кәсіби деңгейде қызмет кӛрсетуі де жағымды позицияны қалыптастыруда.
Page 48

53
 Осы туристік фирмамен шығу туризміне байланысты қызмет кӛрсетудегі
туристердің Қытайға сапар шегуінің тағы да бір себебі ретінде келесілерді
қарастырамыз:
турлар құнының тӛменділігі (300 ден 1500 долларға дейін – емделу,
демалу);
қызмет кӛрсету сапасының кӛңілден шығуы;
шоппинг үшін үлкен мүмкіндік;
Орталық Қазақстаннан Қытай шекерасына дейінгі ара қашықтықтың
жақын болуы;
қатынас кӛліктерінің, оның ішінде темір жол және автокӛлік
қатынастарының болуы және т.б.
«AS Travel KZ» тур фирмасы, қытайдың туристер үшін беделділігі мен
танымалдылығының артуы жағдайында, арнайы жұмыскерлер штатын құрып,
нақтылай алғанда турфирманы екі бӛлікке бӛлді деп атйға болады. Біріншілері
тек қана Қытайға сапар шегуші туристермен қызмет жасаса, ал екіншілері,
басқа бағытта туристік қызмет кӛрсетеді.
«AS Travel KZ» турфирмасы Қытайға арнайы турпакеттер ұсынады.
Олар:Үрімшіге пойызбен не автокӛлікпен (Қарағанды – Алматы - Үрімші).
Бұл тур 8 күнге созылады. Құны 48000 теңгені құрай отырып, ӛзіне
келесілерді енгізеді топтық виза; барып қайтатын темір жол билеті; қонақ үй (3
жұлдызыды); топтың жетекшісі; тілші қызметі; трансфер (туристерді қрсы алу
мен щығарып салу қызметі).
Топ әр жұма сайын 20:20 сағатта Қарағандыдан шығады. Дүйсенбі күні
Үрімшіге 08:00 сағатта келеді. Келесі дүйсенбі күні сағат 20:00 Үрімшіден
шығады және бейсенбі күні 08:00 сағатта Қарағандыда болады. Туристердің
кӛпшілігі турдың осы түрін пайдаланады. Ал Үрімшіге автобуспен тур 4 күнге
созылады. Құны 35 200 теңгені құрайды. Оған алдында кӛрсетілген қызметтер
енеді. Автобус әр сенбі күні сағат 14:00 шығады. Келесі жұмада Үрімшіге 06:00
сағатта келеді. Келесі сенбі күні Қарағандыда болады. Ал таксимен тур 4 күнге
созылады. Ал қызмет бабымен баратын туристер ұшақпен баратын турды
таңдайды. Бұл тур 2-3 күнге созылады. Үрімшіге барып қайтатын билеттің
құны 75 000 теңгені құрайды. Туристердің кӛпшілігі тілшілердің қызметінен
бас тартады. Тек туристердің қалауы ғана бойынша ұсынады. Қытайға баратын
туристердің мақсаты шоп-тур, оқулық, іскерлік, болып табылады. Ал емделу
мақсатында Пекинге және Хайнань аралына барады. Қытайдағы Хайнань аралы
ең кӛркем жерлердің бірі болып табылады. Туристер бұл аралға тек қана демалу
және емделу мақсатында барады. «AS Travel KZ» турфирмасында Хайнань
аралына турпакеттердің құны шамамен 1800 немесе 2000 доллар шамасында
болады. Бұл аралда қаңтар айында орташа температурасы +24с, +25с .
Хайнань аралына бару рейсі Астана – Үрімші – Санья қаласынан тік ұшақ
арқылы ғана жетеді.
«AS Travel KZ» турфирмасының шет елдерге турпакеттерінің бағасы
мыналар: Тайландта-2000 немесе 2300 доллар, БАЭ-1200 немесе 1500 доллар,
Page 49

54
 Малайзия -2100 немесе 2300 доллар, Турция-1200 немесе 1500 доллар
шамасында. Бұл турпакеттердің бағасы тұрақты емес. Бұл мерзімімен қонақ
үйлердің дәрежелеріне де, авиа линиаға байланысты да. Турпакетінің құрамына
ұшып қайту билеті, қонақ үйге орналасу, сақтандыру кіреді.
Ӛскемен қаласындағы «AS Travel KZ» турфирмасы туристік нарыққа енгелі
бері ӛз туристік ӛнімдерімен кеңейуін байқауға болады. Туристік нарықта
болғандықтан міндетті түрде бәсекелестік болады. Туристік фирмалар
бәсекелесе отырып ӛз турӛнімдерін кеңейтеді. Бәсекелесе отырып бір қадам
алға жылжығанын байқайды.
Сондықтан әр турфирмалар тәуекелділікке баруы тиіс. 2006 жылғы
кӛрсеткіштердің есебінен турфирмалардың арасындағы бәсекелестіктің
аздығын байқаймыз. әрбір туристік фирмалар бір- бірімен серіктесіп жұмыс
атқарады. «AS Travel KZ» турфирмасының негізгі серіктестері болып: «Шара»,
«Жібек Жолы», «Әлем тур», «ТурТревел», «Элита-тур», «Аружан» (Алматы)
және тағы басқа.
«AS Travel KZ» турфирмасының бәсекелестері жоқ деп айтуға болмайды.
Себебі Қытай бағытымен айналасатын турфирмалардың санына айтарлықтай.
Бәсекелестікті билеттерді брондау барысында байқаймыз. Темір жол билеттерін
брондау 5 тәулік бұрын жүзеге асырады. Ал әуе билеттерін тек бір жұма бұрын
брондауға болады.
Қытайға баратын орындарды бәсекелес турфирмалар алдын ала брондауы
мүмкін. Яғни қандай турфирма ерте ӛтінішін берсе, сол турфирма орындарды
брондай алады. Туристер міндетті түрде турфирмалардың бағаларын
салыстырып отырады. Мысалы: бәсекелес турфирмада шоп-турдың құны 53
мың теңге болса, «AS Travel KZ» турфирмасында шоп-турдың құны 48 мың
теңге құрайды. Ал екеуінің арасындағы айырмашылығы бәсекелес
турфирманың шоп-турының құрамына билеттері мен қонақ үй ғана кіріп
қоймай,орларға кедендік бақылау кезінде тӛленетін тарифтер, билеттерін
тіркеуі де кіреді. «AS Travel KZ» турфирмасының негізгі бәсекелес фирмалары
«Саят», «Way travel», «Bell компани» болып табылады.
«AS Travel KZ» турфирмасының қызмет етуіндегі туристер саны тӛмендегі
8-ші суретте кӛрсетілген.
Бұл сызбадан турфирманың туристерінің саны бастақы үш жылдан жылға
артқанымен, соңғы тӛрт жылдағы болжамдық кӛрсеткіш, қазіргі уақыттағы
экономикалық дағдарысқа баланысты іскерлік белсендіктің тӛмендеуі мен
әлеуметтік жағдайдың нашарлауы салдарынан тӛмендеуде.
Фирманың ұйымдастырушылық құрылымы ретінде қарқынды дамуына
ықпал ете отырып, фирмада 14 маман жұмыс істейтінін атап ӛту қажет. Жұмыс
профиліне негізделген бірнеше үлкен бӛлімшелер құрылған, ӛте қарапайым
моделі бар, ӛз қызметін орындайтын 5 бӛлімнен тұрады. «AS Travel KZ» ЖШС
ұйымдастырушылық құрылымы қызметтік құрылымына сәйкес келеді,
қызметтер және нарық саны аз шамадағы кәсіпорын үшін функционалдық
типтің құрылымы орынды болып саналады.
Page 50

55
 2007
2008
2009
2010
туристердің саны
1210
1510
1400
980
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
 10 сурет. «AS Travel KZ» турфирмасымен қызмет кӛрсетілген
туристер саны
«AS Travel KZ» туристік фирмасының мәліметтеріне жүгіне отырып, шет
елге сапар шегуші туристердің арасындағы беделді әрі танымалдылығы жоғары
болып саналатын мемлекеттердің үлестік кӛрсеткішін, 11-ші суреттен
байқаймыз.
 0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Корея
Қытай
Таиланд
АҚШ
Европа елдері Азияның басқа
да елдері
 11 сурет. «AS Travel KZ» туристік фирманың шет елдер бойынша
клиенттерінің шығу ағыны,
Осы қарастырылғаннан басқа, «AS Travel KZ» Малайзия, Индонезия (Бали
аралы), Сингапур, Испания (оның ішінде, Канар аралдары), Египет, Кипр,
Франйцияға, Австрияға және т.б. бағыттарда шығу туризмімен айналысуда.
Page 51

56
 «AS Travel KZ» туристік фирмасының туристік қызметінің түрлеріне
келесілерді жатқызамы:
- туризм түрін және демалыс орнын (маршрутын) таңдау;
- сапардың ұзақтығын анықтау;
- отель категорияларын таңдау;
- тайлерді таңдау (яғни, баратын жеріне дейін туристерді жеткізу
құралдары);
- мәдени бағдарламаларды ұйымдастыру,
- шегерімдерді ескере отырып, бағаны бекіту.
Қосалқы қызметтер ретінде келесілер қарастырылады:
- визалық кӛмек кӛрсету;
- әуе тасымалдау билеттері мен жүк қоймасын рәсімдеу;
- тайлерге дейін жеткізу,
- сақтандыру.
Жалпы «AS Travel KZ» туристік фирмасы турлардың бірқатар түрлерін
ұсынады, олардың ішіндегі басымды танымал болып саналатындарға келесілер
жатады: шоп-турлар, шет елдерге іскерлік сапарлар мен демалыстар және т.б.
келесі 9-шы кестеде кӛрсетілген.
9 кесте
Турлар бойынша шығу ағындары бойынша туристар саны
Турлар түрі
2009 жыл, адам 2010 жыл, адам
ӛзгеріс, %
шоп-туризм
40489
48482
19,74
іскерлік, демалыс
17800
18817
5,71
тілді үйрену
371
386
4,04
емделу
525
553
5,33
барлығы
59185
68238
23,65
Бұрын айтқанымыздай, нарықты сегменттеу сатып алушылардың мінез
құлықтары мен әрекеттеріне байланысты белгілі бір тауарлар мен маркетинг
кешенін қажетсінетін топтарды сипаттайды. Кӛп жағдайда, әлеуметтік –
экономикалық критерилер қолданылады: жас, жынысы, табыс деңгейі, білімі,
кәсібі, жанұя шамасы және т.б.
«AS Travel KZ» туристік фирма қызметкерлері мақсатты нарықты келесідей
сипаттамалар бойынша анықтайды:
клиенттер жасы - 40-45 жас;
табыс деңгейі – орта және ортадан жоғары;
білімі -әдетте жоғары, бірақта еш маңызды емес;
жанұялық жағдайы - әдетте екі не тӛрт адамнан құралған;
жұмыс, кәсібі – кӛп жағдайда, жеке кәсіпкерлер;
география – тұтынушылар, Орталық Қазақстанның, Қарағанды (70%),
Теміртау қаласының (30%)тұрғындары.
Page 52

57
 Осы нарықты сегменттеу саясатымен бірге, «AS Travel KZ» туристік
фирмасының жарнмалық саясатына тоқталсақ, онда келесі 9-шы кесте
мәліметтеріне назар аударған жӛн.
Клиент туристердің ӛмірлік стильдері – қажырлы, белсенді адамдар,
сонымен қатар, саудамен, басқарушылық қызметпен, кәсіпкерлікпен, ӛнеркәсіп
саласы қызметкерлері, демалыс пен мерекелі күндері жұмыс істейтін, ӛз
имиджін назарында ұстайтындар, демалу мен жанұяға жете кӛңіл
бӛлінбеушілікті сезінетіндер, жаңалықтарды қабылдауға даяр тұратындар,
жарнамаға сезімталдық әсердегі тұлғалар.
Саяхаттаудағы ынтасы – жанұямен демалу, шет елге барып демалу, шет
елдерде емделу, экзотикалық мемлекеттерді кӛріп, тамашалау (кӛңіл кӛтеру
мен жаңалықтармен танысу).
«AS Travel KZ» турфирмасы ӛзінің алдағы жұмысының артыруына кӛп
мүмкіншіліктер бар. Сонымен қатар «AS Travel KZ» турфирмасы Алматы
ӛңірінен филиалын ашуды жоспарлауда.
Тӛмендегі 10-шы кестеде ЖШС «AS Travel KZ» туристік фирмасының
жарнамалық стратегиялық саясаттары қарастырылған.
10 кесте
ЖШС «AS Travel KZ» туристік фирмасының жарнамалық саясаты.
(01.06.11ж. – 31.07.11ж.)
Жарнама
құралы
 Жарнамалық кезең
Барлық
кезең
бағасы
Маусым
Шілде
 1апт.
2апт
3апт
4апт
1апт
2апт
3апт
4апт
 Теледидарлық
 1 – 7
8 –15
16-22
23-30
1 – 7
8 – 15
16-23
24-31
 Жарнамалық
бейнетүсірілім
СТВ
 63120тг.
≈526$
 Жылжымалы
жарнамалық
мәтін:
 5880тг.
≈49$
 Первый
Карагандинский
Page 53

58
10 кестенің жалғасы
Қазақстан
Қарағанды
 5880тг.
≈49$
 Радио:
радио NC
 19200тг.
≈160$
 Жарнаманың
жиынтық құны
 17160т
г.
143$
12600
тг.
105$
6960тг.
58$
12600
тг.
105$
8280тг
69$
12600
тг.
105$
8280тг
69$
15600
тг.
130$
 94080
тг.
784$
 «AS Travel KZ» турфирмасының алдындағы бір жоспары турлардың
құрамына отандық курорттар мен демалыс орындарын қосу арқылы, яғни ішкі
туризмге кӛңіл бӛлуді арттырмақшы. Соның ішінде, белсенді туризммен
ӛздеріне туристерді тарту, Қарақаралы таулы-орман оазисында альпинизм,
спорттық туризм мен олардың қысқы түрлерін қамту жоспарлануда.
Page 54

59
 3 Отандық туристік сала кәсіпорындарының маркетингтік стратегияларын
жетілдіру жолдары
3.1 Туристік фирманың маркетингтік қызметін дамыту бағыттары
Жоғарыдағы
тарауларда, біз туристік қызметтегі
маркетингтік
механизмдерге зерттеу жүргізе отырып, нәтижесінде нақтылай кӛріністегі
қорытындыны жасауға болады, сонымен қатар, туризм индустриясындағы
маркетингтік қызметті жетілдіру бағытында кейбір ұсыныстарды қарастырып,
талдауға болады.
Осы зерттеу барысында Қазақстанда, оның ішінде біз қарастырған Орталық
Қазақстан аймағында туризм маркетингісі, туристік бизнес саласындағы
маркетингтік факторлар мен механизмдер әлі толық шегінде қолданылмайтыны
байқалды. Шет елдік әріптес туристік фирмаларға қарағанда, әлі де болса,
лайықты деңгейде маркетингтік қызметтер құрыла қоймаған, сонымен қатар,
маркетингтік тәсілдер жете қолданылмайды. Қазіргі уақытқа дейін жалпы
біздің елімізде, Осы кезге дейін туризм саласында маркетинг мүлдем сәйкес
қолданушылықты таппады, бірақта, бәсекелестердің ӛсуі, коммерцияландыру
және туризмнің индустриялы жандануы туристік кәсіпорынның тәжірибе
жұмысында маркетингтің негізгі элементін қажетті түрде тез енгізуіне алып
келді.
Сонымен қатар, кӛптеген мәселелердің шешімін табу үшін, нақты айтсақ,
мүмкін
тәуекелдік деңгейін
тӛмендету
мақсатында маркетингтік
тұжырымдарды қолдану қажет.
Сондықтанда, кәсіпкерлік қызметті жақсарту стратегиясымен айналысатын
толық маркетингтік қызметті туристік кәсіпорындарда дәрежелі штатпен
ұйымдастыру керек, маркетингтік зерттеу жүргізетін, сатуды ынталандыру
барысында шараларды талдау, туристік бизнес кәсіпорындарына («AS Travel
KZ») елеулі түрде қолайлы және де бірқатар тиімді ӛткізу арналарын
қалыптастырумен, жарнамалық кампаниялармен, РR және фирманың стилін
пішімдеумен айналысу қажеттілігі айқындалуда.
Егерде туристік кәсіпорындарда жоғарыдағы мәселелер бойынша қажетті
бӛлімдер мен қызметтер құрылса, толыққанды қызмет атқарса, бұл жағдай осы
сала фирмаларының дамуына ықпал етеді, себебі, маркетинг тек қана нарық
қажеттілігін нәтижелі қамтамасыздандырып қана қоймай, сонымен қатар,
бәсекелестік күресте туристік бизнес субъектісіне табыстылықты қамтамасыз
етеді.
Осы аталғандармен қатар, туристік кәсіпорынның басқармасы, нақты
айтсақ, біз қарастырған «AS Travel KZ» туристік фирмасында маркетингтік
қызмет немесе клиенттермен тікелей жұмыс жасайтын мамандарының нарық
ӛзгерістеріне икемді қызмет атқаруын қамтамасыз ететін жаңалыққа
бейімделушілік қабілеттерін арттыру мен ӛздерінің шығармашылықтық
жетістіктерін қолдана білуді үйрететін семинарларға қатысып, біліктілікті
Page 55

60
 жоғарлату курстарынан ӛтуді ұйымдастыра алулары ӛте маңызды. Бұл
жағдайда туристік фирма арнайы маркетингтік немесе консалтингтік
орталықтар қызметтеріне жүгіне алады, сонымен қатар, мамандалған оқу
орындарымен келісім жасай алады, егерде, қаржыландырулары жақсы болса,
алыс және жақын шет елдерде тәжрибе алмасу, стажтировкалардан ӛту
мүмкіндіктері бар.
Маркетингтік қызмет басқармасы қызметкерлерді жұмысқа ынталаныра
алуы керек және оларды маркетингтік бӛлімдерге жіберуі қажет. Олардың
талдауларына кӛңіл аудару және осы мәселелерді шешу үшін маркетингтік
зерттеу нәтижелері бойынша алдағы талдау шаралары мақсатына орай кеңесуге
жинау керек және т.б.
Шет елдік әріптестермен, әсіресе туристік қызмет маркетингісі саласының
ажырамайтын бӛлігі болатын және де маркетинг фирма қызметін жаксарту
саясаты болып саналатын елдермен тәжірибе алмасып отыру қажет. Сонымен
қатар, фирма жұмыскерлерін әдебиетпен, журнал және басқа да мерзімді
маркетингтік қызметті ұйымдастыру бойынша жабдықтау керек.
Оларға сапалы маркетингтік зерттеулерді жүргізу үшін керекті құралдарды
ұсыну керек. Сонымен қатар, конференцияларға қатысу үшін және басқа да
әртүрлі
туризм индустриясында
маркетингтік қызметті
жетілдіруді
талқылауына қатысу үшін қаражат бӛлу керек.
Сұранысқа түсетін туристік қызметті құру керек, ал егер туристік
қызметтерге сұраныс болса, онда фирма маркетингтік стратегияны және де
оның іске асыру жоспарларын белсенді түрде талдай алады.
Маркетингті нарықта табысқа жетудің қолайлы құралы ретінде пайдалану
туристік
кәсіпорын
мамандарын
олардың
әдістемесімен
қамтамасыздандырылуын және де оларды нақты жағдайда қолдана білуін есте
сақтау керек. Сондықтанда, маркетинг қызмет саласы ретінде бӛлек қалып
қалмауы тиіс, ол туристік кәсіпорындарда ӛзіндік іс-әрекет пен бірлік сияқты
ӛзіндік компас болатын атаулы тәуекелдік жолмен фирманың қызметін
жүргізетін мақсаттарға нәтижелі енгізілуі керек және әрі қарай дамуы қажет.
Сонымен, туристік фирма қызметінде маркетингтік жоспарлауды жүзеге
асыру маңызды болып саналады. Маркетингтік саясат пен талдауда,
жоспарлауда бағақалыптастыру жасырын тұрады, тауарлар мен қызметті ӛткізу
бір-бірімен үздіксіз байланыста болады және нақты «кейіпте» болатын
тұтынушылар үшін ғана қызмет жасайды. Маркетингтік жоспарлау туризмде
сату саясатын үйлестіруге, дұрыс сауда тактикасын қолдану және табысты
қалай алу керектігіне кӛмектеседі, осылармен бірге маркетингтің негізгі
функциясы болып мақсаттандырылған іс-әрекет саналады.
Жалпы туристік бизнестегі маркетингтің негізгі функциясы рекреациондық
қажеттілік пен сұраныстың, сонопольдік және коммерциялық бағаның
қалыптасуы, нарықты сегменттеу, сонымен қатар, туристік-экскурсиялық
қызметтер ассортиментін дамытуға мақсатты түрде ықпел етумен шартталынуы
орынды болып табылады.
Page 56

61
 Маркетингтік жоспарлауды қолдана отырып, кӛптеген туристік фирмалар
жаңа туристік нарыққа шығу кезінде алдын ала байқалмайтын келеңсіз
жағдайлар мен қате болып саналатын әректтердің бетін алады.
Ірі туристік компаниялардағы маркетинг бойынша бӛлім тек қана ӛткізу
нарықтары мен арналарындағы жағдайды қадағалап қоймай, сонымен бірге,
маркетинг нарықтағы туристік компанияның қызмет етуіне ықпал ететін іс-
әрекеттерді бақыламайтындықтан белгілі бір шектеуліктерді жоспарлауы мен
болжам жасауы тиіс.
Туристік бизнес саласындағы маркетинг стратегиясы жарнамаға, туристік
ӛнім ӛндірісі мен оны нарықта жылжытуға негізделуі керек. Туристік
компаниядағы маркетолог маманның ролі, нарықтың барлық талаптарын
талдай отырып, алынған нәтижені менеджерлерге ұсынумен сипатталады,
сәйкесінше, ол менеджерлер клиенттердің сұраныстарын толық әрі лайықты
деңгейде қанағаттандыру мақсатына шешімдер әзірлеуі тиіс.
Осы кезеңде, маркетингтік идеяны сәтті түрде іске асыру келесілермен
тығыз байланысты:
туристік фирма жетекшілерінің жоспарлау үрдісіне қатысушылығына;
нақты фактілер мен қорытынды шешімдер негізіндегі ӛнімдік және
нарықтық стратегиялардың әзірленуіне;
стратегияның сәйкесінше жүзеге асуымен.
Туристік компаниялардағы маркетингтік жоспарлауды қолдану, кешендік
талдау және де сол нарықтың қызмет етуіне тиімді әсер ету мен ғылыми
негізделген бағыттарды әзірлеу, оның келешектік дамуын қамтамасыз ету
мақсатында туристік нарықты зерделеудің ұйымдастырылған жүйесін
қалыптастырады.
ЖШС «AS Travel KZ» туристік фирмасының маркетингтік қызметін
жетілдіру. Осы турфирманың қызметіне талдау жүргізе отырып, оның
нарықтық қызметне ықпал етуші маркетингтік бӛлім толыққанды жұмыс
атқармайтыны анықталды. Бұл жағдайды, осы турфирмадағы маркетинг
саласына қатысты маманның біреу болуымен және де турӛнімді нарықта
жылжытумен, оны жарнамалауға қатысты іс-шараның жете дамымауы
айқындайды.
Осы кезеңде, турфирманың маркетингтік қызметінің сапалы әрі нәтижелі
болуын қамтамасыз етудегі бір маманның жұмыс атқаруы жеткіліксіз. Әрине,
«AS Travel KZ» кәсіпорынының қызметкерлері ӛз қызметтерінде маркетингті
қолданғысы келетіні айқын. Бұл тұжырымдамамызға, турфирманың ӛз
қызметтері мен турӛнімдеріне сұранысты зерттеу, нақты қызметтері бойынша
ұсыныстарды әзірлеу мен жаңа жобаларға оңтайлы баға бекіту, ӛз
қызметтерінің
танымалдылығын
арттыру
мақсатында
клиенттерді
хабарландыру және т.б. іс-әрекеттер себепші болады., бірақта ол аздық
таныдаты.
Турфирманың ӛнімдері мен қызметтерін жылжыту үшін, сонымен бірге,
қауіпсіз жолмен фирма қызметін жүргізу үшін мамандалған маркетинг қызметі
жетіспейді.
Page 57

62
 Осындай жолмен, аталған құрылымды жеке қызмет атқарушы орган
тұрғысында қалыптастыру, белгілі бір жетістіктерге қол жеткізуді қамтамасыз
етіп қоймай, ұзақ мерзімде нарықтың осы секторында озаттық позийияны
ұстануына себеп болады.
«AS Travel KZ» туристік фирмасы нарықтағы ӛткір бәсекелестік және қазір
ӛрестеп бара жатқан дағдарыстық жағдайда ең аз дегенде туристік нарықтың
минималды талаптары мен шарттарына жауап беретін, турӛнім мен қызметті
нарықта жылжыту, тұтастай алғанда, маркетингітк саясатты зерделеу бойынша
жұмыстарды атқара алатын ұйымдық құрылымды қалыптастыруы қажет.
Бәсекелестік жағдайда, жылдам дамушы нарықта, атап айтсақ туристік
нарықта, осы аталған факторларға мән бермеушілік мен жете бағаламаушылық
туристік фирманы банкроттық жағдай мен оның қызметін әлсіретіп тастауы
әбден мүмкін.
Осы аталғандармен қатар, «AS Travel KZ» кәсіпорынында маркетинг
қызметінің қарапайым құрылымын қалыптастыру, нақты айтсақ, маркетинг
сауалымен айналысушы маманның тәжірибесі мен алғырлығы мол болса, онда
басшылыққа ауқымды маркетинг қызметін құру міндетті болмауы мүмкін. Бұл
вариант аз шығынды талап етеді, тиімділігі мен жағымдылықты қалыптастыру
жағынан кемшіндері бар.
Турфирманың жарнамалық саясатына тоқталсақ, жүргізген зерттеуімізге
қарамастан, ол жарнамалық қызметтің шығындры мен тиісті әсерлілігі
соншалықты деңгейде емес. Екінші тараудағы зерттеулер, клиенттердің
жарнаманы және турфирманың ӛнімдері мен қызметтеріне қатысты хабарларды
радиодан тыңдайды, журналдардан оқиды, сәйкесінше, бизнес-тақырыппен
болғанды қалай отырып, арнайы сала журналдар мен газеттердін оқығанды
қалайтыны анықталды. Алдыңғы екеуі бойынша қарастырып отырған турфирма
мәліметтері талданған, ал арнайы сала басылымдары қолдынылмайтыны бізге
мәлім. Сондықтан да осы бағыттағы жарнмалық шараларды күшейту міндеті
туындап отыр.
Жарнама саясаты тиімділігін арттыру мақсатында осы факторларды
ескеріп, аудиалдық жарнамаға кӛңіл бӛле отырып, негізінен, бизнеске қатысты
мерзімдік басылымдарға, сонымен бірге, Internet-жарнама (іскерлік тұлғаларда
және де қазіргі уақытта тұрғындардың біразында интернет желісімен
қамтылғандығын ескерсек), жылжымалы жарнама құралдары сияқты жаңа
бағыттағы тәсілдемелерді, жарнама парақтар мен сыртқы бейнелік жарнама –
ірі қалалар мен тұрғылықты мекендердің орталық кӛше бойлары
штендерлерінде қолданған орынды.
Сатуды ынталандыру мен турӛнім мен қызметті нарықта жылжытуға
байланысты келесілерді қарастыруға болады: турӛнімдер мен қызметтерге
шегерімдер жүйесін жетілдіру, мысалы, тек қана жаңа жылдық не басқа да бір
күндік, бір дерлік мерекелі күн қарасаңында ғана емес, срнымен қатар, басқа да
тұтынушылар үшін маңызды болып табылатын ерекше мерекелі күндер
қарасаңында шегерімдер ұсыну (мемлекеттік мерекелі күндерде 2%-5%
шегінде), сонымен қатар, адам санының кӛптігімен сипатталатын (10 адамнан
Page 58

63
 артық) топтық турлар тапсырысына байланысты шегерімдер ұсыну, тұрақты
клиенттердің жинақтық карточкасындағы жинаққа байланысты шегерімдер, ӛте
қымбат болып саналатын турлар тапсырысында сыйлық ретінде тегін
экскурсиялар мен қосалқы қызметтер кӛрсету артық етпейді.
Мұндай шаралар, «AS Travel KZ» турфирмасында клиенттер ағымын
қамтамасыз етіп, V.I.P.-турлар сияқты қымбат қызметтерді тұтынатын іскер
адамдардан қүралатын ӛте жоғары және негізгі клиенттер контингентін құрады.
Бұдан басқа, турфирманың маркетингік қызмет бӛліміндегі менеджерлер
мен қызметкерлердің біліктілін арттыра отырып, жалпы маркетингтік
қызметтің атқаратын іс-әрекеттерінің дамуына ықпал етуге болады. Турфирма
басшылығына ӛз қызметкерлерінің туристік нарық пен басқа да қосалқы бизнес
салаларына байланысты ӛткізілетін әртүрлі конференциялар, семинарлар мен
конгрестерге ӛз қызметкерлерінің қатысушылығын ынталандыру қажет.
Егерде «AS Travel KZ» туристік фирмасы толықанды туристік қызмет
бӛлімшесін қалыптастырса, ондағы менеджерлерді маркетинг бойынша
білімдері мен тәжірибелерін жетілдіру мақсатында танымал маркетинг
орталықтары мен басқа тәжірибесі мен жұмыс атқару мерзімі мол
компанияларға оқытуға, біліктілігін жоғарлатуға бағыттауы қажет.
Маркетингтік
зерттеулердің
жүргізілуі
турфирма
тарапынан
ынталандырылып, демеушілік атқарылынуы қажет, ӛйткені, бұндай іс-шаралар
фирманың жалпы туристік нарықтағы қызметін жандандыруға себеп болады.
Туристік фирманың нарықта белгілі бір мақсатқа қол жеткізуінде келесідей
шараларды атқарғаны орынды:
жыл сайын нарықтық жоспарды түзетуі қажет;
турфирманың қызметінің бағдарламасын әзірлеу үшін топтарды
тағайындау керек;
туроператорлармен, басқа да делдал фирмалармен, әріптестермен
туристік нарықта
индустриалды-инновациялық негіздегі
қызметтерін
жандандыру;
туристік нарықта турӛнімдер мен қызметтерді жылжытуда біріккен
шараларды, жобаларды әзірлеу, іске асыру;э
жаңа турӛнімдер мен қызметтерді, нарықтарды сыналау қажет.
3.2 Туристік салада маркетингті зерттеу мен стратегияны қолданудың
келешектік ұсыныстары
Дипломдық жобаның алдыңғы тарауларындағы «AS Travel KZ» ЖШС-нің
қаржылық-шаруашылықтық және маркетингтік қызметті талдауға қатысты
зерттеулер жүргізілген. Талдау нәтижелері кәсіпорындағы қаржылық-
шаруашылықтық қызметтердің жағымды тенденцияларын иемденген, бірақта,
маркетинг қызметінде бірқатар мәселелер айқындалған.
Page 59

64
 Зерттелінген кәсіпорындағы маркетингтік қызметтегі мәселелер кешенін
кешенді әрі жоспарланған түрде шешу қажет. Осыған байланысты ұсынылатын
іс-шараларды логикалық жалғасымдылықта бірінен соң бірін реттеу керек.
Ең алдымен кәсіпорын деңгейінде маркетингтік ӛзгерістер мен құбылыстар
жүргізу қажет пе, соны анықтау керек. Ол үшін фирмалардың дайындығын
бағалауымыз қажет.
Ең алдымен кәсіпорын деңгейіндегі маркетингтік стратегиялық басқаруға
дайындығын қарастыратын дайындылық дәрежесін келесідей бағалаймыз:
ӛте жоғары, егерде алынған нәтиже b
 2
 – b
 макс
 диапазонына сай болса;
жоғары егерде, алынған нәтиже b
 ср
 – b
 2
диапазонына сай болса;
ӛте әлсіз, егерде алынған нәтиже b
 1
 – b
 ср
 диапазонына сай болса;
тӛмен, егерде алынған нәтиже b
 мин
 – b
 1
 диапазонына сай болса.
Тӛмендегі кесте ЖШС «AS Travel KZ» туристік фирмасының он екі
белгілер бойынша маркетингтік стратегиялық басқаруға дайындық деңгейін
жалпыланған түрде бағалануының нәтижесі қарастырылған (кесте 11).
11 Кесте
ЖШС «AS Travel KZ» туристік фирмасының маркетингтік стратегияны іске
асыруға дайындығы
 №
Белгілер
Белгілердің пайда болу
дәрежесін бағалау
1
2
3
1
Миссияны айқындау
Толығымен айқындалмайды
2
Фирманың
мақсаты
мен
стратегиясының
анықталмаушылығы
Әлсіз айқындалады
3
Маркетингтік ақпаратты талдау мен ӛңдеу, кейінгі
жинақтау механизмінің болуы
Әлсіз айқындалады
4
Ұйымның бәсекге қабілеттілігін арттыру бойынша
жұмыстар
Толығымен байқалмайды
5
Ашылатын мүмкіндіктеріне фирма бейімділігі
Әлсіз түрде айқындалады
6
Фирманың стратегиялық міндеттерін орындау үшін
ағымдық басқаруға бағытталу
Айқындалмайды
7
Басқарудың стартегиялық міндеттерінің шұғыл басқару
міндеттерінен ұйымдастырушылық бӛлінуі
Әлсіз түрде айқындалады
8
Стратегиялық даму мәселелері бойынша фирма ішілік
кеңес берушілікті іске асыратын штабтық бӛлімшелердің
болуы
Айқындалмайды
9
Ерекше емес міндеттерді шешу үшін басқа кеңес
берушілерді шақыру неспецифических задач
Толығымен айқындалу
10
Кәсіпорынның
стратегиялық
мақсаттары
мен
жоспарларын тұрақты түрде ақпарттандыру
Әлсіз айқындалады
11
Корпоративтік мәдениеттің жоғарғы деңгейі
Толық айқындалмайды
12
Фирмада
тиімді
жұмыс
істейтін
маркетингтік
бӛлімшелердің жұмыс істеуі
проявляется слабо
Қорытынды рейтинг
0,3154
Page 60

65
 Кестеде алынған рейтингтің қорытындысын сызба түрінде келесідей
бейнеде (сурет 10) алып шығамыз
11 сурет. «AS Travel KZ» туристік фирмасының маркетингтік стратегияны
іске асыруға дайындығын бағалау шкаласы
Фирманың дайындық дәрежесін бағалау бойынша алынған нәтижелер
негізінде келесідей қорытындылар жасауға болады: біріншіден, маркетингтік
стратегияны іске асыруға қызметкерлер мен компания құрылымын дайындау
бойынша міндеттемелер жүктелінетін маркетингтің бірліктік қызметін
қалыптастыруға жалпы турфирма дайын; екіншіден, сол маркетингтік
стратегияны жүзеге асыруға дайын.
Осындай жолмен, ЖШС «AS Travel KZ» туристік фирмасының
маркетингтік қызметін басқаруды жетілдіру бойынша тӛрт бағыт ұсынылады:
бірліктік маркетингтік қызметті құру;
тауар қозғалысының бағдарламасы;
сатуды арттыру құралы ретіндегі тауарлық топтың ассортиментін тиімді
басқару әдістемесін қолдану;
ішкі екінші ақпараттық негізде (БКТ классикалық сатрицасының
негізінде) кәсіпорынның тауарлық стратегиясын талдау мен әзірлеудің
тәжірибелік әдісін қолдану.
Осы қарастырылып отырған әр бағытты егжей-тегжейлі қарастырайық:
1. «AS Travel KZ» туристік фирмасында бірліктік маркетингтік жүйені құру.
Бүгінгі таңда фирма кӛлемінде маркетингті басқарушылықпен бір адам
айналысуда. Егерде фирма ұсынып отырған туристік ӛнімдер мен қызметтердің
кӛптілігін және олармен қарым-қатынаста болушы фирмалардың ӛзара
байланыстылығын ескерсек бір адамның маркетингтік қызметпен айналысуы
жеткіліксіз болып табылады. Маркетологтың міндеттемелеріне біз қарастырып
отырған туристік фирма мен басқа да кәсіпорындар арасындағы бекітілетін,
жасалынатын ӛзара шарттарды қадағалау енеді.
Яғни, маркетологтың
атқаратын қызметі «AS Travel KZ» турфирмасымен баспа, жарнамалық
кәсіпорындармен, әртүрлі БАҚ-ен жасалынатын келісім шарттардың
 b
 мин
 =0,2
b
 сл
 =0,3
b
 нп
 =0,4
b
 макс
 =0,5
b
 1
 =0,275
b
 ср
 =0,35
b
 2
 =0,425
төменгі
өте төменгі
жоғарғы
өте жоғары
Қорытынды рейтинг 0,3154
Page 61

66
 кӛшірмесін қарастырып, ондағы пункттердің сақталынуын мұқият тексеріп,
нәтижесін басшылыққа хабарлаумен байланысты. Әдіснамалық тұрғыдан,
жоғарыда айтылып отырған маркетологтың қызметіндегі кемшіліктер мен
жетіспеушіліктер, ондағы лайықсыз қызметтердің орын алуы туристік фирма
басшылығымен
маркетологтың
нақты
ролін
түсінбеуі, кәсіпорын
басқаруындағы маркетинг-менеджменттің дұрыс жүргізілбеуімен түсінідіріледі.
Қалыптасқан жағдайды болдырмау бойынша негізгі және шешуші іс-шара
болып жоғарғы білікті маркетолог-маманннан құралатын бірліктік жүйедегі
маркетингтік қызметтің қалыптасуы қарастырылуы қажет.
Қайта құрылатын маркетинг қызметінде мамандарды таңдау үрдісінде жаңа
қызметкерлердің дағдыларының әмбебаптығы мен кәсіби дайындығына
жеткілікті түрде назар аудару қажет. Құрылған маркетингтік қызметте таза
маркетингтік мәселеден басқа кәсіпорын ішіндегі атқаратын қызметтер мен
құрылымдық ӛзара қарым-қатынастармен байланысты мәселелерді шешу,
қазіргі заманғы экономикадағы маркетингтің ролі мен орыны турасында
түсініктеме жұмыстарды жүргізу қарастырылуы қажет. Осы сәтте туристік
фирма деңгейінде бірліктік маркетингтік қызметті құру әжептәуір кӛлемде
шығындылық пен ұзақтылық іс-шараны қамтиды. Туристік фирма
басшылығының осы бағыттағы саясаты егерде екіжақтылық пен тізбектілікті
қамтамасыз етпейтін жағдайды білдірсе, онда маркетологтарға қандайда
болмасын іс-шаралардың тұтастылығы мен қажеттілігін бірнеше рет қорғауға
тура келеді. Әрине, туристік фирманың қызметкерлерінің басым кӛпшілігінде
жалпы қызметтің тиімділігі кәсіпорын кӛлемінде жылдам уақытта алынатын
экономикалық тиімділікпен байланысты. Сондықтан да, құрылатын жаңа
маркетингтік қызметтің жүргізетін алғашқы іс-шарасы ретінде ӛткізуді
ынталандыру мен жарнама бойынша шараларды болу қажет.
«AS Travel KZ» туристік фирмасы үшін сатуды ынталандыру мен жарнама
бойынша іс-шараларды сауатты түрде ұйымдастыру мен жүргізуге басымдық
таныту компания үшін ӛзінің жиынтық табысын елеулі түрде ұлғайтуға, ал
маркетинг қызметіне – ӛзінің қажеттілігі мен тиімділігін «ақтауға» мүмкінідік
бере отырып, осы бӛлімнің құрылуындағы меншіктік алғашқы шығындарды
жабуға септік етеді.
Осындай жолмен, зерттелініп отырған фирмаға ең алдымен маркетингтік
бағдарламаның орындалуын ӛздігімен қалыптастыратын, іске асыратын,
бақылайтын және түзететін тәуелсіз бірліктік жүйедегі маркетинг қызметін
қалыптастыру қажет. Бұл жағдай, фирмаға маркетингтік функцияларды шұғыл
әрі тиімді түрде орындауға мүмкіндік береді.
Тауарды жылжыту бағдарламасы. Кез келгенфирманың міндеті – оның
танымал боуы. Осы жағдай тауарды нарыққа жылжыту мақсаты болып
саналады. Ұсынылып отырған бағдарламаға сатуды ынталандыратын жаңа
бағыттардың бірі ретінде бейімді маркетинг ене отырып, нақты айтсақ,
акциялар туралы ақпаратпен sms-хабарламалар, жабдықтаушылар қызметтері
турасында LCD проекторында фильмдер кӛрсетуді іске асыру, сыртқы
жарнамалар – маршруттық таксилар салонында стикерлерді орналастыру;
Page 62

67
 навигация – Қарағанды қаласы территориясында ақпарттық қалқандарды
орналастыру; полирафия – хабарлама жазылған қағаздар мен каталогтарды
тарату, анкеталық сұрау жүргізу, БАҚ, оның ішінде теледидардағы, радио мен
баспа құралдарындағы жарнама, сатып алулар үшін бонустық жүйе мен
сыйлықтарды тарату, сонымен қатар, лотереяларды ӛткізу қарастырылады.
Ішкі екінші ретті ақпараттар негізінде кәсіпорынның тауарлық стратегиясын
талдау мен әзірлеу бойынша тәжірибелік әдістерді қолдану (БКТ классикалық
матрицасы негізінде).
Дипломдық жұмыста кәсіпорынның маркетингтік қызметін жетілдірудің бір
бағыты ретінде Консалтинг – «Эркон» орталығы жетекшілігімен ұсынылатын
Бостон Консалтингтік Топтың классикалық матрицасына ұқсас әдіс
қолданылады. Стратегиялық матрицаны құрудың ұсынылатын әдістері (БКТ
классикалық матрицасына ұқсас) турфирманың ішкі ақпаратына (нақты әрі
тегін болып саналатын) негізделген. Талдау бірлігі ретінде «ӛнім тобы»
қарастырылады, ал сипаттамалық параметрі ретінде – К - ӛткізу кӛлеміндегі
топтың үлестік салмағы және де Т - ӛткізу кӛлемін ӛзерту қарқынындағы
топтың үлестік салмағы қарастырылады. Жаңғыртылған матрица стратегиялық
талдау мен ӛнімдік бағдарламаны (тауарлық ассортимент) жоспарлау үрдісінде,
сонымен қатар, котроллинг үрдісінде қолданылуы мүмкін.
Жоғарыда қарастырылған
Орталық Қазақстан
мен
Қарағанды
облыстарының аумағында орналасқан және туристік нарықта қызмет атқарушы
«AS Travel KZ» мен «AS Travel KZ» туристік фирмалары әжептәуір
қашықтықта орналасып, бір-біріне тікелей бәсеклесе болмасада, олардың
маркетингтік қызметтері мен саясаттарына қатысты мәселелер ортақ. Осы
тарауда маркетингтік қызметті құру мен турӛнімді ӛткізуді ынталандыру және
жарнамалау бойынша ұсынылып отырған іс-шаралар тиімді жүргізілетін болса,
аталған
екі
кәсіпорын
ӛздерінің
нарықтық
сегменттерінде
жайғастырушылықтарына ие болып, келешекте табысты қызмет атқаруына
сенімділік пайда болады деп есептейміз.
Page 63

68
 Қорытынды
Жоғарыда қарастырылған туристік индустриядағы маркетингтік қызмет
ерекшеліктері мен оның туристік фирма қызметіндегі ролін бағалайтын
зерттеулерімізді түйіндеуге болады.
Туристік кәсіпорынның қызметінде маркетингтік зерттеу нарық,
бәсекелестер, тауарлар, қызметтер туралы ақпараттарды жинау, талдау және
ӛңдеу және қызмет ӛндірушілерге тұтынушылардың қажеттіліктерімен
талаптарын айқындауға, нарықта кәсіпорынның үлкен үлесін анықтауға
мүмкіндік беретін алаң болып саналатыны анықталды.
Туристік бизнестегі маркетингтің ролі ғылыми-теориялық тұрғыдан
зерттелінді. Туристік бизнес жүйесіндегі маркетинг – осы туристік нарықтағы
тұтынушылар мен клиенттердің қажеттілігінің қанағаттаныдырылуы мен
мұқтаждықтарының
орындалуына
байланысты
іс-шаралар
кешенімен
сипатталады. Яғни, туристік бизнес субъектілерінің нарықтық ортада қызмет
атқаруында тиімділік пен ұтымдылықты қамтамасыз ететін жоспарлары мен
нақты атқаратын қызметтерінің нәтижелерін бағалаумен сипатталатын үрдіс.
Осымен бірге туристік бизнес саласындағы маркетингтік қызметтің негізгі
бағыттары мен туристік кәсіпкерлік салада маркетингтік ақпараттарды алудың
жолдары қарастырылды.
Туристік бизнес түсінігі мен оның даму ерекшеліктері зарттелініп, мәндік
айрықшалықтарына теориялық тұрғыдан түсініктелелер жүргізілді. Туристік
бизнестің дамуына ықпал етішу алғы шарттар мен факторлар айқындалды, атап
айтсақ келесі кӛрсеткіштерге назар аудару керек: БТҰ-ның мәліметтері
бойынша соңғы 10 жылда туризмнен түсетін табыс 7,9% – ға ұлғайып, 4,5% – ға
туристік саяхат артқан. 2010 жылға қарсы туристардың саны 1 млрд. адамға
жетсе, 2020 жылы 1 млрд. 600млн. жетуі мүмкін. Осылармен бірге туристік
кәсіпорынды құру мен олардың құрылымы зерттелініп, заңнамалық-құқықтық
негіздеріне тоқталым жасалынды, туристік фирма қызметтері менеджментінің
ерекшелігі, олардың ұйымдық құрылымы, салалық қызметтеріне байланысты
ерекшеліктік сипатына теориялық-ғылыми зерттеулер жасалынды. Туристік
кәсіпорындағы басқару мен бақылау негіздері, туризм индустриясындағы
туристік бизнестің қызметін сипаттайтын ерекшеліктер қарастырылды.Туристік
ӛнім, туристік сұраныс пен ұсыныс, тур, туристік нарық сияқты туристік
бизнестің маңызды ұғымдарына шолу жасалынып, зерттеу жүргізілді.
Қазақстандық туристік бизнестің
келешектік дамуына қажетті
жаңалықтарды, артықшылықтарды қолдану мақсатында әлемдік тәжірибедегі
туристік бизнестің қазіргі жағдайы мен даму кӛрінісі қарастырылды. Нақты
айтсақ, Қазіргі уақытта туризм саласы 10 %-ға жуығы ішкі ұлттық ӛнімді
құрайды. ӛзге мемлекетерде, яғни Грецияда 50 %, Мексикада 30 % жуығын
құрайды.
2. Туризмнің экономикалық мәні мен маңыздылығы анықталған. Зерттеу
нәтижесінде туризм дамуы барлық экономиканың тиімділігін арттыруға үлкен
Page 64

69
 септігін тигізеді. Елеулі түрде туристік ресурстарды игерген Қазақстан үшін
туризмнің дамуы тұрғындардың жұмысбастылығын арттыру үшін салмақты
түрде әсер ететін, валюталық түсімдердің ұлғайуына, шикізаттық емес саланы
дамыту, еліміздің жағымды имиджін және мемлекеттік брендті қалыптастыруға
ықпал ететіні сӛзсіз.
3. Туризмнің әлемдік даму тенденциялдарын зерделеу барысында Америка,
Еуропа, Азия және Австралия мемлекеттерінің барлығы ӛздігінше ерекше,
қызықты, ӛте үлкен туристік ресурстарды игере отырып, әр мемлекет туристік
бизнестен үлкен пайда табуға ұмтылады. Туризм саласында әртүрлі жолдармен
ең жоғарғы нәтижеге қол жеткізген нақты осы елдер, біздің мемлекет үшін ӛте
тамаша оқытушылар болып саналады. Аталған аймақтарда туристік бизнес
жақсы ұйымдастырылған, кең материалдық базаны (қызметкерлер, ақша,
құралдар), қызмет кӛрсетудің жоғарғы сапасы, тиімді жарнаманы меңгерген.
Туристік бизнес қазіргі заманғы ӛмірдің жаңа формасының, әл-ауқаттылықтың
негізгі кӛзі болып саналады.
4. Отандық және шет елдік авторлардың еңбектірені негізделе отырып
Қазақстандағы туристік бизнес дамуының кезеңдері жүйлендірілді:
бірінші кезең (1991-1994) – туримздегі мемлекетсіздендіру мен
жекешелендіру үрдісінің басталуы. Шығу туризмі бойынша кӛрсеткіштердің
ӛсімі, жаңа туристік фирмалардың ашылуы, сала рентабельділігі кӛрсеткіштерін
артуы қарастырылған;
екінші кезең (1995 жылдан 1999) кіру туризмі бойынша кӛрсеткіштердің
тұралаушылығымен,
ішкі
туризмнің
құлдырауымен,
шоп-туримзге
мамандалған фирма сандарының ӛсуімен, инфрақұқрылымның қалыптасуымен
сипатталады;
-үшінші кезең (2000-2002 жылдар) туризм түрлері құрылымының
ӛзгеруімен, келу туризмі кӛрсеткіштерінің құлдырауымен, бәсекенің
шиеленісуімен, маркетинг және жарнама құралдарын қолданумен сипатталады;
тӛртінші кезең (2003-2005 жылдар) – кәсіби-іскерлік байланыстар
есебінен
келу туризмін арттыру, туризм инфрақұрылымын жақсаруы,
маркетинг және жарнама құралдарын қолдану үрдістері байқалады;
тӛртінші кезең (2006 жылдан қазіргі уақыт) туристік саланың кластерлік
дамуы, туристік фирмалар сананың ӛсуі байқалып, туристік саланы дамыту
мақсатында мемлекеттік қаржыландырудың артуы, барлық бағытта туристік
ағындардың кӛбейуімен сипатталады.
Облыс кӛлемінде туристік қызметтерге байланысты сауда кӛлемдері
озаттықты танытқан Орталық Қазақстан мен Қарағанды аймағында орнласқан
ЖШС «AS Travel KZ» туристік фирмасы мен ЖШС «AS Travel KZ» туристік
фирмасының нарықтық қызметтеріне маркетингтік зерттеулер жүргізілді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік «AS Travel KZ» турфирмасы туристік
нарықта 7 жыл кӛлемінде жұмыс істейді. «AS Travel KZ» турфирмасы туристік
агенттік бола отырып, ӛзіне келесі қызметтерді енгізеді:
халықаралық туризм;
Page 65

70
 ішкі туризм;
қала сыртына жол жүру.
Турагенттік агент ретінде жұмыс істеумен қоса, Қазақстандағы ішкі
туристік нарықта туроператор ретінде турларды ұйымдастырады. Бүгін де
компания кӛрсетілетін қызметтер түрлерінің саны және қызмет кӛрсетілген
клиенттер саны бойынша Қарағанды облысының таңдаулы жиырма туристік
фирмасына енеді. Турфирма ӛзінің кәсіби әріптестері ретінде әлемнің 20
мемлекетіндегі
әртүрлі ұйымдарымен
тығыз байланысты орнатқан.
Клиенттермен жұмыс істеу қызметі – бұл компанияның маңызды қызметінің
бірі. Бұл қызметте 4 менеджер жұмыс істей отырып, менеджерлердің еңбегін
тӛлеу құрылымы – еңбекақы + сату кӛлемінен пайыз қарастырылады.
Турфирма менеджерлері клиенттерге келесі сауалдары бойынша кеңес
береді:
елімізде уақытша келудің және онда саяхаттаудың ережелері;
визаны толтыру мерзімі мен реті;
валюталық және кедендік бақылау;
жергілікті тұрғындардың салт-дәстүрі;
діни әдет-ғұрыптары, аса құрметті жерлері, табиғи, тарихи, мәдени
ескерткіштер және басқа да ерекше қорғаудағы туристік кӛрсету объектілері;
қоршаған табиғи орта жағдайы;
санитарлы-эпидимиологиялық жағдай;
жеке бас қауіпсіздігін қамтамасыз ету, тұтыну құқықтарын орындау және
клиенттердің мүлкін сақтау жағдайы;
жедел медициналық кӛмек алу жағдайы.
«AS Travel KZ» туристік фирмасының 2010 жылғы жалпы туристік ӛнімді
ӛткізуден түскен табысы 38931600 млн. теңгені құрап ӛткен 2009 жылдағы
30251400 млн. теңге кӛрсеткішімен саластырғанда 8680200 млн, теңгег
ұлғайған немесе 23,3% ұлғайған. Яғни, дүниежүзілік дағдарыстың салдары
негізінен 2008 жылдың үлесіне тиесілі болып, ал 2010 жылы жағымды
кӛрсеткіштер пайда бола бастағандығы байқалады. 2007 жылы Қарағанды
облысында 54 турфирма тіркелген, 2008 – 72, ал 2009 жылы 79 бірлікті құраған.
Біздің қарастырып отырған турфирмалардың негізгі бәсекелестер ретінде
келесілер қарастырылады: «Ариадна +», «Absolute туристік агенттігі», ЖШС
«Қарлығаш», ЖШС «Жанар-Трэвел» және де ЖШС «Gloria-Tur». Осы
бәскелестердің арасында «AS Travel KZ» туристік фирмасы 15 пайыздық үлесті
қамтып, «Ариадна +», «Absolute туристік агенттігі» фирмаларынан кейінгі
үлесті қамтуда, сонымен қатар, «Қарлығаш» туристік фирмасымен бірдей
жағдайда. Осы нарқытық үлестегі озаттық емес позиция компанияның
маркетингтік механизмдері мен іс-шараларының жетілмегендігін не тиімсіздгін
білдіреді.
Туристік бизнес субъектісі болып табылатын «AS Travel KZ» туристік
фирмасы қызметі маркетингтік талдау объектісі ретінде қарастыру барысында
республика кӛлемі мен алыс, жақын шет елдер бойынша ұсынатын саяхат
Page 66

71
 жасау мен басқа да туристік қызметтеріне талдау жүргізілді. «AS Travel KZ»
туристік фирмасының туристік қызметіндегі басым бағытты шет елдерге
туристерді демалуға жіберу, саяхатты ұйымдастыру сияқты әрекеттер құрайды.
«AS Travel KZ» туристік фирмасының туристерді шет елге саяхатқа жіберудегі,
жиі баратын мемлекетке Қытай халықтық демократиялық республикасын
жатқызамыз. Атап ӛтетін жайт, осы елге туристердің кӛп баруына себеп тек
қана шоп тур емес, сонымен қатар, демалыс, емделуді тиесілі етеміз. Осы елмен
қатар, Корея (негізінен, балалар демалысы), Таиланд (экзотикалық демалыс)
және т.б. елдерге туристік саяхат ұйымдастырылуда. «AS Travel KZ»
турфирмасының шет елдерге турпакеттерінің бағасы келесідей: Тайландта-2000
немесе 2300 доллар, БАЭ-1200 немесе 1500 доллар, Малайзия -2100 немесе
2300 доллар, Түркияға - 1200 немесе 1500 доллар шамасында. Турпакетінің
құрамына ұшып қайту билеті, қонақ үйге орналасу, сақтандыру кіреді.
«AS Travel KZ» туристік фирма қызметкерлері ӛздерінің мақсатты нарықты
келесідей сипаттамалар бойынша анықтайды:
клиенттер жасы - 40-45 жас;
табыс деңгейі – орта және ортадан жоғары;
білімі -әдетте жоғары, бірақта еш маңызды емес;
жанұялық жағдайы - әдетте екі не тӛрт адамнан құралған;
жұмыс, кәсібі – кӛп жағдайда, жеке кәсіпкерлер;
география – тұтынушылар, Орталық Қазақстан облысының, Ӛскемен
(70%), Теміртау қаласының (30%)тұрғындары.
Осы зерттеу барысында Қазақстанда, оның ішінде біз қарастырған Орталық
Қазақстан аймағында туризм маркетингісі, туристік бизнес саласындағы
маркетингтік факторлар мен механизмдер әлі толық шегінде қолданылмайтыны
байқалды. Шет елдік әріптес туристік фирмаларға қарағанда, әлі де болса,
лайықты деңгейде маркетингтік қызметтер құрыла қоймаған, сонымен қатар,
маркетингтік тәсілдер жете қолданылмайды. Қазіргі уақытқа дейін жалпы
біздің елімізде, туризм саласында маркетинг мүлдем сәйкес қолданушылықты
таппады, бірақта, бәсекелестердің ӛсуі, коммерцияландыру және туризмнің
индустриялы жандануы туристік кәсіпорынның тәжірибе жұмысында
маркетингтің негізгі элементін қажетті түрде енгізуге алып келді.
Қарастырылған
зерттеулерімізге байланысты
жоғарыдағы
зерттеу
объектілері болып табылатын «AS Travel KZ» туристік фирмасында нарықта
белгілі жетістікті кӛздейтін мақсатқа қол жеткізуінде келесідей шараларды
атқарғаны орынды деп санаймыз:
жыл сайын маркет-жоспарды түзетуі қажет;
турфирманың қызметінің бағдарламасын әзірлеу үшін топтарды
тағайындау керек;
туроператорлармен, басқа да делдал фирмалармен, әріптестермен
туристік нарықта
индустриалды-инновациялық негіздегі
қызметтерін
жандандыру қажет;
Page 67

72
 туристік нарықта турӛнімдер мен қызметтерді жылжытуда біріккен
шараларды, жобаларды әзірлеу, іске асыру маңыздылықты атқарады;
жаңа турӛнімдер мен қызметтерді, нарықтарды сыналау қажет.
Осындай жолмен, туристік фирмалардың маркетингтік қызметін басқаруды
жетілдіру бойынша тӛрт бағыт ұсынылады:
бірліктік маркетингтік қызметті құру;
тауар қозғалысының бағдарламасын құру және жетілдіру;
сатуды арттыру құралы ретіндегі тауарлық топтың ассортиментін тиімді
басқару әдістемесін қолдану;
ішкі екінші ақпараттық негізде (БКТ классикалық матрицасының
негізінде) кәсіпорынның тауарлық стратегиясын талдау мен әзірлеудің
тәжірибелік әдісін қолдану.
Жоғарыда қарастырылған туристік нарықта қызмет атқарушы «AS Travel
KZ» мен «AS Travel KZ» туристік фирмалары әжептәуір қашықтықта
орналасып, бір-біріне тікелей бәсекелес болмасада, олардың маркетингтік
қызметтері мен саясаттарына қатысты мәселелер ортақ. Осы тарауда
маркетингтік қызметті құру мен турӛнімді ӛткізуді ынталандыру және
жарнамалау бойынша ұсынылып отырған іс-шаралар тиімді жүргізілетін болса,
аталған
екі
кәсіпорын
ӛздерінің
нарықтық
сегменттерінде
жайғастырушылықтарына ие болып, келешекте табысты қызметті қамтамасыз
ету дәрежесі артатыны сӛзсіз
Page 68

73
 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Закон Республики Казахстан «О туристской деятельности в Республике
Казахстан» от 13 июня 2001 года N 211
2 Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. –
Алматы, 2000.
3 Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері. – Алматы, 2004
4 Менеджмент туризма: Туризм и отраслевые системы. – Москва: Финансы и
статистика, 2001.
5 Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. – Алматы,
2003.
6 Алиева Ж.Н. Экологический туризм. – Алматы, 2002.
7 Менеджмент туризма: Экономика туризма. – Москва: Финансы и
статистика, 2001.
8 Александрова А.Ю. Международный туризм. – Москва: Аспект – Пресс,
2001.
9 Папирян Г.А. Экономика туризма. – Москва: Финансы и статистика, 1998.
10 10 Волков Ю.Ф. Гостиничный и туристский бизнес: учебное пособие. –
Ростов на Дону: Феникс, 2009. -635 С.
11 11 Сапрунова В.Н. Туризм: Эволюция. Структура. Маркетинг.- М.: Ось - 89,
1997.- С.169.
12 Энциклопедия туриста. – Москва, 1993.
13 Биржаков М.Б. Введение в туризм. – Москва – СПб.: Издательский
Торговый Дом «Герда», 1999.
14 Гуляев В.Г. Организация туристской деятельности. – Москва, 1996.
15 Азар В.И. Экономика и организация туризма. – Москва, 1993.
16 Вуколов В.Н. Халықаралық туризмнің тарихы және теориясы. Астана, 2005.
17 Ердавлетов С.Р. Основы географии туризма. Алматы, 1991.
18 Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы (2004
жыл).
19 Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы (2005
жыл).
20 Қазақстан Республикасының туризмі: стаистикалық жинақ 2005 жыл.
Алматы, 2005.
21 Қазақстан Республикасының туризмі: статистикалық жинақ 2009 жыл.
Алматы, 2010.
22 Медведева Ю.А. Тенденции развития въездного и внутреннего туризма в
Казахстане. //АльПари. – 2009. -№1-2 – С. 230-234.
23 Информационный сайт Министерства туризма и спорта www.mts.kz
24 Информационный сайт Агентства РК по статистике: www.stat.kz
25 Информационные данные Агентства Республика Казахстан по туризму.
http://news.caspianworld.com/ru/
26 Статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник.- Алматы:
Page 69

74
 Агентство Республики Казахстан по статистике, 2007-437с.
27 Буклеты и презентационные материалы ТОО «AS Travel KZ». – Караганды.
2007
28 Информационный сайт Международная туристская ярмарка KITF 2005
www.kitf.kz
29 Регионы Казахстана, 2007. Статистический сборник. /Под ред. А.Е.
Мешимбаевой. Алматы, 2007 – 464с.
30 О развитии туризма как доходной области экономики Республики
Казахстан. Официальные материалы. Алматы, «Раритет», 2001.
31 Реалии и возможности туристского рынка Казахстана// Деловой мир Астана
2005 - №5.
32 Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың 2007 – 2011 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы.
33 Квартальнов В.А. Туризм: Учебник. – М.: Финансы и статистика, 2004. –
320 с.: ил.
34 Квартальнов В.А. Теория и практика туризма: Учеб. для вузов туристского
профиля. – М.: Финансы и статистика, 2003. – 671 с.
35 Квартальнов В.А. Туризм: Учеб. для общеобразовательных учреждений
туристского профиля. – М.: Финансы и статистика, 2003. – 315 с.
36 Квартальнов В.А. Туризм как объект управления: Учеб. для студ. вузов
туристского профиля. – М.: Финансы и статистика, 2004. – 301 с.
37 Котлер Ф., Боуэн Дж., Мейкенз Дж. Маркетинг. Гостеприимство. Туризм:
Учебник для вузов. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002. –
1063 с.
38 Актуальные вопросы социально-экономического развития Республики
Казахстан на современном этапе./Отв. ред. Ашимбаев М.С., Алматы:
Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте РК,
2004, С.125-126.
39 Информационный сайт Центра маркетингово-аналитический информации:
www.cmar.kz
40 Информационный сайт www.liter.kz
41 О Государственной программе развития туризма в Республике Казахстан на
2007-2011 годы Указ Президента Республики Казахстан от 29 декабря 2006
года N 231 "Казахстанская правда" от 1 января 2007 года N 1 (25246)
42 Гостиничный и туристический бизнес. - М.: Ассоциация авторов и
издателей «Тандем», 1998.
43 Информационный сайт www.kazpost.kz
44 Информационный сайт www.vizitkazakhstan.kz
45 Информационный сайт www. mts.gov.kz.

Информация о работе Туризм индустриясы