Туристік қызметтің даму тенденциялары
Автор работы: Пользователь скрыл имя, 22 Января 2015 в 17:48, реферат
Краткое описание
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдердің бірін атқарады. БҰҰ шешімі
бойынша 1975 ж. Дүниежүзілік Туристік Ұйым құрылды. Оның штаб-пәтері 1977
ж. бастап Мадрид қаласында. Қазіргі кезде бұл ұйымға 154 ел мүше. Ұйымның
басты мақсаты – экономика дамуына әсер ету үшін туризмді дамыту,
халықаралық түсіністік, бейбітшілік, жалпы сыйластық және адам құқығын,
адамдардың негізгі бостандығын қадағалау, тілге, дінге, ұлтқа бөлмеу.
Содержание
1 Туристік қызметтің даму тенденциялары
..
....................................... 7
1.1 Туристермен ақпараттық жұмыс жүргізу................................... 14
1.2 Сервистік қызмет көрсету ерекшеліктері................................... 25
2 Оңтүстік Қазақстан облысының туристік бағыттарының
анықтамалық ақпараттық жүйесін құру............................................... 29
2.1 Ақпараттық жүйені құрудың мақсаты мен тағайындалуы....... 47
2.2 Delphi-де бағдарламалық құрылымын сипаттау....................... 63
Қорытынды .................................................................................................. 80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ..............
Прикрепленные файлы: 1 файл
МАЗМҰНЫ
Кіріспе............................................................................................................ 3
1 Туристік қызметтің даму тенденциялары
..
....................................... 7
1.1 Туристермен ақпараттық жұмыс жүргізу................................... 14
1.2 Сервистік қызмет көрсету ерекшеліктері................................... 25
2 Оңтүстік Қазақстан облысының туристік бағыттарының
анықтамалық ақпараттық жүйесін құру............................................... 29
2.1 Ақпараттық жүйені құрудың мақсаты мен тағайындалуы....... 47
2.2 Delphi-де бағдарламалық құрылымын сипаттау....................... 63
Қорытынды .................................................................................................. 80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ............................................................ 82
Қосымша ......………………………………………………….................... 83
Ф-ОБ-001/033
3
КІРІСПЕ
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдердің бірін атқарады. БҰҰ шешімі
бойынша 1975 ж. Дүниежүзілік Туристік Ұйым құрылды. Оның штаб-пәтері 1977
ж. бастап Мадрид қаласында. Қазіргі кезде бұл ұйымға 154 ел мүше. Ұйымның
басты мақсаты – экономика дамуына әсер ету үшін туризмді дамыту,
халықаралық түсіністік, бейбітшілік, жалпы сыйластық және адам құқығын,
адамдардың негізгі бостандығын қадағалау, тілге, дінге, ұлтқа бөлмеу.
Дүниежүзілік Туристік Ұйымның (ДТҰ) деректері бойынша ол әлемдік жалпы
ұлттық өнімнің 10 бөлігін, халықаралық инвестициялардың 11 пайызынан
астамын, әлемдік өндірістегі әр бір 9-шы жұмысшы орнын қамтамасыз етеді. 1993
жылы Қазақстан Республикасы Дүниежүзілік Туристік Ұйымға нақты мүше
болып кірді.Туризмнің тез және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға,
экономиканың барлық саласына және қоғамның әл ауқатына күшті ықпалын
назарға ала отырып, Үкімет туризмді Қазақстан экономикасының маңызды
секторы деп анықтады [1]. Біздің дәуірімізге дейінгі үшінші мыңжылдықта
басталған Ұлы Жібек жолының құрылуы мен дамуы Қазақстан туризмінің тарихи
алғы шарттары болып табылады. Қазақстанда қазіргі заманғы инфрақұрылым
салаларының дамуына, соның ішінде туризмге үлкен мән беріледі. Туризм елдің
тұтас өңірлерінің экономикасына белсенді ықпал етеді. Туризм саласында
шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылуы мен жұмыс істеуі жол көлігінің,
халыққа сауда, мәдени, дәрігерлік қызмет көрсетудің дамуымен тығыз
байланысты. Қазақстанның тәуелсіздік алуы туристік қызметті реттеу мен
халықтың тарихи және мәдени мұрасын жаңғырту үшін негіз боп қаланды[1].
Туризм дамуының тарихы 4 кезеңнен тұрады:1-кезең. Ежелгі заманда
саяхаттың уәждері: сауда, білім алу, емделу, қажылық болды. Ежелгі Грецияда
спорттық сапарлар болған. Орта ғасырларды саяхаттың дiни факторы күшейе
түсті - мұсылман және христиан қасиеттеріне табыну басталды. Ағарту кезеңі
діни уәждерді әлсіздендіріп, сапарлардың жеке сипаты мен ағартушылық
бағытын күшейте түсті. ХІХ ғ. ортасына дейін саяхаттың ерекшелігі жылжу
құралдарының қарапайымдылығы болды. 2-кезең таңдаулы тур және көпшілік
туризмнің пайда болуы. Туризм дамуына транспорт дамуындағы төңкерістік
өзгерістер ықпалын тигізді. 1807 ж. Фултон пароход; 1814 ж. Стефенс паровоз
ойлап табуы, пошта байланысының жетілуі, Европадағы жол тораптарының
кеңеюімен жалғасты. Ғылыми техникалық прогресс және еңбеккерлердің
әлеуметтік күресі және қоғамның жұмыс халін жақсартуы жұмыс уақытының
кемуін қамтамасыз етті.1873 ж. Германияда төленетін демалыс енгізілді.
Трансорт тасымалдауының сапасы мен сенімділігінің артуы мен арзандауы
жұмыс уақытының қысқаруы, саяхатшылар санының өсуіне әкелді. Осыған
байланысты уақытша келушілерге қызмет көрсетуге маманданған алғашқы
кәсіпорындар пайда болды. ХІХ ғ. 2-жартысында демалыс индустриясы өз
өндіріс аумағын кеңейтті; қонақ-үй шаруашылық кәсіпорындарында бірінші
саяхат бюролары қосылды. Олардың мақсаты туристік сапарларды
Ф-ОБ-001/033
4
ұйымдастыру және оны тұтынушыларға өткізу. Германияда бірінші саяхат
бюросы-«Райзебюро штангенн» 1863 ж. Бреслауда қалыптасты. 3-кезең
көпшілік туризмнің қалыптаса бастауы. Бірінші Дүниежүзілік соғыс және
экономикалық дағдарыс, Екінші дүниежүзілік соғыс туризм дамуына кері әсер
етті. Көпшілiк туризмнің дамуының 2 мысалын қарастырайық. 1935 ж.
Швейцариядағы қазіргі заманда ірі туризм қызметтерін өндірушілердің бірі
«Отельпланн» фирмасы құрылды. Оның құрушысы Г. Дуггайвер идеялары:
«кішкентай адамның туризмге тарту тоқырауға ұшыраған қонақ үй
шаруашылығына бағаланбас көмек береді, арзан көпшілік тур сапарлар
фирманың негізгі өнімі болып табылады». 4 кезең: Екінші Дүниежүзілік
соғыстан кейін туризм нақты көпшілік сипатта болды: өз институты, өндірістік
циклы, өндірісті ұйымдастыру мен басқару әдістері бар күшті демалыс
индустриясы қалыптасты.1950-60 ж. Батыс Европа елдері үшін - туристік
фирмалардың мотельдер, қонақ үйлер тұрғызылуының белсенді кезеңі болды.
Қай елде болмасын туризм өсімталдығы елдің қандай бөлігі жылына ең
болмағанда 1 рет туристік сапарға баратынын көрсетеді, егер туризм
өсімталдығы 50%-дан асса, көпшілік туризм қалыптасқан деуге болады [1].
Халықаралық туризм – бұл өте күрделі және сирек кездесетін құбылыс.
Бәрімізге белгілі, мемлекеттің сыртқы экономикалық байланысы айырбастың
әртүрлі нысандары арқылы іске асады: аманат кассасындағы ақша, шетелдік
салымдар, халықтардың көшіп-қонуы, мәдениет төңірегіндегі айырбас, сауда
қызмет көрсету және тағы басқалар. Халықаралық туризм халықаралық
қатынастардың бір түрі ретінде шетел туристеріне кең көлемде мәдени және
рухани қажеттіліктерін өтеуге бағытталған туристтік қызметтер көрсетеді.
Халықаралық туризм сыртқы экономикалық байланыстың бір түрі болғанымен,
бірқатар өзіндік ерекшеліктері де болады. Халықаралық туризмде турист өзінің
елінен шығып, басқа бір шетелдік елге барады. Кеденнен өту үшін туристтік
құжаттарды толтырады (паспорт, виза жасау), валюта және медициналық
бақылаудан өтеді. Бұл халықаралық туризмнің ерекшелігі болып саналады және
ішкі туризмнен ең басты айырмашылығы. Халықаралық экономикалық
қанастың бір түрі ретінде халықаралық туризмнің өзіндік басты ерекшілігі
туристік фирма немесе шетел туристерінен өзі бола алатын барлық сыртқы
сауда, келісім сияқты қызметтерді иемдену шетел турагенттіктері арқылы
жүреді. Халықаралық туризмнің тағы да бір ерекшілігі – елдің төлем балансына
тигізетін әсері. Сондықтан да шетелдік туристтердің келуін «белсенді» туризм
деп атайды. Оған қарсы, туристтердің шетелге кетуі ұлттық ақша мөлшерінен
азаюына әсерін тигізеді. Бұндай туризмді «белсенді емес» дейді. Туристтердің
белсенді және белсенді емес болып бөлінуі туристтік іс-әрекетін қаражат
нәтижесімен байланысты, ол халықаралық туризмде ғана болады, ішкі туризмге
тарамайды. Кейбір жағдайларда шетелдік туризмнің дамуы елдің экономикалық
және әлеуметтік дамуын жылдамдатуға да жіберілуі мүмкін. Әлемдегі негізгі
туристтік сапарлардың көбісі өндірісі жоғары дамыған елдер арасында жүреді,
өйткені оларда азаматтардың шетелге шығу пайызы жоғары (АҚШ, Франция,
Ф-ОБ-001/033
5
Ұлыбритания). Сондай-ақ экономикасы орта деңгейде дамыған елдер (Греция,
Португалия, Туркия) және дамушы елдерде (Тунис, Тайланд және т.б.)
арасында жүреді және іске асырылады. Осыған байланысты дүниежүзілік
туристтік ұйым келесі анықтаманы қабылдады: «туристтерді жеткізуші елдер»
және «туристтерді қабылдаушы елдер» [1].
Халықаралық туристік ұйымдар ХХ ғ. ортасында қалыптасты. Осы кезде
дүниежүзінің
көптеген
елдерінде
туристік
алмасу,
экономикалық
интеграциялық процесстің маңызды құрама бөлігі ретінде қаралды. Қазіргі
кезде халықаралық туризм әлемдік экономикада табыс әкелуден 3-ші орын
алады. Алдағы уақытта оның көрсеткіштері өсуде.
Ақпараттық жүйе – экономикалық объектіні басқаруға қажетті ақпаратты
жинау, сақтау, жаңарту, өңдеу және шығарып беру жүйесі. АЖ – ақпараттық
жүйе жобасы мен ақпаратты есептеу жүйесінен тұратын күрделі жүйе.
АЖ тұрғызудың негізгі мақсаты – нақты объектіні басқару жүйесін қазіргі
заманғы есептеу жүйесі жабдықтары мен экономика-математикалық әдістермен
дамыта түсу. АЖ-ні жобалаудың ерекшелігі экономикалық объектіні басқару
функциясының көптеу бөлігін немесе барлығын құрап қамтуды қарастыратын
жүйелік ыңғайды қолдану болып табылады. АЖ-ні жобалау әр түрлі
мамандардың қатысуымен жүзеге асырылатын күрделі де, ұзақ еңбекті қажет
ететін кезең. Тұрғызу кезеңінің барлығы бөлек сатыларға бөлінеді. Ол берілген
нәтижені алумен аяқталатын және АЖ-ні тұрғызу кезінде тізбектеліп
орындалатын бөліктің бірі. Тұрғызу кезеңі – бұл жұмысты ұтымды жоспарлау
мен ұйымдастыру пікірі бойынша бекітілетін жалпы сатының бір бөлігі.
Мәліметтер
базасы
бұл
ақпараттарды
сақтау
үшін
арналған
ұйымдастырылған құрылым. Алғашқы кезде, яғни, мәліметтер базасы түсінігі
қалыптаса бастаған жылдары, бұл базаларда тек қана мәліметтер сақталып
жүрді. Бірақ бүгінгі күнгі мәліметтер базасын басқару жүйелері (МББЖ) өз
құрылымында
тек
қана
мәліметтерді
ғана
емес, сонымен
қатар
тұтынушылармен немесе басқа да программалық-ақпараттық кешендермен
қарым-қатынас жүзеге асырылатын әдістерді (яғни, программалық код) де
орналастыруға мүмкіндік береді. Осылайша біз қазіргі заманғы мәліметтер
базасында тек қана мәліметтер ғана емес, сонымен бірге ақпарат та
сақталатындығын айта аламыз.
XXI ғасыр ақпараттық технологиялар ғасыры. Сондықтан да біздің
өмірімізбен
байланысты
кез-келген
оқиға,
кез-келген
дүние
автоматтандырылып, құнды ақпарат көзіне айналып, компьютер деген
машинаның өңделуіне түсіп, жік-жікке бөлінуде. Қазіргі кезеңнің ерекшелігі
үлкен көлемдегі материалдық және шикізат ресурстарын пайдалануға
негізделген индустриалды экономикадан, негізгі ресурсы ақпарат болып
табылатын информациялық экономикаға өту.
Диплом жұмысының өзектілігі: Туристік бағыттар бойынша, қазіргі
заманға сай қонақ-үйлер, турбазалар, кемпингтер және т.б орналасу объектілерін,
туристерге әртүрлі тағамдар мен демалыс ұсына алатын мейрамханалар мен
Ф-ОБ-001/033
6
кафелер құрылысына және реконструкциясына көңіл бөлу және т.б. мәліметтер
сақталады.
Диплом жұмысының мақсаты: Оңтүстік Қазақстан облысының туристік
бағыттарының анықтамалық ақпараттық жүйесін құру
Жұмыстың құрылымы:
Диломдық жұмыс екі тараудан тұрады. Бірінші тарау теориялық
мәліметке арналған. Ол «Туристік қызметтің даму тенденциялары» деп
аталады. 1-ші тарау 2 тақырыпшадан тұрады. Туристермен ақпараттық жұмыс
жүргізу, Сервистік қызмет көрсету ерекшеліктері қарастырылады.
Екінші тарауда орындалатын жұмыстың сипаты берілген. Бұл тарау
Оңтүстік Қазақстан облысының туристік бағыттарының анықтамалық
ақпараттық жүйесін құру деп аталады. Ол да екі тақырыпшадан тұрады:
Ақпараттық жүйені құрудың мақсаты мен тағайындалуы, Delphi-де
бағдарламалық құрылымын сипаттау. Одан кейін қорытынды, әдебиеттер тізімі
және қосымшалар беріледі.
Ф-ОБ-001/033
7
1. Туристік қызметтің даму тенденциялары
Қазақстан Республикасында туризмнің тарихи алғы шарты біздің
дәуірімізге дейінгі үшінші мыңжылдықта құрылған Ұлы Жібек Жолының
құрылуы мен дамуы болып табылады.
Қазақстан тәуелсіздік алуына байланысты халықтың тарихи және мәдени
мұрасын жаңғыртуға және туристік қызметті реттеу үшін негіз қабылданады.
Қазіргі уақытта біздің мемлекетімізде туризмнің дамуы 1992 жылы 3
шілдедегі №1508-XII "Туризм туралы" ҚР заңымен, 1997 жылы 30 сәуірдегі
№3476 «ҚР Ұлы Жібек Жолында туризм инфрақұрылымын дамыту бойынша
Бүкіләлемдік Сауда Ұйымы және ЮНЕСКО жобасын және түркі тілдес
елдердің басшыларында Ташкент декларациясын іске асыру туралы» және 1998
жылы 27 ақпанында №3859 "Жібек Жолындағы тарихи орталықты жаңарту,
түркі тілдес халықтардың мәдениетін сақтау және дамыту туризм
инфрақұрылымын құру" жоспарына және де ҚР-ның 2008.07.05 қабылданған
«Туристік қызмет туралы» заңына сай дамуда. ҚР мемлекеттік бағдарламасы
туралы ҚР Президентінің нұсқауымен қамтамасыз етілген. Бұл құжаттарды
қабылдау Қазақстанның туризм нарығының дамуына оң өзгерістер әкелді [1].
Туристік нарықтың мәні оны атқаратын қызметтерінде көрініс табады.
Еуропа мемлекеттерімен қоса, Қазақстан Республикасында да туристік қызмет
нарығы жедел қарқынмен дамуда.
Қазіргі таңда Қазақстандағы туризм – экономикалық әлеуетті арттырып,
бюджеттің бүйірін шығаратын табыс көзі болатын жағдайға жетелейтін жолға
түсуде. Осы саланың нақты механизмдерін дамытуға жұмсалған қаражат күні
ертең өзінің өрісті өсімін көрсетіп, ел қазынасына қарқынды құйылары анық. Бұл,
әсіресе, шетел тәжірибесінде жан-жақты дәлелденіп отыр. Республикамызда
қазіргі заманға сай қонақ-үйлер, турбазалар, кемпингтер және т.б орналасу
объектілерін, туристерге әртүрлі тағамдар мен демалыс ұсына алатын
мейрамханалар мен кафелер құрылысына және реконструкциясына көңіл
бөлінуде. Демалыс және көңіл көтеру объектілері: диско-клуб, кинотеатр, шағын
қонақ үйлер, бильярд клубы, казино, боулинг орталықтары және т.б құрылысына
көптеп көңіл бөлінуде.
Ал енді еліміздегі туризм жағдайына келер болсақ, статистикалық
мәліметтерге қарағанда Қазақстандағы туристік белсенділік өсу тенденциясына
ие. ҚР статистика жөніндегі Агенттік мәліметтеріне сәйкес 2010 жылдың
қорытындысы бойынша республика бойынша туризмнің барлық типі бойынша
2009 жылмен салыстырғанда келушілер саны 0,5 %-ға ұлғайып, 10898,9 мың
адамды құраған. 2010 жылы көрсетілген қызметтердің жалпы көлемі 49,3 млрд.
тенгені құраған немесе 2009 жылмен салыстырғанда (34,5 млрд. тенге) 42,8%-
ке жоғары болған. Туристік салаға есептік кезеңде инвестиция көлемі 42,5%-ке
өсіп, 2010 жылы 67,7 млрд. тенгені құрады[2].
Әкімшілік ақпарат көздері және тұтастай республика бойынша туристік
қызметтің қорытындылары бойынша жүргізілген статистикалық зерттеу
деректері бойынша өткен жылдармен салыстырғанда туристік индустрияның оң
Ф-ОБ-001/033
8
даму үрдісі байқалады (кесте 1).
2012 жылға дейін туристік бағыт ретінде Қазақстанға деген
қызығушылық бүкіл әлемде өсті және сәйкесінше саяхатшылардың үлкен
санын тарту үшін жергілікті туроператорлармен ұсынылатын қызметтер спектрі
сәйкесінше ұлғайды. ҚР спорт және туризм Министрлігінің мәліметтеріне
сәйкес Қазақстанға шетелдік туристердің ең көбі Германиядан, Англиядан,
Жапониядан, Корея мен Қытайдан келеді. Мысалы, 2009 жылы республикаға
79870 шетелдік турист, 2010жылы – 109913 адам, ал 2011жылы – 115994
адамкелген.
Әлем туристерінің жыл өткен сайын көбейе түсуі бірқатар елдердегі
турфирмалардың қызмет көрсету аясын, бәсекелестік қарымын, сапа
менеджментін ұштай түсуге түрткі болды. Қазір туристердің талғамын танып,
тынысын аңди білу осы бағыттағы үлкен кірістің алғашқы баспалдағы. Әрине,
бұл жағымды жадай туралы ақпаратты біз Қазақстандағы туристік
фирмалардың санының өсуіне байланысты келтірдік (кесте 2).
Кесте 1.1 - Қазақстанда туризмнің дамуының негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер
2009 2010 2011 2012ж
2009жылға
%
Туристікфирмалар саны
904
1122 1162 103,5
Туристікқызметпенайналысатынжекекәсіпк
ерлер саны
46
60
66
110
Туристікфирмаларменкөрсетілгенқызметтер
көлемі, млн. тенге
6333,
7
11803
,9
11424
,4
96,7
Туристікфирмаларменқызметкөрсетілгенад
амдар саны
4014
70
3540
98
2631
07
74,3
Кесте 1.2 - ҚР-дағы туристік фирмалардың саны
2005ж
.
2006ж
.
2007ж
.
2008ж
.
2009ж
.
2010ж 2011ж
ҚазақстанРеспубл
икасы
751
846
921
1 007 1 163 1 203 1 252
Ақмола
19
16
17
20
26
26
22
Ақтөбе
16
20
18
20
27
26
27
Алматы
37
30
50
47
54
43
37
Атырау
18
22
23
24
25
18
21
Батыс-Қазақстан
5
6
8
10
11
10
13
Жамбыл
10
11
13
19
21
21
19
Карағанды
29
46
52
54
72
76
81
Қостанай
6
10
13
19
26
26
27
Ф-ОБ-001/033
9
Қызылорда
4
3
4
4
3
2
4
Маңғыстау
12
15
21
22
26
29
30
Оңтүстік-
Қазақстан
12
16
18
18
26
22
27
Павлодар
21
23
32
48
52
56
59
Солтүстік-
Қазақстан
12
15
16
18
20
23
21
Шығыс-Қазақстан
24
34
39
40
47
48
42
Астана қ.
26
28
44
57
88
87
158
Алматы қ.
500
551
553
587
639
690
664
Салыстырмалы периодта 2005 жылы – 751 туристік фирма тіркелсе, ал 2011
жылы 1252 туристік фирма тіркелген. Пайыздық мөлшерде 66,7 пайызға өскен.
Негізінен, бұлар туристік қызметпен бірнеше жылдар бойы айналысып келе
жатқан туристік фирмалар. 2009 жылы Қазақстанда туристік фирмаларымен -3526
шетел туристеріне және республикамыздың 30828 азаматына шетелге туристік
жолдама ұйымдастырған. Дегенмен, бұл мәлімет арнайы көрсеткіштерге
негізделмеген, яғни жаңа туристік орындардың ашылуы немесе визалық
рәсімдердің жеңілденуі. Туристік фирмалардың басым көпшілігі Алматы,
Қарағанды, Астана, Павлодар, Шығыс Қазақстан облысында орналасқан. 2011
жылы осы категорияларға талдау жасасақ, бірінші категорияда Германия – 18503
турист, екінші категорияда мемлекеттер жоқ, үшінші категорияда – 7 мемлекет
(АҚШ, Ресей, Түркия, Жапония, Ұлыбритания, Қытай және Франция), төртінші
категорияға – 6 мемлекет (Австрия, Корея Республикасы, Пакистан, Израиль,
Үндістан және Нидерланды), бесінші категорияға – 25 мемлекет (Өзбекстан,
Филиппины, Италия, Қырғызстан, Польша, Тәжікстан, Швейцария, Греция және
т.б.) [4].
Сондықтан да, Қазақстан Республикасы өзінің рекреациялық және
экономикалық жағдайын пайдаланып, басқа мемлекеттердің туристтерін
тартуға күшін салуы қажет.
Туристік фирма қызметінің бәсекеге қабілеттілігі – бұл оның
жетілдіруінің экономикалық және коммерциялық жағдайы сияқты эстетикалық,
техникалық, сапалық мінездеме бойынша тұтынушылардың нақты талаптарына
қызмет көрсетудің нарықтық жағдайға сәйкес келетіндігін көрсететін көп
функционалды сипаттағы экономикалық категория. Оны қызмет көрсетудің
кешенді тұтынушылық және құнық сипаттағы нарықтағы анықтаушы жетістік
деп көрсетуге болады. Кез келген қызметтің бәсекеге қабілеттілігі оның
аналогымен салыстыру нәтижесінде анықтауға болады. Нақты қоғамдық
қажеттілікті қанағаттандыу дәрежесі бойынша бәсекелес қызметтен берілген
қызметтің айымашылығын көрсете отырып, ол қатысты көрсеткіш болып
табылады.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалауын ISO 9000 және 14000
сериясының талаптарымен сәйкес жүйелі істеу керек, оны мақсатты «сапа
Ф-ОБ-001/033
10
жібінің» барлық этабында орындау керек: оны жобалау мен өңдеу, оны өндіру
мен жетілдіру [1].
Негізгі параметрлері болып өнімнің бәсекеге қабілеттілігі анықталатын
нормативті, техникалық және экономикалық табылады. Қабылдан әдіс
бойынша біріншіден, нормативті топтың параметрлері бағаланады: өнімнің
патенттік тазалығы, стандарттар мен нормалар талаптарына сәйкес болу.
Сәйкес болмаған жағдайда нормативті көрсеткіштедің біреуіне (экологиялық,
қауіпсіздік, құқықтық, өзара ауыпалылық және т.б.) бекітілген талаптармен,
нақты нарықта қызмет ететін, келесі бәсекеге қабілеттілікті бағалау мақсат емес
болып келеді [2].
Туристік қызметтің бәсекелестік қабілеттілігін бағалау үшін келесі
кезеңдерді ұстанған тиімді (сурет 1).
1 кезең. Туристік қызметке қойылатын талаптарды қалыптастыру және
бағалауға жататын бірлік көрсеткіштер тізімін анықтау.
Туристік қызметке қойылатын талаптар тұтынушыларды маркетингілік
зерттеу негізінде анықталады. Бағалау үшін қажетті және жеткілікті
көрсеткіштер тізімін негіздеу үшін, туристік қызметтің бәсекелестік
қабілеттілігі нақты нарыққа және тұтынушылардың қатаң анықталған тобының
талаптарымен тығыз байланысты екенін ескеру өте маңызды (нарықтық
саралар). Сондықтан, ол сатып алушы үшін мәнді қызығушылық тудыратын
ғана көрсеткіштермен негізделеді (сонымен қатар оның қажетсінулерін
қанағаттануын қамтамасыз етеді). Көрсетілген шектер сыртында қалатын,
туристік қызметтің көрсеткіштері, бәсекелестік қабілеттілігін бағалау кезінде
нақты жағдайларда оған қатынассыз ретінде қарастырылмауы керек [3].
Туристік
қызметтің
бәсекелестік
қабілеттілігінің
көрсеткіштері
сыныптамалы және бағаланатын болып бөлінеді. Біріншілері көрсетілетін
қызметтің қандай түріне жататынын көрсетеді, тұтынушылар тобын анықтайды
және бағаланатын өнімнің топтарын қалыптастыру үшін бәсекелестік
қабілеттілігін бағалаудың бастапқы кезеңдерінде қолданылады.
Ф-ОБ-001/033
11
Туристік қызметтің бәсекелестік қабілеттілігін
бағалаудың тиімді кезеңдері
1
кезең
Туристік
қызметке
қойылатын
талаптарды
қалыптастыру және бағалауға жататын бірлік
көрсеткіштер тізімін анықтау
2
кезең
Бәсекелестік қабілеттілігінің бірлік көрсеткішінің
маңыздылығын (салмағын) анықтау.
3
кезең
Ұқсастар тобын қалыптастыру және салыстыру
үшін базалық өнімді таңдау.
4
кезең
Бағаланатын
және
базалық
қызметтер
көрсеткіштерінің мәндерін анықтау.
5
кезең
Бағаланатын
және
базалық
қызметтер
көрсеткіштерінің бірлік салыстыру.
6
кезең
Бағаланатын қзметтің бәсекелестік қабілеттілігінің
кешендік көрсеткішінің анықтау.
7
кезең
Бағаланатын қызметтің бәсекелестік қабілеттілігі
туралы қорытынды.
Сурет 1.1 - Туристік қызметтің бәсекелестік қабілеттілігін бағалау кезеңдері.
Бағалаушы көрсеткіштер, туристік қызметтің сапасын анықтайтын
қасиеттерді сипаттайды. Бағалау кезіндегі орындайтын ролі бойынша,
бәсекелестік қабілеттілікті екі топқа бөледі:
- туристік қызмет қанағаттандыратын, міндетті талаптардың орындалуын
тексеру үшін қолданылатындар;
- қандайда бір сипаттамаларымен тұтынушыларды қанағаттандыру
дәрежесі бойынша, нарықта бәсекелесетін өнімдерді салыстыру үшін
қолданылатындар.
Көрсеткіштердің бұл топтары әзірше орнықтырылған атауға ие емес.
Оларды реттемелеушілер мен салыстырмалылар деп атау ұсынылады.
Бәсекелестік қабілеттілікті бағалау кезінде, өнімді нақты нарықта
өткізудің
принципиалды
мүмкіншілігін
шарттайтын
реттемелеуші
көрсеткіштерге ерекше көңіл аудару керек. ГОСТ Р 50690-2002. «Туристтік
қызметтер. Жалпы талаптар» сәйкес, туристік қызметтердің барлық түрлері
үшін міндетті болып келесі талаптар табылады: тіршілік пен денсаулық
қауіпсіздігі; туристер мен экскурсанттар мүлігінің сақталуы; қоршаған ортаны
қорғау. Егер, осы талаптарды анықтайтын, ұсынылған көрсеткіштердің ең
болмаса біреуі нормаға сәйкес келмесе, онда бәсекелестік қабілеттілікті ары
қарай бағалануы тиімсіз.
Салыстырмалы көрсеткіштер келесідей топтарға бөлінеді:
1 – тұтастық – қызметтің аяқталымдылығы және оның туристердің белгілі
бір қажетсінулерін қанағаттандыру қабілеттілігі;
2 – негіздік – туристердің қажетсінуіне негізделген, талаптарға сай,
Ф-ОБ-001/033
12
саяхаттау мақсатымен шартталған барлық қызметтердің турдың тақырыбына
сәйкестігі; қызметтердің барлық түрлерінің бір деңгейге немесе қызмет көрсету
сыныбына сәйкестігі;
– атаулы сипаттылық – туристік қызметтің тұтынушылардың анықталған
сарасындағы бағыттылығы;
– пайдалылық – қызметтің бір немесе бірнеше мақсаттарға қызмет ету
қабілеттілігі (мысалы, демалыс пен таным);
– айқындылық – қызметтің ерекшеліктері, оның бағыттылығы
туристергеде, кәсіпорын қызметкерлерінеде түсінікті болуы қажет;
– икемділік – қызметтің қабілеттілігі мен қызмет көрсету жүйесінің
тұтынушының дербес сұранысына лайықтануы және туристерге қызмет
көрсететін қызметкерлі ауыстыруды қабылдамауы;
– сенімділік – қзметтіңің және жарнаманың мазмұнының сәйкестігі,
кәсіпорынның өнімді келісім шарттарына сәйкес жеткізу қабілеттілігі.
Көрсетілген көрсеткіштер маңызы бойынша туристік қызметтің техникалық
жағын сипаттайды. Сонымен бір кезде, туризмнің ерекшелігі болып
тұтынушымен туристік қызметке берілетін бағаға ықпал ететін шарт табылады.
Бұл, бәрінен бұрын, тапсырыскердің көңіл күйімен анықталатын субъективтілік.
Баға туристік қызметті көрсету процесін анықтайтын, салыстырмалы
көрсеткіштер негізінде қалыптасатын, гуманитарлық технологияның әсер етуімен
пайда болады (функционалдық сапа):
– жауапты реакция (қызметкерлердің сатып алушыларға олардың
проблемаларын шешуде көмек көрсету тілегін және ұмтылысын сипаттайды);
– құзыреттілік (қызметкерлер қызметті кәсіпқойлықпен көрсету үшін
қажетті, қандай дағдылар мен білімдерді, қандай шамада білетінімен
анықтайды);
– сыпайылық (қызметкерлердің өзінің тапсырыскерлеріне қаншалықты
ұнамды, кішіпейілді және ықыластылығын көрсетеді);
– материалдық қоршау (қызметтердің көзге көрінетін компонентін
сипаттайды: интерьер, қызметкерлердің сыртқы түрі және т.б.);
–
коммуникациялар
(кәсіпорындағы
ақпараттық
жүйенінің
қамтамасыздануын анықтайды).
2 кезең. Бәсекелестік қабілеттілігінің бірлік көрсеткішінің маңыздылығын
(салмағын) анықтау.
Бәсекелестік
қабілеттілікті
анықтайтын
көрсеткіштер
тізімі
салыстырмалы тұрақты. Сонымен қатар, олардың маңыздылығы нарықтағы
жағдайларға
тәуелді
өзгереді. Ол
үшін
көрсеткіштер
иерархиясы
орнықтырылады. Бірінші шепке тұтынушылар үшін ең үлкен маңызы бар
көрсеткіштер
шығарылады. Салмақтылық
коэффициенттерін
есептеу,
тұтынушыларды маркетингілік зерттеулер нәтижесінде алынған деректерді
ескере отырып, эксперттік әдіспен жүзеге асырылады.
3 кезең. Ұқсастар тобын қалыптастыру және салыстыру үшін базалық
өнімді таңдау.
Ф-ОБ-001/033
13
Ұқсастар
тобына
енгізілетін
туристік
өнімдер
сыныпталу
көрсеткіштерінің бірдей мәндерімен сипатталуы және нарықтың бір сарасына
жатқызылуы керек. Ұқсастар топтарынан салыстыруға арналған базалық
қызмет таңдалады (мысалы, нақты нарықта үлкен көлемдерде тұрақты түрде
өткізіліп жүрген бәсекелестік қызмет)[5].
4 кезең. Бағаланатын және базалық қызметтер көрсеткіштерінің мәндерін
анықтау.
Туристік қызметтің бәсекелестік қабілеттілігін анықтайтын көптеген
көрсеткіштер, қағида бойынша, табиғи физикалық шамалары болмайды, ал
сапалық баяндаулармен сипатталады. Сондықтан бәсекелестік қабілеттіліктің
салыстырмалы көрсеткіштері эксперттік бағалар негізінде шартты сандық
бағалармен көрсетіледі – баллдармен.
5 кезең. Бағаланатын және базалық қызметтер көрсеткіштерінің бірлік
салыстыру.
Бұл кезеңде, бірінші кезекте, бағаланатын және базалық қызметтердің
бәсекелестік
қабілеттіктерінің
салыстырмалы
көрсеткіштерінің
бірізді
салыстырылуы жүзеге асырылады.
6 кезең. Бағаланатын қзметтің бәсекелестік қабілеттілігінің кешендік
көрсеткішінің анықтау.
Бағаланатын қызметтің бәсекелестік қабілеттілігінің кешендік көрсеткіші
салыстырмалы және экономикалық көрсеткіштердің топтама индекстері
негізінде анықталады.
7 кезең. Бағаланатын қызметтің бәсекелестік қабілеттілігі туралы
қорытынды.
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес белгіленген жосықсыз
бәсекелестік түрлерін ескере отырып, оны қайталамау. Оларға келесілер
жатады:
- Фирмалық атауды, тауар белгілерін, қызмет көрсету және (немесе)
кәсіпкердің өзге де коммерциялық белгілерін заңсыз пайдалану, олар
тұтынушыларды
өндіруші
немесе
тауар
(жұмыстар,
қызметтер)
сатушығақатысты шатастыруға әкеледі немесе шатастыруы мүмкін;
- Бәсекелестің тауарының сыртқы ресімделуінің көшірмесін, оның
фирмалық атауын, таңбалануын, тауар белгісін, басқа да коммерциялық
белгілерді, сондай-ақ жарнама материалдарын, фирмалық орамды, тауар
нысанын және өзге де сыртқы ресімдеуді тікелей алу жолымен бәсекелесті
көшірмелеу, олар тұтынушыларды өндіруші немесе тауарлар (жұмыстар,
қызметтер) сатушыға қатысты шатастыруға әкелуі мүмкін [4].
Бәсекелестік қабілеттіліктің нақты (нарықтық) бағасы тұтынушыларға
туристік қызметті сатып алу – сату процесінде берілетінін айқын білу керек.
Дегенмен, маркетингпен басқару процесінде туристік қызметтің әлуеттік,
есептеме бәсекелестік қабілеттілігін бағалау маңыздылығы да кем емес. Осы
соңғысы жаңа қызметтерді әзірлеу, қолданбалы қызметтерді жетілдіру
қажеттігі туралы шешімдерді негіздеу, бағалық стратегия мен тактиканы
Ф-ОБ-001/033
14
қалыптастыру үшін негіз болып табылады.
Мына бір жағдайды тағы белгілеп кету керек, яғни бәсекелік
артықшылықты ұстап қалу әрбір бәсекелес кәсіпорын үшін ерекшелік көрсетуі
мүмкін. Сонымен бірге, туристік қызметтің бәсекеге қабілеттілігін күшейту
үшін
барлық
талданған
кәсіпорындар
үшін
жоғары
қатардағы
артықшылықтарға бағытталуыну керек, яғни жаңа технологияларды, ноу-
хауды, жаңа тауарлар мен қызметтерді, өзінің қызметтерін жоғарылатуды
енгізу керек. Соның негізгі бір аса маңызды саласы болып кәсіпорынның
бәсекелік артықшылығы болып тұрмыстық каналы мен бәсекелестердің
сегменттері табылады. Маркетинг бойынша қызметтердің бар артқшылғын
жетілдіру мақсатында пайда болған талаптарға ену үшін мүмкіндік көрсету,
маркетингтік және қызметтік стратегияны өңдеу және бәсекелестеден бұрын
оны енгізуді айқын көрсету керек. Бәсекелестер мен тұтынушылар туралы
базаны құру керек, олар туралы ақпараттарды жүйелі жинай және талдай
отырып маркетингтік стратегяны құруға мүмкіндік болады [5].
Оның мәні іздеумен бәсекелестерге қарағанда фирмаға тиімді жұмыс
істеу үшін көмектесетін және бағыттаушы болатын оқып білу мен және
кәсіпкерліктің аса күшті әдістерді қолданумен бекітіледі. Сонымен қатар,
бенчмаркетинг – бұл бәсекеге қабілетті фирмалардың бизнес – үдерісін
жетілдірудің өзіндік жағдайын іздеу, жеңу және үйрену әдісі. Бұл мәселемен
жұмыс істейтін ғалымдар өте күшті болып табылатын фирманың қызметімен
жұмысшы үдерісінің өзіндік тиімділігін салыстыу жүйелі үдерісі ретіде
сипаттайды.
1.1 Туристермен ақпараттық жұмыс жүргізу
Туристік қызметте қызметтер көрсетуді реттейтін негізгі нормативтік-
құқықтық актілердің бірі «Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет
туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 13 маусымдағы № 211 Заңы
(бұдан әрі - Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы» заң) болып
табылады.
Туризм ауқымы экономикалық және әлеуметтік құбылыстар сияқты
соңғы уақыттарда едәуір кеңейген қызмет түрі болып табылады. Қазіргі
уақытта экономикада туризм қосылған құн құру тұрғысынан тікелей немесе
әсер ету роль ойнайтын немесе ойнауы мүмкіндігіне, еңбекпен қамтуды, жеке
табысты, мемлекеттік кіріс және басқаларды қамтамасыз етуге үлкен көңіл
бөлінеді.
«Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы» ҚР Заңына
сәйкес туристiк индустриядағы қызмет көрсету мынадай түрлерге бөлінеді:
1) турлар ұсыну жөнiндегi қызмет көрсету;
2) тұратын орындар беру жөнiндегi қызмет көрсету;
3) тамақтандыру жөнiндегi қызмет көрсету;
4) ақпараттық, жарнамалық қызмет көрсету;
Ф-ОБ-001/033
15
5) көлiк қызметiн көрсету;
6) ойын-сауық;
7) өзге де туристiк қызмет көрсетулер [2].
Туристік қызметті турагенттер, туроператорлар, туризм нұсқаушылары, сондай-
ақ өз бетінше туристік қызмет көрсететін гидтер (гид-аудармашылар),
экскурсоводтар жүзеге асырады.
Туристерді орналастыру орындары - мейманханалар, мотельдер, кемпингтер,
туристік базалар, қонақжайлар, демалыс үйлері, пансионаттар және туристердің
тұруы мен оларға қызмет көрсету үшін пайдаланылатын басқа да үй-жайлар
мен ғимараттар.
Туризмнiң түрлерi:
- ішкi туризм – қандай да бір ел тұрғынадырынң өздерінің елдерінде саяхаты;
- келу туризмi – қандай да бір басқа елдің аумағында тұрақты тұрмайтын
адамдардың саяхаты;
- шығу туризмiн – қандай да бір тұрғындардың басқа елге саяхаты.
Туризмнің негізгі үш типі мынадай санаттарды құра отырып, әртүрлі үйлесуі
мүмкін:
- ел шегінен тысқары туризм – ішкі туризм мен кіру туризмін қамтиды;
- ұлттық туризм - ішкі туризм мен шығу туризмін қамтиды;
- халықаралық туризм - кіру туризм мен шығу туризмін қамтиды.
Туризмнің негізгі типтеріне сәйкес келушілер халықаралық дәне ішкі
келушілерге жіктеледі.
Туризм түрлері:
- әлеуметтiк;
- экологиялық;
- шытырман оқиғалы;
- спорттық;
- iскерлiк;
- конгрестiк;
- емдеу-сауықтыру;
- мәдени-танымды;
- дiни.
«Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы» ҚР Заңы
туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеудiң негiзгi принциптерi, мемлектетік
органдардың
құзіреттері, сондай-ақ, туристік
қызмет
ұйымдарының
сипаттамасы, лицензиялау, туристік қызметті стандарттау айқындалған,
туристің
құқықтары
мен
міндеттемелері
белгіленген.
«Қазақстан
Республикасындағы туристік қызмет туралы» ҚР Заңының 8-бабыны сәйкес
туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеудiң негiзгi принциптерi мыналар болып
табылады:
1) туристiк қызметке жәрдемдесу және оның дамуы үшiн қолайлы жағдайлар
жасау;
2) туристiк қызметтiң басым бағыттарын айқындау және қолдау;
Ф-ОБ-001/033
16
3) Қазақстан Республикасы туралы туризм үшiн қолайлы ел деген түсiнiктi
қалыптастыру;
4) Қазақстан Республикасының туристерi мен туристік қызметті жүзеге
асыратын тұлғаларының және олардың бiрлестiктерiнiң қауiпсiздiгiн,
құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету, сондай-ақ олардың мүдделерi мен
мүлкiн қорғау [2].
Қазақстан Республикасының Үкіметі, уәкілетті орган (Қазақстан
республикасының индустрия және жаңа технологиялар министрлігі), жергілікті
атқарушы органдар (әртүрлі деңгейлердегі) сияқты мемлекеттік органдардың
роьдері мен жауапкершілік дәрежесі олардың туризм саласындағы құзіреттерін
айқындайды.
«Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы» ҚР Заңының 10-
бабына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзіретіне мыналар кіреді:
- туризмді дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты айқындайды және іске
асырады;
- өз құзыреті шегінде туристік қызмет саласындағы қатынастарды реттейтін
нормативтік құқықтық актілерді шығарады;
- туристік қызмет саласындағы ғылыми қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесін
құрады;
- туроператорлық қызметке қойылатын біліктілік талаптарын бекітеді;
- туристік қызмет көрсетудің үлгі шартын бекітеді;
- уәкілетті органның ұсынуы бойынша туризм жөніндегі кеңестің дербес
құрамын және ол туралы ережені бекітеді;
- шет мемлекеттермен туризм саласындағы ынтымақтастықты және өзара іс-
қимыл жасасуды жүзеге асырады;
- туристік қызмет көрсету ережелерін бекітеді;
- туристік ақпарат орталықтарын құрады;
- туризм саласындағы мамандарды кәсіптік даярлауға, қайта даярлауға және
олардың біліктілігін арттыруға қойылатын жалпы талаптарды айқындайды [2].
«Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы» ҚР Заңының 11-
бабына сәйкес уәкілетті орган:
- Қазақстан Республикасында туристік саланы дамыту бағдарламасын
әзірлейді;
- туристік салаға инвестициялар тарту жөніндегі бірыңғай саясатты
қалыптастыруға және іске асыруға қатысады;
- туристік қызмет саласындағы мемлекеттік саясатты, туризм мен туристік
индустрияны дамытудың стратегиясын, мемлекеттік, салалық (секторлық)
бағдарламаларын іске асырады;
- өз құзыреті шегінде нормативтік құқықтық актілерді әзірлейді және бекітеді,
заңнаманы қолдану тәжірибесін жинақтайды және оны жетілдіру жөнінде
ұсыныстар енгізеді;
- Қазақстан Республикасының лицензиялау туралы заңнамасына сәйкес
туроператорлық қызметті лицензиялауды жүзеге асырады;
Ф-ОБ-001/033
17
- туристік қызмет саласындағы салааралық және өңіраралық үйлестіруді, оның
ішінде облыстар (республикалық маңызы бар қала, астана) әкімдіктерінің
туризмді дамыту бағдарламалары мен жоспарларын үйлестіруді, туристік
қызмет саласындағы меншік нысандарына қарамастан, отандық, шетелдік және
халықаралық туристік, қоғамдық және басқа да ұйымдар мен туристік қызметті
жүзеге асыратын тұлғалармен өзара іс-қимыл жасасуды жүзеге асырады;
- соттарға Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес талап-арыздар
береді;
- Қазақстан Республикасының туристік қызмет туралы заңнамасының
сақталуына мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады;
- өз құзыреті шегінде туристік қызмет саласындағы халықаралық шарттарды
әзірлейді, жасасады және орындайды, сондай-ақ халықаралық ұйымдарда және
халықаралық іс-шараларда мемлекеттің туризм саласындағы мүдделерін
білдіреді және олардың жұмысына қатысады;
- туристерді орналастыру орындарын сыныптау ережелерін бекітеді;
- туристік қызмет саласындағы мамандарды қайта даярлау және біліктілігін
арттыру ережелерін бекітеді;
- туристік қызметті жүзеге асыратын тұлғалардың мемлекеттік тізілімін және
туристік маршруттар мен соқпақтардың мемлекеттік тізілімін қалыптастыру
және жүргізу ережелерін бекітеді;
- техникалық реттеу және метрология жөніндегі уәкілетті органмен бірлесе
отырып, туристік қызмет саласындағы стандарттау аясындағы қызметті
реттейді;
- Қазақстан мен оның туристік мүмкіндіктері туралы ақпаратты халықаралық
туристік нарықта және мемлекет ішінде, оның ішінде туристік қызмет
саласындағы республикалық және халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелер
өткізу жолымен таратады;
- туризм мен туристік индустрияны дамытудың стратегиялық бағыттарын
кешендік талдауды, болжауды жүзеге асырады және туристік саланы
дамытудың жай-күйіне мониторинг жүргізеді;
- туристік нарықты зерттеуге, туристік қызмет саласындағы баспа, жарнамалық
және картографиялық өнімге мемлекеттік тапсырысты орналастырады;
- туристік
саланы
дамытуға
үлес
қосқан
тұлғаларды
Қазақстан
Республикасының мемлекеттік наградаларымен марапаттауға және құрметті
атақтарын беруге ұсынады;
- жеке құрамды және туризм жөніндегі кеңес туралы ережені әзірлейді және
бекітуге ұсынады;
- «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау туралы»
Қазақстан
Республикасының
Заңына
сәйкес
міндетті
ведомстволық
есептіліктің, тексеру парақтарының нысандарын, тәуекел дәрежесін бағалау
өлшемдерін, тексерулер жүргізудің жартыжылдық жоспарларын әзірлейді және
бекітеді;
Ф-ОБ-001/033
18
- осы Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында, Қазақстан
Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің
актілерінде көзделген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады [2].
«Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы» ҚР Заңының 12-
бабына сәйкес облыстың (республикалық маңызы бар қала, астана) жергілікті
атқарушы орган:
- тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің аумағында туристік қызмет саласындағы
мемлекеттік саясатты іске асырады және үйлестіруді жүзеге асырады;
- туризмді және туристік индустрияны дамыту стратегиясы, мемлекеттік,
салалық (секторлық) бағдарламалары аясында туризмді дамытудың өңірлік
бағдарламалары мен жоспарларын әзірлейді;
- өңірлік туризмді дамыту бағдарламаларын орындауға бағытталған іс-
шаралардың атқарылуын жүзеге асырады;
- туризмді дамытудың өңірлік бағдарламаларын орындауға бағытталған іс-
шараларды іске асыру жүзеге асырылады;
- тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің аумағында; - туристік қызметті жүзеге
асыратын тұлғалардың мемлекеттік тізіліміне;
- туристік маршруттар мен соқпақтардың мемлекеттік тізіліміне енгізу үшін
қажетті ақпаратты қалыптастырады және уәкілетті органға тоқсан сайын береді;
- туристік қызметтер көрсету нарығына талдау жасайды және тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктің аумағында туризмнің дамуы туралы қажетті мәліметтерді
уәкілетті органға табыс етеді;
- облыстық (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) туристік
ресурстарды қорғау жөніндегі шараларды әзірлейді және енгізеді;
- тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің аумағында туристік индустрия
объектілерін жоспарлау және салу жөніндегі қызметті үйлестіреді;
- балалар мен жастар лагерьлерінің, туристер бірлестіктерінің қызметіне және
өз бетінше туризмді дамытуға жәрдем көрсетеді;
- туристік қызмет субъектілеріне туристік қызметті ұйымдастыруға байланысты
мәселелерде әдістемелік және консультациялық көмек көрсетеді;
- халықты жұмыспен қамтуды ұлғайту шарасы ретінде туристік қызмет
саласындағы кәсіпкерлікті дамытады және қолдайды;
- туристік ақпаратты, оның ішінде туристік әлеует, туризм объектілері мен
туристік қызметті жүзеге асыратын тұлғалар туралы ақпаратты береді;
- туристік ақпарат орталығын құрады;
- жергілікті мемлекеттік басқару мүддесінде Қазақстан Республикасының
заңнамасымен жергілікті атқарушы
органдарға жүктелетін өзге де
өкілеттіктерді жүзеге асырады [2].
«Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы» ҚР Заңының 13-
бабына сәйкес туризм жөнiндегi кеңес консультациялық-кеңесшi орган ретiнде
Қазақстан Республикасының Үкiметi жанынан құрылады. Туризм жөніндегі
кеңестің құрамына уәкілетті органның және мүдделі мемлекеттік органдардың
өкілдері, сондай-ақ туристік қызмет саласындағы қауымдастықтар мен өзге де
Ф-ОБ-001/033
19
бірлестіктердің өкілдері кіреді. Туризм жөнiндегi кеңес туризмді дамыту,
экономиканың осы саласына инвестициялар тарту, Қазақстан Республикасына
келудiң қолайлы режимiн қамтамасыз ету және туристердiң шетелге шығуы
үшiн жағдайлар жасау, республиканың туристiк имиджін қалыптастыру,
туристік қызмет саласында мамандар даярлау мәселелері бойынша ұсыныстар
әзiрлейді [2].
«Лицензиялау туралы» ҚР Заңының 33-бабына сәйкес туроператорлық
қызмет лиценгзияланатын қызмет түрі болып табылады.
Бұдан басқа, Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы» ҚР
Заңының 16-бабына сәйкес туристік қызметті стандарттау Қазақстан
Республикасының техникалық реттеу туралы заңнамасына сәйкес жүзеге
асырылады.
«Туроператордың және турагенттiң азаматтық-құқықтық жауапкершілiгiн
мiндеттi сақтандыру туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 31
желтоқсандағы № 513 Заңы (бұдан әрі - «Туроператордың және турагенттiң
азаматтық-құқықтық жауапкершілiгiн мiндеттi сақтандыру туралы» Заң)
туроператордың және турагенттiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн
мiндеттi сақтандыруға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастарды
реттейдi және оны жүргiзудiң құқықтық, экономикалық және ұйымдық
негiздерiн белгiлейдi.
«Туроператордың және турагенттiң азаматтық-құқықтық жауапкершілiгiн
мiндеттi сақтандыру туралы» Заңның 3-бабына сәйкес туроператордың және
турагенттiң туристiк қызмет көрсетудi жүзеге асыруы кезiнде туристердiң
мүлiктiк және (немесе) өзге де мүдделерiн қорғауды сақтандыру төлемдерiн
жүзеге асыру арқылы қамтамасыз ету туроператордың және турагенттiң
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн мiндеттi сақтандырудың мақсаты болып
табылады [3].
Туроператордың және турагенттiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн
мiндеттi сақтандырудың негiзгi мiндеттерi:
1) туристiң мүлiктiк немесе өзге де мүдделерiн қорғауды осы Заңда белгiленген
көлемде және тәртiппен қамтамасыз ету;
2) туроператордың турагенттiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн мiндеттi
сақтандыру шарты болған кезде туроператордың және турагенттiң өз қызметiн
жүзеге асыруы;
3) туроператордың және турагенттiң туристiк қызмет көрсету қауiпсiздiгiн
арттырудағы экономикалық мүдделiлiгi болып табылады.
Жергілікті тұрғындар мен туристер – мақсатты тыңдаушылардың бірі,
олар жұртшылықпен байланыс бойынша ЕҚТА(Ерекше қорғалатын табиғи
аумақ)-дың іс-əрекетімен қамтылу керек. ЕҚТА-дың жұртшылықпен
байланысы жеке, сонымен бірге ЕҚТА Басқару жоспары аясында жүзеге
асырылады. Кез келген жағдайда алдын ала жоспарлау (өз-өзінен іске асыру
емес) аса маңызды. Сонымен қатар PR- жоспарларды (ең болмаса, аз аспаптар
жиынтығымен) жеке – мысалы, жаңа жəне бірегей – турөнімдер үшін əзірлеуге
Ф-ОБ-001/033
20
кепілдеме беріледі. ЕҚТА-дың басты PR-адамы ретінде, əрине, оның басшысы
болып табылады. ЕҚТА-дың штатында басшыға PR-жоспарларды жүзеге
асыруға көмек беретін 1 бірліктің болғаны жөн.
Осы тарауда ЕҚТА-дың тек екі мақсатты тыңдаушылары – жергілікті т-
рғындар мен туристер қарастырылғанмен, жұртшылықпен жұмыс жүргізу
барысында басқа да топтар айтарлықтай маңызды. Себебі олар ақпаратты
таратуда делдал бола алады (мысалы, жергілікті əкімшіліктер), ал олардың
өкілдері экотуризмнің даму саласында сарапшылар бола алады (мысалы, ҮЕҰ).
Сонымен, ЕҚТА өрісінде көпшіліктің басқа топтары арасында
келесілерді атап өтуге болады:
- жергілікті жəне орталық үкімет органдары;
-аймақты халқы;
- үкіметтік емес ұйымдар (5Е,);
- білім беру йымдары;
- БА(олар тек қана қызмет етуге қажетті негізгі тыңдаушылар болып
табылмайды, сонымен бірге жоғарыда атап көрсетілген барлық топтарға
ақпаратты жеткізудің маңызды коммуникациялық арнасы болып табылады)
жəне т.б.
Дегенмен бұл тараудың мақсаты PR –жоспарлау əдістемесін түсіндіру
болмаса да, төменде ЕҚТА іс-əрекетінің осы бағытының негізгі сəттері
көрсетілген. Қосымша ақпарат алу үшін тиісті мамандандырылған əдебиетті
оқып білуге кепілдеме беріледі.
PR-жоспарлауды негізгі адамдары:
- Мақсатты/мақсаттар мен міндеттерді анықтау;
- SWOT-талдау (ақпараттық жұмыс, айналасындағылар тарапынан
мүмкіндіктер мен қауіп-қатер аясында ЕҚТА-дың əлді жəне əлсіз жақтарын
талдау);
- Мақсатты тыңдаушыларды, оларға лайықты ақпаратты тарату
арналары мен аспаптарды (іс-əрекет түрлерін) анықтау;
- Жұмыстың жоспарын/графигін жасау, онда мақсатты тыңдаушыларды,
арналарды, аспаптарды, мерзімді, жауаптыларды, күтілетін нəтижені, сонымен
бірге əр нəтиже бойынша сандық жəне сапалық индикаторларды көрсету.
Жергілікті қоғамдастықтар мен туристер ЕҚТА PR қызметінің тең
дəрежедегі мақсатты топтары болғанымен, олармен ақпараттық өзара
əрекеттесуде түрлі тəсілдер ұсынылады.
Е(ТА Басқару жоспарыны аясында жергілікті халықпен ақпараттық
жұмыс Жергілікті тұрғындармен жүргізілетін ақпарттық жұмыс барлық ЕҚТА-
да бар əлде əзірленетін басқару жоспарлары аясында ЕҚТА-дың басқару
үрдісіне қоғамдастықтарды қатыстырған жағдайда ғана тиімді бола алады.
Əйтпесе, жергілікті қоғамдастықтар өкілдерінде экотуризмді дамыту бойынша
ЕҚТА-дың іс-əрекетіне қатысуға еш ынтасы болмайды.
Бұл жағдайда үнемі ақпараттандыру:
Ф-ОБ-001/033
21
- үнемі бас қосу мен осындай кездесулер (олардың бірінде, мысалы,
экотуризмді дамыту мен экотуристермен өзара əрекеттестікке қатысты
ережелер жиынтығын ұжыммен талқылап, қабылдау);
- қоғамдастықтардың ақсақалдары мен басқа өкілетті өкілдері;
- жергілікті тұрғындарға арналған (лайықты жағдайға байланысты
əзірленген, қолайлы түрде дайындалып, жергілікті тұрғындардың сөйлейтін
тілінде жазылған) ақпараттық материалдар (үлкен елді мекен жағдайында) жəне
ЕҚТА əкімшілігігінің бір ғимаратының жанында ақпараттық стенд (шағын елді
мекен жағдайында);
- экотуризмнің дамуына бағытталған тренингтер мен семинарлар;
Қазақстанда экологиялық туризмді дамыту жөніндегі жетекшілік
- табиғатты қорғау акцияларына қатыстыру
арқылы жүзеге асады.
Жергілікті қоғамдастықтар өкілдерінің экотуризмді дамыту бойынша
ЕҚТА іс-шараларына қатысу үшін ынтасын арттыру мақсатында келесі
шараларды өткізуге болады:
- болашақта PR-материалдарына енгізу мақсатында жергілікті тұрғындар
арасында жергілікті аңыз-əңгімелерді үздік баяндау жарысын ұйымдастыру;
- «Ескерткішке бір бөлшек» дəстүрінің бірлескен əзірлемесі, оның
барысында турист өзі болған елді мекенде ескерткішке бір зат қалдырады –
мысалы, «экотуристер саяжолында» туристің өз қолымен отырғызған ағашы
немесе қолтаңбасы арнайы стендте қалдырылған бұйым (бұл туристерді
эмоциялық қатыстыруға ынталандырады).
Ақпараттандыру жергілікті халық өкілдерінің мүмкін болатын келесі
сұрақтарына жауаптарды қарастыру қажет:
- экотуризмнің туризмнің басқа түрлерінен айырмашылығы неде;
- экотуризмнің дамуынан менің шаруашылығым қандай пайда табады;
- экотуризм біздің елді мекенге қандай табыс əкеледі;
- ішкі жəне шетелдік турист біздің өлкеге келгеннен не күтеді;
- экотурбизнеспен айналысуды қалай бастау керек.
Жергілікті қоғамдастықтарда қоғамдық пікірдің мониторингісін жүргізу
үшін келесі кепілдемелер ұсынылады:
- сауалнамалар жүргізу;
- қоғамдық қолайлы орындарда ұсыныстарды жинау бойынша арнайы
жəшіктер ұйымдастыру.
Туристермен ақпараттық жұмыс жүргізу: Е(ТА PR-бағдарламасы
бойынша «Туристер» мақсатты тыңдаушылар қатарына əлеуетті туристер де
жататындықтан, туристермен ақпараттық жұмыс барысында алдын ала
ақпараттандыру жəне орында ақпараттандыру кезеңдерін қарастырған орынды
(расында, бұл кезеңдер аясында іс-əрекет қатар жүзеге асырылады). Туристерге
бағытталған материалдарда мəтін аз болып, графика немесе инфографиканы
көп болғанын атап өту керек, мысалы, буклет негізінен негізгі бағдарлар,
көрнекті жерлер, қонақ үйлер жəне белсенді демалу орындары белгіленген
Ф-ОБ-001/033
22
ЕҚТА-тың картасынан жасалуы мүмкін. Егер де ЕҚТА бюджетінің өз қаржы
есебінен мұндай картаны əзірлеп, шығаруға мүмкіндігі болмаса, ол бірге
қызмет ететін серіктестеріне – туристік жəне көліктік компанияларға, демалыс
орындарына, отельдер, мейрамханалар мен дəмханаларға жəне т.б. осы
басылымда өзінің модульдік жарнамасын орналастыруға ұсыныс жасауына
болады жəне түскен қаржыға буклет-картасын шығара алады. Басқа нұсқа
есебінде ҮЕҰ қорын қатыстыруға болады.
Инфографика – ақпартты визуалды ұсыну. Интернеттің ізденіс қызметі
арқылы инфографиканы жасау жəне қолданудың сəтті үлгілерін табуға болады.
Алдын ала ақпараттандыру. Бұл кезеңде таратылатын ақпарат əлеуетті
туристті қызықтырып, оны сіздің туристіңіз қылуы керек. Əлеуетті туристке
бағытталған ақпаратта табиғи ландшафттың бірегейлігі жəне демалыстың
ерекшелігі/тартымдылығы туралы ақпарат, негізгі қызметтер тізімі мен
олардың бағасы жайында мəлімет болу керек.
Шетелдік туристке бағытталған ақпаратта келесі мəліметтер болу керек:
- ел жəне онда болу қауіпсіздігі туралы, жергілікті мəдениет жəне
табиғат, баруға қолайлы жыл мезгілі жайында, қызметтер тізімі жəне олардың
АҚШ доллары/ЕВРО баламасымен бағасы жəне т.б.;
- ЕҚТА, жергілікті халық пен сіздің серіктестеріңіздің жауапты туризмді
ұстануы;
- іс-əрекеттің кейбір түрлерін жүзеге асыруды немесе белгілі жерлерге
баруды, ондай жерлер болса, шектеу;
- етсіз қоректенуші туристерді қабылдауға даярлығы, жəне т.б.
Қазақстанда экологиялық туризмді дамыту жөніндегі жетекшілік 42
Коммуникациялық арналар ретінде ЕҚТА тəрізді бюджеттік ұйымға аса
қолайлы жəне ақпараттық кеңістіктің қазіргі даму беталастарында, атап
айтқанда – интернет-ресурстарына көп бағытталған кезде аса тиімді болып
келесілер ұсынылады:
- веб-сайттер:
- арнайы веб-сайттер – www.eco-tourism.kz (Экотуризмнің ақпараттық
ресурстық орталығы), www.fhc.kz (ҚР АШМ Орман жəне аңшылық
шаруашылығы комитетінің веб-сайты), www.etpack.ecotourism.kz (Қарағанды
ЭкоМұражайының «Орталық Қазақстандағы экологиялық туризм» веб-сайты)
жəне т.б.;
- серіктес турагенттіктердің жəне ЕҚТА қызметтесетін басқа да бизнес-
ұйымдарының веб-сайттері;
- веб 2.0–жобалары – мысалы «Википедия» еркін энциклопедиясы
сияқты, vkontakte.ru əлеуметтік желісі жəне т.б;
Веб 2.0 – ресми қабылданбаған, дегенмен 2005 жылдан веб-ресурстарды
белгілеу үшін кең қолданылатын термин. Олар адамдар көп қолданған сайын
жақсара түседі. Веб 2.0 ерекшелігі қолданушыларды интернет-ресурстарды
толтырып, мазмұнын бірнеше рет тексеріске тарту ұстанымы болып табылады.
Негізі: Википедия.
Ф-ОБ-001/033
23
- келісім негізінде қызмет ететін турагенттіктер туристерге бағытталған
барлық
ақпараттық
материалдарды, сонымен
қатар
коммерциялық
ұсыныстарды көрсете алады;
- БА(-дармен !зара əрекеттесу.
БАҚ немесе MR (Media Relation) өзара əрекеттестігі ерекше жəне көп
қырлы жұмыс болғандықтан, төменде оның негізгі сəттері берілген.
Журналистерді қызықтыратын ақпараттық себептер:
- бірегей экотурөнім;
- экотуризмді дамыту арқасында жергілікті қоғамдастықтардың бір
немесе
бірнеше
əлеуметтік
мəселелерін
шешу
(жұмыс
орындары,
инфрақұрылым мəселелері);
- экотурға қазақстандық жəне шетелдік атақтылардың қатысуы;
- экотуризм дамып келе жатқан өлке туралы бұрын белгісіз болған
деректі халыққа мəлім ету.
БАҚ-мен жұмыс барысында қолданылатын аспаптар:
- медиа-парақ – БАҚ жəне жеке журналистер туралы мəліметтер базасын
жасау;
- медиа-анонс пен пресс-релиздерді тарату;
- ашық есік күндері мен баспасөз конференцияларын өткізу;
- сұхбаттасу;
- медиа-турларды ұйымдастыру (журналистер тобы үшін де, сонымен
бірге сіз ұсынған тақырып бойынша, мысалы, сіздің ЕҚТА–та экотуризмнің
дамуы туралы маманданатын бір журналист үшін де);
- журналистер арсында ЕҚТА-да экотуризмді дамыту мəселелерін үздік
баяндау бойынша жарыс өткізу жəне т.б.
Медиа-парақты əзірлегенде (БАҚ-дың атаулары жəне қатынастарымен,
қатынасатын тұлғаның – журналист немесе редактордың аты бар тізімі),
ескеретін жайттар:
- жергілікті, облыстық, ұлттық жəне шетелдік БАҚ:
- газеттер, журналдар, радио, теледидар жəне интернет-басылымдар;
- бұл тақырып бойынша маманданатын журналистер.
Қазақстанда демалыс пен саяхатта мамандандырылатын БАҚ көп емес,
алайда басылымдар арасында таңдау қажет болса, сіздің ЕҚТА-да дамыған
демалыс пен саяхатқа, сонымен қатар спортқа, белсенді өмір салтына, тағамға
жəне т.б. арналған бағанасы бар басылымды таңдаған орынды. Əуежайларда
жəне ұшақтар бортында таратылатын газет-журналдар туралы ұмытпаған жөн,
себебі бұл əлеуетті шетелдік туристерді сіздің экотурөнімдеріңіз жайында
ақпараттандыруға көмектеседі. Мұндай басылымның редакторына басылым
фоматында əзірленген дайын мақаланы ұсынуға болады əлде өз ЕҚТА-қа
журналисті, оның шығындарын өзіңіз көтере отырып, шақыруға болады.
Қазақстанда экологиялық туризмді дамыту жөніндегі жетекшілік 43
Турөнімдер к!рмесіне қатысу жəне арнайы экотуристерге арналған
жолсілтемелерде ақпаратты басып шығаруды ЕҚТА əкімшілігі мүмкін болатын
Ф-ОБ-001/033
24
коммуникация арнасы ретінде қарастыра алады. Дегенмен сонымен бірге олар
айтарлықтай шығынды қажет етеді. Сонда да шетелдік жолсілтемелерде
(Lonely Planet’s Code Green, Travel Green Guide жəне т.б.) ақпаратты
орналастыру шетелдік туристерді қызықтыруда аса тиімді.
Орында ақпараттандыру
Егер алдын ала ақпараттандыру кезеңінде сіздің ақпаратыңыз əлеуетті
туристер назарына жетіп, сіздің экотурөніміңіздің бірегейлігі, қолайлығы жəне
сапалылығына көз жеткіздірсе, онда жақын арада сіздерге экотуристер тартыла
бастайды. Экотуристерге ЕҚТА-қа келгенде, қандай ақпаратты жəне оны қалай
ұсыну керек? Келуші экотуристке арналған ақпараттық пакет:
- жергілікті табиғат пен мəдениетті, белсенді демалысқа арналған негізгі
мүмкіндіктерді суреттейтін, сонымен қатар жүріс-тұрыс ережелері баяндалған
материалдар (мысал ретінде 6 Қосымшада 2002 жылы Экотуризм бойынша
халықаралық конференцияның қатысушыларымен əзірленген Қазақстанда
экотуризмді дамыту бойынша Практикалық кодексінен экотуристердің жүріс-
тұрыс ережелерінің Жетекшілік ұстанымдары келтірілген, олардың негізінде
ЕҚТА жергілікті тұрғындармен бірлесіп, жеке өз кодексін əзірлей алады);
- ЕҚТА-да белгіленген шектеуліктерге сəйкес орын алған жағдайда іс-
əрекеттің белгілі түрлеріне немесе белгілі жерлерге баруға тыйым салу;
- қосымша қызмет көрсету туралы ақпарат – ЕҚТА төңірегінде қосымша
қай жерге баруға болады, кəдесыйларды қайдан сатып алуға болады жəне т.б.
- ескерткішке арналған материалдар (ақысыз жəне коммерциялық) –
мысалы, ашық хаттар, «магниттер» жəне т.б.
Бұл кезеңде ақпараттандыру келесі тəсілдер арқылы жүргізіледі:
- туристермен нұсқау жүргізу;
- ЕҚТА-қа тікелей кірер кезде ақпарат ұсыну (мысалы, арнайы
ақпараттық стендтер арқылы);
- жергілікті экотуризмді ұйымдастырудың белгілі ұстанымдарын
интерпретациялау бойынша жұмыс жүргізу;
- қонақ үйлерде сал-дəстүрлерге қатысу арқылы;
- келу орталықтары мен табиғат мұражайларына бару;
- табиғатты қорғау акцияларына қатысу немесе оларды өткізу үшін
ақшалай жəрдем беру (мұндай практика еуропалық елдерде жəне АҚШ-да,
сонымен бірге бұл елдерден келетін туристер баратын мемлекеттерде кең
тараған).
Ф-ОБ-001/033
25
1.2 Сервистік қызмет көрсету ерекшеліктері
Сервис инфрақұрылымы - бұл мемлекеттік және жекеменшік шаруашылық
субъектілерінің жинағы. Сонымен қатар, кешенді жүйе болып табылады. Яғни
олар көп жақты қызмет түрлерінен қызмет атқарады. Олар: Сауда, банк,
сақтандыру, аудиториялық және тағы басқа қызметтер. Жұмыстың мақсаты
төмендегілердің даму заңдылықтары мен ерекшеліктерін оқып білу болып
табылады:
1.Сервис инфрақұрылымы тұтас жүйе, осының негізінде оны
ұйымдастыру формалары мен әдістерін оның қызмет етуі мен дамуын реттеуді
қарастырады.
2.Сервис инфрақұрылымының жеке жүйесі - тұтынушының тауарлар
нарығының жүйесі.
3.Сервис инфрақұрылымының жеке элементтерінің жүйесі.
Жұмыстың мақсаты нарықтық қатынастарға негізделген экономикалық
жүйеге көшу болып табылады және өзінің құрамына келесілерді енгізеді:
Сервис инфрақұрылымының мәнін, мақсаттарын атқаратын қызметтерін алу;
сервис
инфрақұрылымының
құрамын
анықтайтын
классификациялық
жүйелерін қарастыру; нарықтың дамуына инфрақұрылымның рөлі мен мәнін
анықтау; сервис инфрақұрылымының субъектілерінің қызметінің нәтижесін
спецификалық
сипатын
ашу,
іскерлік
қызмет
көрсету;
сервис
инфрақұрылымының дамуын реттеу әдістерін қарастыру; қазіргі кезеңдегі
сервис инфрақұрылымының даму көздерін анықтау; инфрақұрылымдық
қызметінің тиімділігін жоғарылату резервтерін анықтау[3].
ҚР-дағы сервис инфрақұрылымының перспективалық дамуының
бағыттарын анықтау. Әртүрлі қоғамдағы сервистік қоғамына талдау жүргізіп
ғылыми негізде топтастыратын болсақ, олардың қазіргі қызмет түріне біршама
жақын екенін көруге болады. Сервистік қызмет дегеніміз – бұл адамдардың топ
болып бірлесіп қызмет атқару икемділігі. Бірлесіп қызмет атқарудың бір жағы
тұтынудың әр түрімен шұғылдана отырып жетістікке жету, олардың екінші
жағы қызмет көрсете отырып осындай игіліктерді өздеріне жасайды. Бұл
қатынастардың негізгі мақсаты материалдық құндылықтарды жасау емес
адамдардың тұтыну қажеттілігін қамтамасыз ету. Сервистік қызметтің қазіргі
кезде ғылыми талғамы басқа да ғылыми салалар секілді әр түрлі деңгейдегі
қосынды таңдайды. Эмперистік деңгейдегі талдау сервистік қызмет туралы
жалпы мәліметтер жинайды. Оның шығу негізін, сипаттамасын, қолданылысын,
қолдану шегін және тағы басқа қолданыстағы бөліктерін айқындайды. Жалпы
теоретикалық талдау. Сервистік қызметтің қоғамдағы орнын белгілеу
мақсатындағы ой шегінен өткізген терең талдауға жатқызады. Бұл жағдайда
оның теоретикалық жағы белгілі бір кәсіп ретіндегі рухани белсенділігі,
әлеуметтік қарым-қатынасы, сонымен қатар, оның тарихи дамуы сыртқы
ортаның әсерінен өзгеріске ұшырауы жан-жақты зерттеледі. Осы зерттеудің
нәтижелері сервистік қызметтің методологиясын қалыптастырады. Сервистік
Ф-ОБ-001/033
26
қызметтің талдаулық методологиясы дегеніміз – теоретикалық таным жүйесінің
қалыптасуы. Оның негізін зерттеудегі білімдік принциптер тарихи дамудағы
заңдылықтар, қоғамдық қызметтегі әлеуметтік құрылымдағы және мәдени
өмірдегі орны. 70 жылдардағы экономикалық және энергетикалық дағдарыстар
тұтынушылар қоғамының оптимистік бағасын күрт төмендетіп жіберді. Жапон
зерттеушісі Т.Самот XX ғасырдың 70-80ж. Жапон қоғамында қалыптасқан
жағдайды былай түсіндіреді: “адам табиғат ресурстарының азық-түлік қорының
таусылмайтынына сенімсіздікпен қараған жағдайда ол айналасында қоршаған
заттарды пайдаланудың бір шегі бар деген ұғым қалыптасып, одан әрі не
болары жөнінде қауіпті ойлар қалыптасуы мүмкін. Мысалы: 70 ж. Батыс
елдерімен Жапонияда толыққанды өмір сүру дегеніміз – барлық заттардың көп
болуы деген түсінік қалыптасқан. Яғни олар неғұрлым көп болса, соғұрлым
жақсы болады деген принцип ұстанды. Бұған әсіресе жиһаз бұйымдары,
тоңазытқыш, телевизорлар жатады. 80 ж. мұндай заттарға деген көзқарас өзгере
бастады. Жаңа эстетикалық ұраны: «жеңіл-жұқа, қысқы-кіші». Қазіргі кезде
қалыптасып отырған тұрақсыздық жағдай дүниежүзінің әр түкпіріндегі
елдердегі жапондық сипат ақуалына қауіп төндіріп отырды. Оған мысал:
экологиялық қауіп-қатердің өршуі; аймақтарда әскери қақтығыстың жиіленуі;
бай және кедей елдер мен адамдар арасындағы қатынас; саяси және дін аралық
эикстремизм; қылмыс пен нашақорлықтың кең етек алуы. Осыған байланысты
индустриялды-сервистік экономикалық модельдің маңызы артты. Ендігі жерде
заттық тұрғыдағы емес ресурстардың бағасы артты. Индустриялдық сервистік
экономика туралы жаңа мағлұматтар шаруашылық негізінде пайда болды. Бұл
жерде алып ұлтаралық компаниялардың ұлттық банкілердің әсері жоғары
болды. Олар өздерінің қызмет көрсету шеңберінде тұтынудың барлық жағын
қамтитын жаңа өнімдер жасап шығарады. Сол арқылы өз елінде ұзақ мерзімді,
тұрақты сауда саласының тенденциясын қалыптастырды. Сервистік қызметтің
теориялық және практикалық талдаудың маңызды проблемасы оның қызмет
аясының құрылымы мен сервистік қызметті саралауда жатыр. Дүниежүзілік
практикада әр елдегі және әр аймақтағы сервистік қызметтің әр түрлі болуына
байланысты туындайтын қиыншылықтарды жоюдың жолдарын іздестіреді.
Дамыған елдерде статистикалық қорытындыға жүгіне отырып талдау жасау
оларды салыстыра отырып терең талдау жасауға мүмкіндік туғызады. Олар
мынадай қызметтер: іскерлік қызмет көрсету; байланыс қызметтері; құрылыс
және инженерлік қызмет көрсету; дистрибьютерлік қызмет көрсету; жалпы
білім беру қызметі; қаржылық қызмет көрсету; сақтандыру қызметі; денсаулық
сақтау және әлеуметтік қызмет көрсету саласы бойынша қызмет көрсету;
туризм және саяхат жасау, демалысты ұйымдастыру саласы бойынша қызмет
көрсету; көлік қызметі; әр түрлі қызметтер. Тарихи практикада кез-келген
елдегі
қызмет
саласын
дамыту
әрқашанда
мемлекеттің
құқықтық
институттарымен реттелетіндігін көрсетеді. Бұл жағдайда мемлекеттік заң
механизміне және мүдделі органдарға (әскер, полиция, пеницентр жүйелер)
сүйене отырып аса маңызды аппарат ретінде қатысты қызмет көрсетуді
Ф-ОБ-001/033
27
өндіруші мен тұтынушы арасындағы қатынастарды реттеді. Сервистік
белсенділіктің субъектілер арасындағы бәсекелестік күрес ережелерін
белгіледі. Қызмет көрсетудің қандай да бір түрін кәсіпкерлердің
монополизациялау мүмкіндігін шектеді. Осының арқасында мемлекеттік
құқықтық жүйе қоғамда тұрақтылықты қалыптастырып, экономиканы және
қоғамдық практикадағы кризистік процестерді қалыпты жағдайға түсіре
отырып реттеді. Мемлекеттік құқықтық реттеу механизмі кейбір жағдайда
дәрежесі төмен және кедей адамдар есебінде. Аристрокат және бай адамдар
қызығушылық қорғап, таңдау арқылы әрекет жасады. Бұрынғы және қазіргі
заманда мемлекеттік билік қоғамдық қызығушылыққа нақты амалсыз көнеді.
Осы жайттар шаруашылық белсенділік субъектінің арасында, сонымен қатар
кәсіпкер мен мемлекет арасындағы өзара әрекеттестікті құқықтық реттеуге
мәжбүрледі. Мемлекет осы аталған барлық қызмет түрлерінен салық өндіріп,
сонымен қоса, оларға лицензия береді. Мемлекеттік құрылыс тактикасында
біртіндеп қоғамдық игіліктерді қайта үлестірудің құқықтық және қаржылық
механизмдерді өңдеді[3].
Кесте 1.3 Cервис инфрақұрылымының даму заңдылықтары мен
ерекшеліктерін оқып білу
N
Даму
заңдылықтары
Ерекшеліктері
1. Жүйеленуі
Сервис инфрақұрылымы тұтас жүйе болып табылады,
осының негізінде ұйымдастыру формалары мен әдістері,
қызмет етуі мен дамуын реттеу қарастырылады.
2. Тұтынушы
қажеттілігі
Сервис инфрақұрылымының жеке жүйелері. Мысалы:
тұтынушының тауарлар нарығының жүйесі.
3. Жеке элемент Сервис инфрақұрылымының жеке элементтерінің жүйесі.
Кесте 1.4 Сервистік қызметтің эмприкалық зерттеу әдістерінің жүргізілуі
N Эмпирикалық зерттеу әдістері
1. - бақылау, өзін-өзі бақылау, әңгімесесу, сұхбат, сауалнама, эксперимент
т.б.
2. - іс-әрекеттік бағыт, ішкі (психикалық) және сыртқы (материалды) іс-
әрекет бірлігі, сервистік қызметтің даму заңдылықтарының әлеуметтік
табиғаты, әлеуметтік тәжірибені меңгергендегі сервис инфрақұрылымын
дамуды зерттеу әдістерінің тарихи өзгеруі, оқыту, тәрбие, даму,
қалыптасу, меңгеру, оқу
іс-әрекеті, біріккен
іс-әрекет, оқу
ынтымақтастығы, өзара
әрекет
формалары, продуктивті
және
репродуктивті оқу іс-әрекеті, оқыту тиімділігінің критерилері мен
категориялар анықтамасы және ара қатынасы
Сонымен қоса, сервис инфрақұрылымының мәнін, мақсаттарын
атқаратын қызметтерін; Cервис инфрақұрылымының құрамын анықтайтын
Ф-ОБ-001/033
28
классификациялық
жүйелерін
қарастыру;
нарықтың
дамуына
инфрақұрылымның рөлі мен мәнін анықтау; Cервис инфрақұрылымының
субъектілерінің қызметінің нәтижесін спецификалық сипатын ашу, іскерлік
қызмет көрсету; Cервис инфрақұрылымының дамуын реттеу әдістерін
қарастыру, қазіргі кезеңдегі сервис инфрақұрылымының даму көздерін
анықтау; инфрақұрылымдық қызметінің тиімділігін жоғарылату резервтерін
анықтау; ҚР-дағы сервис инфрақұрылымының перспективалық дамуының
бағыттарын анықтау қажет. Қазақстанға келген туристерге қызмет көрсететін
барлық сұрау жүргізілген тур-операторлар сол проблеманы атап өтеді. Екінші
жағынан, басқа да орналастыру объектілері және едәуір төмен санаттағы
объектілер едәуір барынша төмен бағамен ерекшеленеді. Тұру объектілерінен
тыс айтулы проблемаларға Қазақстан белгілі мұнай өндіруші және экспортшы
болып табылатынына қарамастан, көрші елдерде авиабилеттерге бағаны
көтеретін олардың бағасы болып табылады. Темір жол тасымалдары бағаға
қатысты бәсекеге қабілетті болып табылады, бірақ елдің инфрақұрылымы мен
көлемінің сапасына байланысты халықаралық саяхатшылардың бұқаралық
нарығы үшін шешім бола алмайды.
Құрылысқа және жабдыққа баға жеткілікті бәсекеге қабілетті болып
табылады. Туризм саласында жұмыс істейтін сұрау жүргізілген мамандардың
айтуы бойынша 5-жұлдызды қонақ үйді ұйымдастыру үшін құрылыс пен
жабдықтардың құны 80 000 - 100 000 еуроны құрайды, бұл орташа
халықаралық көрсеткіштен 10-20%-ға төмен.
Қазақстандық ұлттық банктің деректері бойынша халықаралық саяхаттар
(резидент емес Қазақстан көрсеткен қызметтердің көлемі) соңғы бес жылда
20%-ға 1,04 миллиард долларға дейін ұлғайды. Қазақстан көрсеткен қызметтер
көлемінде негізгі үлес елдер бойынша халықаралық саяхаттарды экспорттаудан
76% - ТМД елдерінен резидент еместер көрсеткен қызметке тура келеді.
Ф-ОБ-001/033
29
2. Оңтүстік Қазақстан облысының туристік бағыттарының анықтамалық
ақпараттық жүйесін құру
Жүйе болып кез келген объект түсініледі. Ол бір бүтін сияқты, сонымен
қатар әр тектес элементтер жиынтығының қойылған мақсатына жету негізіне
біріктірілген болып қарастырылады. Жүйе құрамы бойынша да, басты мақсаты
бойынша да бір-бірінен ерекшеленеді.
Информатикада «жүйе» түсінігі кең таралған. Көптеген жағдайда ол
техникалық жабдықтар мен программалар жиынтығына қолданылады. Жүйе
болып компьютердің аппаратты бөлігі аталуы мүмкін. Жүйе, сонымен қатар
көптеген есептерді басқару мен енгізу процедураларымен толықтырылған
қолданбалы есептерді шешуге арналған программа болуы мүмкін.
«Жүйе» түсінігіне «ақпараттық» сөзінің қосылуы оның құрылу және
жұмыс істеу мақсатын көрсетеді. Ақпараттық жүйелер есептерді шешуде
шешім қабылдау процесіне қажетті ақпараттарды жинау, сақтау, өңдеу, іздеу,
беруді қамтамасыз етеді. Олар мәселелерді анализдеуге және жаңа өнімдер
құруға көмектеседі.
Ақпараттық жүйе – қойылған мақсатқа жету үшін ақпараттарды сақтау,
өңдеу және беруге пайдаланатын әдістер мен қызметші әдістердің өзара
байланысқан жиынтығы.
Ақпараттық жүйенің қазіргі түсінігі дербес компьютердің ақпараттарды
қайта өңдеудің негізгі техникалық әдістері ретінде пайдалануды қамтамасыз
етеді. Ірі өндірістерде дербес компьютерлермен қатар ақпараттық жүйенің
техникалық қоры құрамына мэйнфрейм немесе суперЭЕМ кіреді[6].
Ақпараттық жүйелердің даму сатылары
Бірінші ақпараттық жүйелер 50-ші жж. пайда болды. Бұл жылдары олар
есептерді өңдеуге және еңбек ақыны есептеуге арналған болатын.
60-шы жылдар ақпараттық жүйелерге деген көзқарастың өзгеруімен
ерекшеленеді. Бұл жылдары алынған ақпарат көптеген параметрлері бойынша
периодтық есеп беру үшін қолданыла бастады. Ол үшін көптеген функцияларға
қызмет көрсете алатын мүмкіндігі бар компьютерлік жабдық қажет болды.
70-ші жж. мен 80-ші жж. басында ақпараттық жүйелер шешім қабылдау
процесін жеделдететін және қолдайтын басқарушы бақылауының әдісі ретінде
кеңінен пайдалана бастады.
80-ші жж. аяғында ақпараттық жүйелерді пайдалану концепциясы тағы да
өзгеріске ұшырады. Бұл кезеңнің ақпараттық жүйелері дер кезінде ақпаратты
беру арқылы өндірістерге табыс әкелуге, тауарлар мен қызметтер құруға,
өтімділіктің жаңа нарығын табуғы, өзіне теңдес серікті қамтамасыз етуге, төмен
бағамен өнімді шығаруды қамтамасыз ету және т.б. көмектесті.
Ақпарат дәстүрлі материалдық ресурстар, мысалы, мұнай, газ, пайдалы
қазбалар т.б сияқты қоғамдағы маңызды, бағалы ресурстардың бірі болып
табылады.
Ақпараттық технология - құбылыстардың немесе процестердің,
обьектілердің жағдайы туралы жаңа сапалы ақпарат алу үшін қажетті өңдеудің,
Ф-ОБ-001/033
30
жинаудың және таратудың әдіс-тәсілдерінің жиынтығын пайдаланатын
процесс.
Ақпараттық технологияның мақсаты - адамның оны талдауы және оның
негізінде қандайда бір қызметті орындау туралы шешімді қапбылдауы үшін
ақпаратты өндіру.
Ақпараттық технология ақпараттық жүйелермен тығыз байланысты. Ол
оның негізгі ортасы болып табылады.
Ақпараттық технология компьютерде берілген, сақталған әр түрлі
дәрежедегі қиындықтағы операцияларды, қызметтерді, этаптарды орындаудың
нақты рәсімделген ережелерінен тұратын процесс болып табылады.
Ақпараттық технология, басқалар сияқты, келесідей талаптарға жауап беру
керек:
- ақпаратты өңдеудің барлық процесінің этаптарға (фазаларға),
операцияларға мүшеленуінің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ету.
- қойылған мақсаттарға жетуге қажетті барлық элементтерді қосу.
- тұрақтылық сипаттың болуы.
Ақпараттық жүйелердегі процестер
Ақпараттық жүйенің жұмысын қамтамасыз ететін процестерді схема (1-
сурет) түрінде көрсетуге болады, олар бірнеше блоктардан тұрады:
Сурет 2.1 Ақпараттық жүйелердегі процестер
Ақпараттық жүйе келесі қасиеттермен анықталады:
ü кез келген ақпараттық жүйені анализдеу, құру және жүйені құрудың
жалпы принциптері негізінде басқарылуы мүмкін;
ü ақпараттық жүйе динамикалық және дамыған болып табылады;
ü ақпараттық жүйені құру кезінде жүйелік үйлесімді пайдалану қажет;
ü ақпараттық жүйенің өнімі ақпарат болып табылады.
Қазіргі уақытта ақпараттық жүйені компьютерлік техника көмегімен
дамыды деген ой қалыптасты.
Ақпараттық жүйе жұмысын түсіну үшін оларды шешетін мәселелердің
мән-мағынасын, сонымен қатар өндірістік процестерді түсіну қажет.
Ақпараттық жүйені ендіру келесідей мүмкіндіктер береді:
Ақпараттық жүйенің аппараттық және программалық бөлігі
Ақпаратты
енгізу
Ақпаратты
өңдеу
Ақпаратты
шығару
Кері
байланыс
өндіріс
персоналы
немесе басқа
ақпараттық
жүйе
Ф-ОБ-001/033
31
ü математикалық әдістер мен интеллектуалды жүйелер және т.б. енгізу
кезінде есептерді шешудің рационалды варианттарын алу;
ü оны автоматтандыру негізінде ауыр жұмыстардан жұмысшыларды
босату;
ü ақпараттың дұрыстығын қамтамасыз ету;
ü мәліметтерді қағазбен алудан магнитті дискілер немесе ленталарға
ауыстыру, бұл компьютерде ақпараттардың қайта өңделуін рационалды
өндіруге және қағаздағы құжаттар көлемін төмендетуге әкеледі;
ü ақпараттар тобының құрылымын және фирмада құжат айналым
жүйелерін жетілдіру;
ü өнімдер мен қызметтерді өндіруге кететін шығындарды азайту;
ü бірегей қызметтерді тұтынушыларға беру;
ü оларға берілген әр түрлі жеңілдіктер мен қызметтер есебінен сатып
алушылар мен жабдықтаушыларды фирмаға әкелу.
Ақпараттық жүйелердегі басқару құрылымының ролі
Басқарудың ақпараттық технологиясының мақсаты болып, барлық фирма
қызметкерлерін ақпараттық қажеттіліктермен қамтамасыз ету табылады. Бұл
басқарудың барлық деңгейінде пайдалы болуы мүмкін.
Бұл технология басқарудың ақпараттық жүйе ортасындағы жұмысқа
бағытталған және мәліметті өңдеудің ақпараттық технологиясымен шешілетін
тапсырмалармен салыстырғанда, шешілетін тапсырмалардың құрылуы төмен
жағдайларда пайдаланылады.
Басқарудың ақпараттық жүйесі фирманың әртүрлі басқару деңгейіндегі
немесе функционалдық бөлімшелердегі жұмысшылардың ұқсас ақпараттық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға сәйкес келеді. Оларға ұсынылған ақпарат
фирманың болашақтағы, қазіргі және өткендегі мәліметтерінен тұрады. Бұл
ақпарат реттеуші немесе арнайы басқарушылық есеп түрінде болады.
Басқарушылық бақылау деңгейінде шешім қабылдау үшін ақпарат
шоғырланған түрде болуы керек, себебі мәліметтердегі өзгеру тенденциялары
анық көрінуі керек. Бұл кезеңде мәліметтерді өңдеудің келесідей мәселесі
шешіледі:
§Басқару объектісінің жоспарланған жағдайын бағалау;
§Жоспарланған жағдайдан ауытқуды бағалау;
§Ауытқу себебін табу;
§Шешімдер мен қызметті талдау;
Басқарудың ақпараттық технологиясы есептің әртүрлі түрлерін құруға
бағытталады.
Жүйелі есеп (регулярные) оның құру уақытын анықтайтын графикке
сәйкес құрылады, мысалы, кәсіпорын сатуларының айлық талдауы.
Арнайы есептер басқарушылардың сауалы бойынша немесе кәсіпорында
жоспарланбаған жұмыстар болған кезде құрылады.
Жинақталған есепте мәліметтер жеке топтарға біріктіріліп, жеке жолдар
бойынша соңғы және аралық қортынды түрінде ұсынылады[6].
Ф-ОБ-001/033
32
Салыстырмалы есептер әртүрлі көздерден алынған немесе әртүрлі
белгілер бойынша жіктелген, салыстыру мақсаты үшін пайдаланылған
мәліметтерден құрылады.
Төтенше есептер төтенше сипаттағы мәліметтерден тұрады.
Негізгі компоненттері:
Кірген ақпараттар операциялық жүйеден түседі. Енгізілген ақпараттар
шешім қабылдауда тиімді болуы үшін басқарушылық есеп түрінде
қалыптастырылады. Көрсетілген ақпаратты алу үшін пайдаланылатын
мәліметтер қоры екі элементтен түрады:
1) фирмада жүргізілген операцияларды бағалау негізінде жинақталған
мәліметтер;
2) басқарудың жоспарланған жағдайын сипаттайтын жоспарлық,
стандарттық және нормативтік құжаттар.
Мәліметтер қоры
Сурет 2.2 Басқарудың ақпараттық технологиясының компоненттері
Басқарма ақпараттың маңызды құрамдас бөлігі болып экономикалық
ақпарат табылады. Бұл халық шаруашылығының салалық және аймақтық
басқарманың барлық деңгейлерді жоспарлау, есепке алу, бақылау, талдау
процесінде өзгеруге сақтау мен пайдалануға болатын экономикалық сипаттағы
түрлі мәліметтер шығыны.
Ұйымдастырушылық басқарма сферасында қолданушылар 3 категорияға
бөлінеді:
1. жетекшілер;
2. Жетекші персонал;
3. қызмет ету персоналы.
Бұл категориялар берілгендерді беру түрлерімен ерекшеленеді.
Басқарма міндеттерін қамту деңгейіне байланысты:
- берілгендерді электрондық өңдеу;
- басқарма функциялары;
Операциялық деңгейдің
ақпараттық жүйесінен
ақпараттар
Жүргізілген операциялар
бойынша мәліметтер
Нормативті құжаттар
Басқарушылық есепті
қалыптастыру
(жүйелі және арнайы)
Шешім қабылдайтын
менеджерлер үшін
ақпарат
Жинақталған
Салыстырмалы
Төтенше
Ф-ОБ-001/033
33
- шешімдерді қабылдауды қолдау;
- электронды офис;
- эксперттік қолдау.
Қазынашылықтың
экономикалық
ақпараты-қосылған
ақпаратты
бағдарламалық жүйенің құрамдас бөлігі. Жеке ақпаратты технологиялық
құрамдарын барлық деңгейлі қазынашылық органдар «локальді» есептеуіш
желілер және экономикалық ақпарат жәнетерминалдар; коммуникациялық
компьютерлік жүйелер) жүйесін біріктіреді.
Басқармадағы экономикалық ақпараттардың басты мақсаты - қаржылық
қатынастарды реттеу, барлық деңгейлі бюджет орындалуына бақылау жасау.
Басқарудағы экономикалық ақпараттардың басты міндеттері:
- кірістердің нақты және оперативті есебін жүргізу;
- барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеттілігін қамтамасыз ету;
- бюджет қаржыларын сатып алушыларға тез және нақты түрде жүргізу;
- бюджет қаржыларының рационалды және мақсатты пайдалануына
ағымдағы толық оперативті және қатаң бақылау жүргізу;
- бюджет орындалуына оперативті және обьективті талдау болжау жасау;
- мемлекеттің ішкі қарызын қызмет етумен басқару істерін күннен асыру
және т.б.
Басқарудың екі құрлымы:
1. «терминалды» - жоғарғы өнімділік оны мәндерін орталық есептегіш
кешенімен интеллектуалды локальді және қойылған терминалды жүйесі
негізінде.
2. «Клиент сервер» - үлкен бөлімдер локальді есептегіш жілілерде
меліметтер көптеген ұжымдық жоғары өнімді жұмыс ұйымдастыру негізінде.
Басқармадағы жауапты экономикалық ақпараттардың негізгі міндеттеріне
жататындар:
-төлем тапсырмасындағы шығыстардың бюджет жіктелуінің 10 кодының
дұрыстығын тексеру;
-шығыстар спецификасы мәліметтері бойынша қаржыларды тексеру болып
табылады;
Ақпараттық технологияны этаптардан, қызметтерден, операциялардан
тұратын иерархиялық құрылымнан көруге болады.
1 - деңгей- этаптар- салыстырмалы түрде ұзақ технологиялық процестер
іске асыра алады.
2 - деңгей-операциялар- 1-деңгейдегі программалық ортада таңдалған
нақты обьектінің құрылуы орындалады.
3 - деңгей- қызметтер- сәйкес операцияларға қойылатын мақсаттарды
орындауға әкелетін әрбір бағдарламалық жұмыс тәсілдерінің стандартты
жиынтығы.
Ф-ОБ-001/033
34
Қоғамдағы ақпараттық ресурстарды қолданудың маңызды құраушы
процесі болып ақпараттық технологиялар табылады.
Мекеме қызметшілері
Мекеме
қызметшілері – әр түрлі дәрежесі мен басқару деңгейінің
қызметкерлері, олар қарапайым операцияны орындайтын хатшыдан бастап,
стратегиялық шешім қабылдайтын мамандар мен менеджерлерге. Суретте
басқару деңгейіндегі қызметшілердің әр тұрлі дәреже деңгейінің сәйкестігі
көрсетілген:
Сурет 2.3 Басқару деңгейі бойынша қызметшілер дәрежесі
ü жоғарыдағы, стратегиялық басқару деңгейі – өндірісті (фирмалар және
олардың орынбасарлары) басқарудың жоғарғы звеносы менеджерлер. Олардың
негізгі міндеті – нарықта фирманың қызметін стратегиялық жобалау және
басқарудың ішкі фирмалық тактикасын үйлестіру;
ü ортаңғы, функционалдық деңгейде – ортаңғы звено менеджерлері және
мамандар (қызмет, бөлімше, цехтар, директорлар, ғылыми қызметкерлер және
т.с.с.) Негізгі міндеті – қызметтің берілген сферасында негізгі функцияларды
шешу кезінде фирманы тактикалық басқару;
ü төменгі, операциялық деңгейде – төменгі звено орындаушылары мен
менеджерлері (бригадирлер, инженерлер, жауапты орындаушылар, мастерлер,
техниктар, лаборанттар және т.с.с.). Негізгі міндеті – жағдайдың өзгеруіне
оперативті қарау[6].
Барлық басқару деңгейлерінде жалпы функцияларды іске асыратын -
менеджерлер, сонымен қатар өзінің біліктілік сферасында басқару
функцияларын орындайтын менеджерлер-мамандар жұмыс істейді.
Ақпараттық жүйелер құрылымы және классификациясы
Подсистеманы қамтамасыз ететін типтер
Ақпараттық жүйелердің құрылымы подсистема деп аталатын оның жеке
бөліктерінің жиынтығын құрайды.
Подсистема – қандай да бір белгі бойынша ерекшеленген жүйе бөлігі.
Ақпараттық жүйенің жалпы құрылымын қолдану сферасына қатыссыз
подсистема жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда
Басқару деңгейі
стратегия
лық
Функционалдық
(тактілік)
Операциялық
(төменгі)
Жоғарғы звено
менеджерлері
Орталық звено
менеджерлері мен
мамандар
Орындаушылар,
төменгі звено
менеджерлері
Ф-ОБ-001/033
35
классификацияның құрылымдық белгісі туралы айтылады, ал подсистеманы
қамтамасыз етуші деп атайды. Сондықтан, кез келген ақпараттық жүйенің
құрылымы 2-суреттегі қамтамасыз етілетін подсистема жиынтығы ретінде
көрсетілуі мүмкін.
Сурет 2.4 Ақпараттық жүйе құрылымын қамтамасыз ететін подсистема
жиынтығы
Қамтамасыз ететін подсистема ішінде
ақпараттық, техникалық,
математикалық, программалық, өндірістік және құқықтық қамтамасыз ету
бойынша бөліп қарастыруға болады.
Ақпараттық қамтамасыз ету
Ақпараттық қамтамасыз ету подсистемасының міндеті шешімдер қабылдау
үшін нақты ақпаратты беруден тұрады.
Ақпараттық
қамтамасыз ету – ақпараттық топтар схемасының,
құжаттардың бірыңғайлы жүйесінің, ақпаратты кодтау және классификация
жүйесінің жиынтығы, сонымен қатар мәліметтер қорын құру әдістемесі.
Техникалық қамтамасыз ету
Техникалық қамтамасыз ету – ақпараттық жүйелердің жұмысына
арналған, сонымен қатар осы әдістер мен технологиялық процестерге сәйкес
келетін құжаттардың техникалық әдістерінің комплексі.
Техникалық әдістер комплексі мыналарды құрайды:
o кез келген модельді компьютерлер;
o ақпаратты жинау, өңдеу, беру және шығару құрылғылары;
o мәліметтерді беру және байланыс линия құрылғылары;
o өндірістік техника және ақпараттың автоматты түрде алынатын
құрылғылары ;
o эксплуатациялық материалдар және т.б.
Математикалық және программалық қамтамасыз ету
Математикалық және программалық қамтамасыз ету – ақпараттық
жүйелердің есептері, сонымен қатар техникалық әдістердің комплексін
бірқалыпты функционалдауға арналған математикалық әдістер, модельдер,
алгоритмдер мен программалар жиынтығы.
Математикалық қамтамасыз ету әдістеріне мыналар жатады:
Техникалық
қамтамасыз ету
Математикалық
қамтамасыз ету
Программалық
қамтамасыз ету
Ақпараттық
қамтамасыз ету
Өндірістік
қамтамасыз ету
Құқықтық
қамтамасыз ету
Ақпараттық
жүйе
Ф-ОБ-001/033
36
o басқару процестерін модельдеу әдістері;
o басқарудың типтік есептері;
o математикалық программалау, математикалық статистика, жаппай
қызмет ету теориялары және т.б. әдістер.
Программалық қамтамасыз ету құрамына
жүйелік және арнайы
программалық өнімдер, сонымен қатар техникалық құжатнама кіреді.
Жүйелік программалық қамтамасыз етуге тұтынушыларға негізделген
және ақпаратты өңдеудің типтік есептерін шешуге арналған программалар
комплексі қарайды. Арнайы программалық өнімдерді қамтамасыз ету нақты
ақпараттық жүйе құру кезінде жасалған программалар жиынтығын көрсетеді.
Оның құрамына әр түрлі деңгейдегі модельдерді құруды жетілдіретін
қолданбалы программалар пакеті (ҚПП) кіреді.
Өндірістік қамтамасыз ету
Өндірістік қамтамасыз ету – жұмысшылардың техникалық әдістерімен іс-
әрекеті және өзара ақпараттық жүйені құру мен эксплуатациялау процесіндегі
әдістер мен тәсілдер жиынтығы.
Құқықтық қамтамасыз ету
Құқықтық қамтамасыз ету – ақпаратты алу, жаңарту және пайдалану
ретінде ақпараттық жүйелерді құруды, функционалдау мен заңгерлік мәртебені
анықтайтын құқықтық ережелер жиынтығы.
Құқықтық қамтамасыз етудің басты мақсаты заңдылықты нығайту болып
табылады.
Құқықтық қамтамасыз ету құрамына заңдар, нұсқаулар, мемлекеттік
билік органдарының қаулылары, бұйрықтар, инструкциялар мен министрліктің
басқа нормативті құжаттары, ведомосттар, өндірістер, жергілікті билік
органдары кіреді.
Ақпараттық жүйелерді есептің құрылымдануына қарай классификациялау
Есептердің құрылымдану түсінігі
Ақпараттық жүйелерді құру немесе классификациялау кезінде шешілетін
есептердің формальды – математикалық және алгоритмдік суреттелуімен
байланысқан мәселелер туындайды. Ақпараттық жүйе құруға арналған үш
түрлі есепті бөліп қарауға болады: құрылымдық, құрылымдық емес және
жартылай құрылымдық.
Құрылымдық есеп – оның барлық элементтері мен олардың арасындағы
байланысы белгілі есеп.
Құрылымдық емес есеп – онда элементтерді бөлуге және олардың
арасында байланыс құруға мүмкін беретін есеп.
Құрылымдық есепте шешімнің нақты алгоритмі бар математикалық модель
формасында оның мазмұнын көрсетуге болады.
Ф-ОБ-001/033
37
Сурет 2.5 Шешілетін есептердің құрылымдық белгісі бойынша ақпараттық
жүйелердің классификациясы
Басқармалы есептер құратын ақпараттық жүйелер тұтынушының
ақпараттық қолдауын қамтамасыз етеді, яғни мәліметтер қорында ақпаратқа
енуін және оның жартылай өңделуін көрсетеді.
Модельді ақпараттық жүйелер тұтынушыға математикалық, статикалық,
қаржылық және басқа модельдерді береді, оларды пайдалану шешім
альтернативасын құру және бағалауды жеңілдетеді. Тұтынушы шешім
қабылдау үшін оған жетіспейтін ақпаратты алу үшін оны зерттеу процесінде
модельмен диалог құру жолымен алуға болады.
Экспертті ақпараттық жүйелер білімді өңдеумен байланысты экспертті
жүйелерді құру есебінен тұтынушылардың мүмкін альтернативаларын істеп
шығару мен бағалауды қамтамасыз етеді. Тұтынушымен қабылданатын
шешімдерді экспертті қолдау екі деңгейде жетілдіріледі.
Экспертті қолдаудың бірінші деңгейінің жұмысы «типтік басқармалы
шешімдер» концепциясынан шығады. Бұл деңгейдегі экспертті қолдауды
жетілдіру үшін типтік альтернативаларды сақтау және анализдеудің ақпараттық
қоры құрылады.
Егер туындаған мәселелік жағдай типтік альтернативалар кластарымен сай
келмесе, жұмысқа басқару шешімдерін эксперттік қолдануының екінші деңгейі
кірісу керек[7].
Автоматтандыру дәрежесі бойынша классификация
Фирмаларды басқару жүйесінде ақпараттық процестерді автоматтандыру
дәрежесіне қатысты ақпараттық жүйелер қолмен жасалған, автоматтық,
автоматтандырылған деп анықталады.
Қолмен жасалған ақпараттық жүйелер ақпаратты қайта өңдеудің қазіргі
техникалық
құралдарының
және
адаммен
орындалатын
барлық
операциялардың жоқтығымен сипатталады. Мысалы, компьютері жоқ фирмада
Ақпараттық жүйелер
Құрылымдық есептер үшін
(шешімді автоматтандыру)
Жартылай құрылымдық
немесе құрылымдық емес
есептер үшін
басқармалы есептер
құратын
Шешімдер
альтернативаларын құратын
модельдік
эксперттік
Ф-ОБ-001/033
38
менеджерлердің
қызметі туралы айтуға болады, ол қолмен жасалған
ақпараттық жүйемен жұмыс істейді.
Автоматтық ақпараттық жүйелер адамның қатысуынсыз ақпараттарды
қайта өңдеу бойынша барлық операцияларды орындайды.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер ақпарат пен адамды және
техникалық құралдарды өңдеу процесіне қатысуды болжайды, мұнда басты
роль компьютерге негізделген. Қазіргі «ақпараттық жүйе» терминін
талқылағанда автоматтандырылған жүйе түсінігі айтылады.
Басқару процесін ұйымдастыруда олардың кең пайдалануын ескере
отырып,
автоматтандырылған
ақпараттық
жүйелердің
әр
түрлі
модификациялары бар және классификациялануы мүмкін, мысалы, ақпаратты
пайдалану сипаты мен қолдану сферасы бойынша.
Ақпаратты пайдалану сипаты бойынша классификация
Ақпараттық-іздеушілік жүйелер енгізуді, жүйелендіруді, сақтауды,
мәліметтердің қайта өңделуін тұтынушы сұранысы бойынша ақпаратты беруді
өндіреді. Мысалы, кітапхана, билеттер сататын темір жолдар мен авиа
кассаларда ақпараттық-іздеушілік жүйелер.
Ақпараттық-шешуші жүйелер қандай да бір алгоритм бойынша ақпаратты
қайта өңдеудің барлық операцияларын жүзеге асырады. Оларда шешім
қабылдау процесінде нәтижелі ақпараттың іс-әрекет дәрежесі бойынша
классификация жүргізуге және екі класты бөліп қарастыруға болады:
басқармалы және кеңесші.
Басқармалы ақпараттық жүйелер
адамның шешім
қабылдауына
негізделген ақпаратты өндіреді.
Кеңесші ақпараттық жүйелер адамның мағлұматына алынады және нақты
іс-әрекет сериясына айналмайды. Бұл жүйелер интеллекттің жоғарғы
дәрежесіне ие болады.
Қолдану сферасы бойынша классификация
Өндірістік басқарудың ақпараттық жүйелері басқарушы қызметшілердің
функцияларын автоматтандыру үшін арналған. Жүйенің бұл класының кең
қолданылуы мен әр түрлілігін ескере отырып, жиі кез келген ақпараттық
жүйелер берілген талқылауда түсініледі. Бұл класқа өнеркәсіптік фирмалар,
өнеркәсіптік емес объектілер: қонақ үйлер, банктер, сауда фирмалары мен т.б.
ретінде басқарудың ақпараттық жүйелері жатады.
Осындай жүйелердің негізгі функциялары келесілер болып табылады:
оперативті бақылау және реттеу, оперативті есеп және анализ, перспективалы
және оперативті жобалау, бухгалтерлік есеп және т.б. экономикалық-өндірістік
есептер.
Технологиялық процестерді (ТП) басқарудың ақпараттық жүйелері
өндірістік қызметшілер функциясын автоматтандыру үшін қызмет етеді. Олар
металлургиялық және машина жасайтын өндірістердегі технологиялық
процестерді қолдау үшін ұйымдастыру кезінде кең пайдаланылады[7].
Ф-ОБ-001/033
39
Автоматтандырылған жобалаудың ақпараттық жүйелері жаңа техника
немесе технология құру кезінде инженер-жобалаушылар, конструкторлар,
архитекторлар, дизайнерлер функциясын автоматтандыру үшін арналған.
Осындай жүйелердің негізгі функциялары болып мыналар табылады:
инженерлік есептер, графикалық құжатнама құру (сызбалар, схемалар,
жобалар), жобалық құжатнамаларды құру, жобаланатын объектілерді
модельдеу.
Интегралданған (корпоративті) ақпараттық жүйелер фирманың барлық
функцияларын автоматтандыру үшін пайдаланылады және өнімді жобалаудан
бастап, өткізуге дейінгі жұмыстың барлық циклін қамтиды. Мұндай жуықтау
фирманың құрылымын өзгертуге әкелуі мүмкін, бұған кез келген басқарушы
бара алмайды.
Ақпараттық қамтамасыз етілу, кең ұғымдағы ақпараттық процесстердің
құрамдас бөлігі болып табылады. Өлшемдік-құқықтық түсіндірілімде,
ақпараттық процесстер ақпаратты тұтыну мен тарату, сақтау, жыйнақтау, іздеу,
өңдеу, жинау, жасау процессі ретінде анықталып (04.07.1996г. №85-ФЗ
«Халықаралық ақпараттық алмасуға қатысу жөніндегі» КР Заңы), әрі
осынысымен адам тіршілігінің барша аумағын қамтиды. Ақпараттық қамтамасыз
етілу
көбінде,
ұйымдастырушылық-басқарушылық
және
өндірістік-
технологиялық аумақпен жанасады. Сондықтан да, ақпараттық қамтамасыз етілу
дегенде, басқарушылық іс-әрекетті және технолгиялық процесстерді қамтамасыз
ету үшін, қажетті ақпаратты беру мен талдау, сақтау, өңдеу, жинау
процесстерінің жиынтығын түсінеміз. Ақпараттық қамтамасыз етілуді
анықтауағы басты негіз ол ақпарат түсінігі болып табылады.
Ақпарат термині латынның information—түсіндіру, ұғындыру, жайып салу
сөзінен туындаған. Біздің жүзжылдығымыздың ортасына дейін, ақпарат
адамдардың өзара ауызша, жазбаша және т.б. (таңбалармен, техникалық
құралдармен) тәсілдермен беретін мәліметтері ретінде түсіндірмеленіп
(ұғынылып) келді. Байланыс құралдарының және телекоммуникацияның қаурыт
дамыған 50-жылдардан кейінгі, тіршіліктің түрлі аумағында электронды-есептеу
техникаларының пайда болуы мен ендірілуімен ақпарат түсінігінің жаңа
кеңейтілген түсіндірмесі пайда болды. Ақпарат ықтималдық-статистикалық
(немесе энтропилік) қырынан қарастырылуда.
Ықтималдық-статистикалық
(немесе
энтропийлік)
қырынан
қарастырылудағы ақпаратты қандай да бір нысандағы, жүйедегі, процесстегі
немесе құбылыстар туралы белгісіздіктің, анықталмағандықтың азаю дәрежесі
ретінде немесе жүйенің, құбылыстың, процесстің, нысанның өзінің жағдайының
анық
еместігінің
(белгісіздіктің\анықталмағандықтың) өзгеруі
ретінде
түсіндірмеленді. Мұндай түсіндірмеленуді оның авторы, американ математигінің
атымен К.Э. Шенонның құрметіне Шенонның ақпараты бойынша деп те атайды.
Ақпараттың түсініп қабылдаушы жүйедегі білімнің құрылымы мен
көлемінің өзгермелілігі секілді жалпы ғылыми түсіндірілімі, яғни нақтырақ
айтар болсақ философиялық түрі кең қолданылатыны да мәлім. Осылай бола
Ф-ОБ-001/033
40
тұра, түсініп қабылдаушы жүйе ретінде тек адамның өзі ғана ұғынылып қана
қоймайды болмаса оның туындысы (ұжым, қоғам), тіпте жалпы айтқанда, кез-
келген жүйе ұғынылуы мүмкін. Мысалға, туылу барысында генетикалық
ақпаратты қабылдап алатын биологиялық клетка (жасуша).
Ақпараттық процесстерді және технологияларды регламенттейтін
(тәртіпке шектейтін) заң актілерінде қолданылатын, ақпаратты ұғынудың
нормативті-құқықтық түсінігі де бар. Мәселен, жекелей алғанда (№ 24-ФЗ.
20.02.95 жарық көрген) РФ «ақпарат, ақпараттандыру және ақпаратты қорғау
жөніндегі» заңында «ақпарат» терминіне келесідегідей анықтама береді—
олардың ұсынылу тәсіліне тәуелсіз берілетін тұлға, зат, дәйек, оқиға және
процесстер туралы мәліметтер. Осыған орай тағы бір маңызды нормативті-
құқықтық астарды үстейік. РФ заттармен қатар (құнды қағаздар және басқа да
мүліктер, соның ішінде мүліктік құқықтар, ақшаны қоса алғанда), жұмыс пен
қызмет көрсетулер, ақыл-ойлық қызметтің нәтижелері, пәндік емес
құндылықтарды азаматтық құқық нысаны түрінде анықтайтын Азаматтық
кодексінің 128 Статьясы осынысымен барша азаматтық құқық институтына,
авторлық құқық пен меншіктік құқықты қоса алғанда да қатысты болмайды
(таратылмайды)[7].
Ақпараттық-талдаушылық аумағының мазмұнын қарастыру астарында, ең
бір барынша сәйкесетіні болып табылатыны ол, ақпараттың жалпығылыми және
нормативті-құқықтық ұғындыру түсінігін біріктіру болып табылатынының
ұсынылуы. Сондықтан да, бұдан әрі ақпаратты білімді ұсынудың тәсілі мен
қалпына
ешбіртәуелсіз, жүйе
тарапынан
ұғып
қабылданатын
(адам,
ұйымдастырушылық құрылым, автоматтандырылған ақпараттық жүйе), бірқандай
пәндік аумақ туралы (тұлға, зат, дәйек, оқиға, құбылыс, процесстер) білімнің
құрылымы мен көлемінің өзгеруі ретінде ұғынатын (түсінетін) боламыз.
Ақпараттық қамтамасыз етілу ұғымын ақпаратты өңдеу астарында қарастыру
барысында, мәліметтер түсінігі маңызды мәнге ие болады. Мәліметтер
ақпараттардан ұсынылуының нақты қалпымен айырмаланады және ақпаратты
өңдеу, жинау міндетімен, мақсатымен анықталып, оның бірқандай көптігі болып
табылады. Мысалға, қандай да бір ұйымның кадр бөлімшесінің қызметкерлер
жөніндегі мәліметтер, әрбір кадр туралы жеке-жеке мінездейтін, нақты әрі
көлемді
мәліметтерге қарағанда, кадрлар туралы тек ең қажетті шартты
мәліметтерді (аты, жөні, ныспысы, туылған жылы, білімі, отбасылық жағдайы,
лауазымы және т.б.) ғана қамтиды. Сондықтан да, мәліметтерді ұғынылудың
нақты қалпында бірқандай пәндік аумақтың белгілі бір жағдайын \қалпын\
бейнелейтін және шынайы шындық болмыстың бір бөлік кескінінде бейнеленетін
кейіптің элементтері, ақпаратты өңдеу, жинау міндеттері мен мақсаттары
көзқарастары тұрғысынан тек барынша маңыздыларын құрамына қамтитын
ақпарат ретінде анықтаймыз.
Сонымен, мәліметтер тұрғысындағы ақпарат ұғынылудың белгілі бір
қалпымен және құрылымы терминімен бейнеленетін қосымша мінездемесімен
мінезделеді.
Ф-ОБ-001/033
41
Мәліметтер құрылымы ақпаратты ұсыну түсінігімен байланысты және де
мәліметтерге ие болатын ақпаратты сол аумақтың пәндік құрылымымен және
технологиялық, қисындық, ететін қызметімен анықталады. Осылай бола тұра,
мәліметтер құрылымданбаған түрде де ұсынылған болуы да мүмкін, ол өз
кезегінде олардың жинақталуы мен өңделуіндегі технологиялық ерекшеліктерін
білдіреді. Сонымен, мәліметтердің ұсынылуының құрылымдалған және
құрылымдалмаған түрлерін айрықшалауға болады.
Құрылымдалмаған түрдің мысалы ретінде мынаны келтіруге болады:
• байланысқан мәтін ( кәдуілгі тілдегі құжат — әдеби, арнайы \танылған\
және т.б);
• сурет, бейне, және өзге де құрылымданбаған бейнелер түріндегі
графикалық мәліметтер.
Мәліметтердің құрылымдалған түріне мысал болатындар: анкеталар;
кестелер; сызба, сызбалар, диаграммалар түріндегі графикалық мәліметтер.
Құрылымдалған және құрылымданбаған мәліметтердің талдау мен өңделуі,
жиналу тәсілдері бір-бірінен едәуір айрықшаланады.
Ақпаратты талдау мен өңдеу міндеті көзқарасы бойынша осы таңда ең барша
дамығаны, құрылымдалынған мәліметтерді өңдеудің бағдарламалық құралдары
танылады. Өйткені, құрылымдалуды ең бір алғышартты және барынша қиын
жинақтап айтылатын әрі өңделумен алгоритмделінетін деп есептеуге болады.
Ақпаратты жасау (тудыру), жинау, беру, тұтыну барысындағы амалдаулар
жоспарында құжатталған ақпарат немесе жәй ғана құжат түсінігі аса маңызды
мәнге ие болады. Көп жағдайларда ақпарат, тек қана мәліметтермен амалдар
жасайтын ақпараттар процессінің осы бөлігін есептен шығарып тастай отырып,
құжат кейіпінде көрініс береді және сол тұрғыда ұсынылады. Мәселен, мысалға
ақпарат датчиктердің көрсетілімі (енуші мәліметтер) ретінде туындатылып,
технологиялық құрал-жабдықтардағы басқарушы сигналдар (дыбыстық белгілер)
түрінде тұтынылатын, берілетін және өңделетін—технологиялық процесстерді
басқарудың автоматтандырылған жүйелерінде – ТПБАЖ (АСУТП).
Ақпараттың өзінің түсінігі жағдайындағы секілді құжат терминінің де
бірнеше түсіндірілімі бар—тарихи, ұйымдастырушылық-басқарушылық және
нормативті-құқықтық түсіндірілім.
Құжат нысан, құрал, жеке тұлғаны айқындау тәсілі үшін, меншік құқығын
айқындауышы ретінде болғанда тарихи деп (белгілі бір жағдайларда қазір де
солай түсіндіріледі) танылған.
Ұйымдастырушылық-басқарушылық
мағынасындағы
құжат
деп,
қызметтік немесе ұйымдастырушылық-бөлгіштеуші құжаттар түсініледі, яғни
ұйымдастырушылық-басқарушылық шешімдер мен әрекеттерді білдіру тәсілі
мен қалпы ретінде.
Ақпарат жүйесі басқа да жүйелер секілді элементтерден түзілетіндіктен де,
ол элементтер басқару үрдісіндегі есептерді шешуде әр түрлі функцияларды
атқарады. Элементтер өз ерекшеліктеріне қарай және сол ерекшеліктерге
Ф-ОБ-001/033
42
сәйкес ақпарат жүйесін өңдеу мен жобалауға қарай бөлінеді. Дәлірек айтқанда
олар ақпарат жүйесінің атқарушы және жабдықтаушы бөлімдері деп бөлінеді.
Атқарушы бөлімдер немесе ішкі жүйелер әдетте басқару жүйесінің
атқарылу үлгісі ретінде сипатталынады. Атқарымдық үлгі арқылы кеңістік пен
уақыт бойынша объектінің ішкі қызметтері мен есептері бейнеленеді. Осы үлгі
мен оған қойылатын талаптар арқылы басқару объектісінің қүрылымы
қалыптасады.
Дегенмен бір объект немесе мекеме, ұйым үшін бір ғана басты атқарымдық
үлгіні түрғызу мүмкін емес. Сол себепті, басқару жүйесінің жалпы үлгісі келесі
белгілер бойынша бөлінеді:
• үлгінің динамикалық қасиеттеріне сәйкес талаптарды бәсеңдету үшін
басқару деңгейлеріне байланысты;
• үлгінің сызықты емес қасиеттеріне сойкес талап-тарды бәсеңдту үшін
өндірістік сипатқа байланысты.
Басқару деңгейлеріне байланысты атқарымдық ішкі жүйелердегі үлгілер
былай бөлінеді:
• басқару объектісінің дамуын болжау;
• басқару объектісін келешекке арнап жоспарлау;
• басқару объектісінің құрылымын ұйымдастыру;
• басқару объектісінің қызметін ағымдық жоспарлау;
• басқару объектісінің қызметін жедел реттеу;
• басқару объектісінің қызметін есептеу, бақылау және талдау.
Өндірістік сипатқа байланысты атқарымдық ішкі жүйелердегі үлгілер
былай бөлінеді:
• ғылыми-зерттеу немесе тәжірибелік жүмыстарды басқару;
• объектінің өндірістік құрылымын қалыптастыруды басқару;
• негізгі өнімді өндіруді басқару;
• объектінің қосымша-қызмет көрсетуші өндірісін басқару;
• көлік үрдісін басқару;
• негізгі қорларды пайдалану үрдісі мен өндіріс қуатын басқару;
• материалдық-техникалық жабдықтауды басқару;
• еңбек қорларын басқару;
• өнім өткізуді басқару;
• объектідегі қаржы-қаражат жабдықтарын басқару;
• басқарушы
жүйенің
дамуы
мен
атқарылуын
басқару.
Ақпарат жүйесінің жабдықтаушы бөліміндегі ішкі жүйелер атқарымдық
бөлімнің әрекет етуі үшін немесе басқару есептерін шешу үшін қажет.
Жабдықтаушы бөлімдегі ішкі жүйелер келесі түрге бөлінеді:
• ақпараттық жабдықтау;
• техникалық жабдықтау;
• математикалық жабдықтау;
• бағдарламалық жабдықтау;
Ф-ОБ-001/033
43
• ұйымдастырумен жабдықтау;
• лингвистикалық жабдықтау;
• құқықтық жабдықтау;
• эргономикалық жабдықтау.
Жабдықтау бөліміңдегі ішкі жүйелер әрқайсысы өз алдына бөлек тақырып
болатындықтан, олар туралы тереңірек мағлұмат басқа пәндерде
қарастырылады. Дегенмен, жабдықтаушы бөлімдегі ішкі жүйелердің
қысқаша сипатын төмендегідей қарастыруға болады:
• ақпараттық жабдықтаудың негізгі міндеті — басқарылатын объектіні
cипаттайтын динамикалық ақпаратты тұрғызып, ұдайы жаңартып отыру;
• техникалық жабдықтау — ақпарат жүйесінің атқарымдық және
жабдықтаушы бөлімдеріндегі ішкі жүйелерін қамти отырып, оларды
жұмыс істетумен қамтамасыз ететін барлық техникалық жабдықтар
жиынтығын құрайды;
• математикалық жабдықтау деп — жүйедегі есептерді шешіп, ақпаратты
өндеуде қолданылатын математикалық әдістер мен үлгілер, тәсілдер
қарастырылады;
• бағдарламалық жабдықтау — есептеу техникасын қолдау арқылы ақпарат
жүйесіндегі мақсаттар мен есептерді жүзеге асыруды қолдайтын
бағдарламалар жиыны;
• ұйымдастырумен жабдықтау — ақпарат жүйесін жобалау (тұрғызу) мен
жұмыс істетуге арналған әдістер мен жабдықтардың, шаралардың
жиынтығы;
• лингвистикалық жабдықтау — есептеу техникасы арқылы ақпаратты
өндеу тиімділігін көтеру мен адам және компьютер арасындағы
қатынасты жеңілдету мақсатында мәтіндерді сығу және жаю әдістерін,
кәдімгі тілді қалыптастыру ережелері мен тілдік жабдықтардың бірігуін
бейнелейді;
• құқықтық жабдықтау - ақпарат жүйесінің тұрғызылуы мен қызметін және
ұйымдастырылуын реттейтін сұрақтар мен нормативтік актілерді,
сондай-ақ жүйеге қатысты мамандардың құқықтары мен міндеттерінің
және жауапкершіліктерінің бірігуін сипаттайды;
• эргономикалық жабдықтау — ақпарат жүйесіндегі адам қызметінің
тиімділігін қолдап, көтермелейтін әдістер мен жабдықтардың бірігуі.
Ақпарат жүйесін жүйелік тұрғыда жобалау
Басқару жүйесі қашанда дамып отыратын жүйе болғандықтан оған сәйкес
ақпарат жүйесі де дамып жетілдіріліп отыруы тиіс.
Жүйенің даму барысы зерттеу, талдау, жобалау, қолдануға ендіру және
қолдау сатыларынан тұрады. Бүл сатылар кейде, яғни прототипті әдіс
қолданылғанда, бір уақытта қатар жүргізілуі де мүмкін.
Бұл сатылардың әрқайсысы өнделу нәтижесінде мақсаттық өнімді
қалыптастырады.
Ф-ОБ-001/033
44
Жүйелік зерттеулер сатысында (I саты) жүйенің жүзеге асырылу мүмкіндігі
туралы қорытынды тұжырымдалып, келесі сұрақтар қарастырылады:
• мәселе шынымен де қажет пе, немесе оны басқа жолдармен шешуге бола
ма?
• жаңа ақпараттық жүйе тұрғызылғаны қолайлы ма?
• оны шынымен де жүзеге асыру мүмкін бе?
Жүйелік зерттеулер стратегиялық барлау кызметін атқарып, бұл сатыда
өзекті болып отырған мәселе бар ма, оны болашақ жүйе шеше ала ма және ол
қандай болуы қажет деген сұрақтарға да жауаптар беріледі. Ол үшін
зерттеушілер
жүйені жоспарлаудың стратегиясын тандап, орындалу
мүмкіндігін меңгереді, әрі орындалу мүмкіндігі туралы есеп береді.
Ұйымның мүддесін қолдайтын жүйені жоспарлаудың стратегиясын таңдау
барысында ұйымның ерек-шеліктерімен танысу және қарастырылатын
мәселеге ұқсас немесе оған дайын жобалардың сипаттамасымен танысу
жүргізіледі.
Жүйенің орындалу мүмкіндігін меңгеру кезінде оны түрғызуға кететін
үлкен шығындар мен ұзақ уақыт мерзімі ақталатындай болуы тиіс, яғни келесі
жұмыстар жүргізіледі:
• қолданушының ақпараттық тұтынушылығын алдын ала анықтау;
• жаңа өңдеуді жасаудың мүмкіндігін анықтау немесе қолданылып жүрген
ақпараттық жүйені жетілдіру мүмкіндігін анықтау;
• өңдеу жоспарын тұрғызу.
Жүйенің орындалу мүмкіндігі туралы есеп беруде зерттеу нәтижелерін
қүжаттандыру және алдын ала зерттеу нәтижелерін қолданушылар мен
жетекшілер назарына ұсыну шаралары жүргізіледі.
Ондағы есеп беру құжаттарында:
• ұйымдастырушылық,
яғни
ұсынылатын
ақпараттық
жүйенің
мүмкіндіктері мекеменің стратегиялық жоспарымен сәйкес болуы;
• экономикалық, яғни мүмкін болатын шығындарды, инвестицияны
азайтып, кірісті көбейту;
• техникалық, яғни техникалық қүралдар мен бағдарламалардың сенімді,
келешекке арналған, қорғалған, керек мезетінде қолданылуы секілді
мүмкіндіктердің болуы;
• амал
жасау
немесе
қолданушыға
өз
мәселелерін
шешуде нәтижелі қызмет етуі баяндалады.
Жүйелік талдау сатысында (II саты) жаңа ақпараттық жүйенің жобалау
негізіне қолданушының ақпараттық тұтынушылығы тереңірек қамтылады.
Сатының қорытынды өніміне — жаңа ақпараттық жүйеге қойылатын жүйелік
талаптардың құжаттандырылуы саналады.
Жүйелік талдауда келесі адымдар қарастырылады:
• ұйымдастырушылық ауқымды талдау адымы. Бұл адымда жүйені
тұрғызушылар тобы ұйымның қызметін, ерекшеліктерін, басқару
құрылымы мен әдістерін, ішкі бөлімдердің байланысын, қызмет
Ф-ОБ-001/033
45
барысындағы ақпа-раттың алмасу қозғалысын және т.б. жақсы
меңгерулері қажеттігі ескеріледі;
• қолданылып жүрген ақпараттық жүйелерді талдау адымының қажеттілігі,
бұрыннан қолданылатын жүйелердегі барлық жабықтаушы бөлімдердің
(ақпараттық, бағдарламалық, математикалық, техникалық) ерекшеліктері
меңгеріліп, метаақпаратты жинау, ұйымдастыру, сипаттау және
мағынасына зер салу жұмыстарының атқарылуымен сипатталады;
• жүйе талаптарын талдау сатысында зерттеуші басқару есептерін
шешетін негізгі типтік әдістерді білуі тиіс. Жүйе талдаушы маман өзі
тұрғызғалы отырған жүйенің атқарымдық ерекшеліктерін де жетік
меңгеруі керек;
• жаңа ақпараттық жүйеде не қамтылуы тиіс екендігін қарастыратын
жүйелік талап адымында бұрыннан қолданылып жүрген жүйелер мен
жаңа жүйені талдауда шатаспайтын сақтық қажет;
• келесі, жаңа жүйеге қойылатын талаптарды құжаттандыру адымы. Ол
аналитикалық материалдарды қорытындылап, жаңа ақпараттық жүйеге
қойылатын атқарымдық талаптарды құжаттарда сипаттайды. "Жүйеге
қойылатын талаптар" немесе
"Атқарымдық талаптар" құжаттары
ақпараттық бөлім мамандары жүмысының негізі болып есептеледі.
Сонымен бұл адымда жаңа жүйеге қор (ЭЕМ, құралдар мен байланыс
жабдықтары, бағдарламалар, мәліметтер қоймасы, мамандар және т.б.),
енулер (ақпараттық қайнар қөздер, мәліметтерді жинау әдістері, ену
әдістері, мәліметтер көлемі және т.б.), оңдеу, шығу, сақтау және
мәліметтерді басқару тараптарымен қисынды байланысқан және
қүжаттандырылған талаптар қойылады.
Жүйелік жобалау сатысы (III саты) — мағынасы мен оңдеушілерге
қойылатын талаптары бойынша күрделі саты. Бүл сатының мақсаты — жүйелік
ерекшеліктерді өндеу.
"Жүйеге қойылатын талаптар" немесе "Атқарымдық талаптар" құжаттары
мәліметтерді өндеушілер үшін жобалаудың бастамасы болып, жүйелік
ерекшеліктерді өндеу — жүйелік жобалау сатысының мақсаты болып келеді.
Ал жүйелік ерекшеліктер — оның өнімі болып, келесі төртінші саты — жаңа
жүйені ендіру сатысы үшін негізгі құжат ретінде қарастырылады. Мұндағы
ерекшеліктерге:
• қолданушылар интерфейсінің ерекшеліктері;
• мәліметтер қоймасының ерекшеліктері;
• бағдарламалық жабдық ерекшеліктері;
• компьютерлік жабдықтар мен қызмет керсету жабдықтарының
ерекшеліктері;
• мамандар ерекшеліктері;
• жүйелік құжаттар ерекшеліктері жатады.
Осы ерекшеліктер мазмұнына жекелеп тоқталайық.
Ф-ОБ-001/033
46
Қолданушылар интерфейсі ерекшеліктерінің мазмұнына қолданушыларға
бағытталған ақпараттық объектілер: дидар (экран) форматы, интерактивті пікір
алысу форматы мен адымдары, ену- шығу құжаттарының барлық түрі жатады.
Мәліметтер қоймасының ерекшеліктеріне — концептуальді және сыртқы
нобайлар, құрылымы мен құрамы, сөздік пен сәйкестік кестесі, енулерді
басқару әдісін сипаттау саналады.
Бағдарламалық жабдық ерекшеліктері — сатып алы-куға тиісті
бағдарламалар пакетін, ақпараттық онімді қалыптастыру үшін өнделген
қолданбалы бағдарлама-ларды, үрдістерді басқарушы жөне бақылаушы
програм-маларды қамтиды.
Компьютерлік
жабдықтар
мен
қызмет
көрсету
жабдықтарының
срекшеліктері — компьютерлік жаб-дықтар, байланыс жабдықтары, комекші
материалдар мен жабдықтар бойынша сипатталады.
Мамандар ерекшеліктерінің сипаты ақпараттық жүйемен жүмыс жасауға
қажетті міндеттер тізбегімен анықталады.
Жүйелік қүжаттар ерекшеліктерінің мазмүны жоба-лаудағы барлык
тараулар бойынша жүйелік қүжаттар тізбегімен, ақпараттық жүйені
қолданушылар мен техникалық мамандарға арналған барлық технология-лык
нүсқауларды қамтиды.
Жүйелік жобалау сатысы ақпараттық жүйенің жү-мысшы жобасын
қалыптастырумен аяқталып, ол жоба ерекшеліктерді жөне қолданушыға
арналған нүсқаулар-ды сипаттайды. Жобалау барысында логикалық жоне фи-
зикалық жобалаулар мен жүйелік ерекшеліклер адымдары болады.
Логикалық жоне физикалық жобалаулар мәліметтер қоймасын жобалауға
тығыз қатысты. Мәліметтер қоймасы қолданбалы ақпарат жүйесін жобалау
барысында ұдайы назарда болып, бүл жерде ақпараттық объектілерді, олардың
қүрылымын және ондағы элементтердің өзара байланысын сипаттауды тауып,
әрі қалыптастыру басты жағдайға саналады.
Қолданбалы ақпарат жүйесін іс жүзінде жобалау, төмендегі элементтерді
өндеу түрінде жүргізілуі мүмкін, яғни олар:
• ақпаратпен жабдықтау;
• қолданушылар интерфейсі;
• бағдарламалық жабдықтау.
Ақпаратпен жабдықтауды өңдеуді қарастырсақ, пікір алысу мен қолданбалы
бағдарламаларды өңдегенге дейін мөліметтер қоймасының логикалық
қүрылымдары, әрі оның сөздігі мен басқа файлдардың логикалық
құрылымдары да анықталынып, ерекшеленіп және құжатталынуы тиіс. Себебі
пікір алысуда және бағдарламаларда МҚБЖ арқылы тұрғызылмайтын
мәліметтер қоймасы мен қосымша файл элементтері қолданылады. Ақпаратпен
жабдықтауды жобалау оның темендегі басты үш сатысын тауып
құжаттандырады:
• мағыналарды;
• объектілер байланысын;
Ф-ОБ-001/033
47
• мағыналар интеграциясының ережесі мен олардың алатын орыңдарын
сипаттайды.
Мағыналар (объектілер) — жүйеде шынайы бар болады. Оған жұмысшылар
мен жұмыс орындары, олардың мекені, әр алуан заттар (тауарлар, жабдықтар
және т.б.) жатады. Арнайы ережелер бойынша мағыналарды сипаттау CASE-
технологияларды пайдаланудың маңызды алғы шартына жатады.
Объектілер байланысы бір объектінің әр түрлі элементтері арасындағы
немесе объектілер арасындағы нақты қатынастарды және қатынастардың
сандық ерекшеліктерін бейнелейді.
Байланыстары табу — жобалау мен талдау барысында мәліметтер
қоймасының теориясы ауқымындағы арнайы білімді талап ететін, күрделі
әрекет[7].
2.1 Ақпараттық жүйені құрудың мақсаты мен тағайындалуы
Ақпараттық жүйені құрудың мақсаты жобаны басқару жұмыс істеу
жүйесін автоматтандыру. Ақпараттық жүйені құрудағы мақсатым қазіргі кезде
индустриялды экономикадан ақпараттық экономикаға көшу үрдісі жүріп
жатыр.
Қазіргі кезде ақпараттық технологиялар қарқынды жылдамдықпен дамуда.
Сол дамудан артта қалып қалмау үшін жаңартылып жатқан технологияларды
меңгере отырып жүйелерді жаңартып отыру қажет. Бұл сала соңғы озық
технологияларды пайдаланса бұл жүйе жұмысының өнімділігі және қауіпсіздігі
артады, яғни бұл жүйені автоматтандыру қажет. Бұл жүйені автоматтандыруда
элементтерін, талаптарын, құжат түрлерін, объектілерін, субъектілерін,
заңдарын және т.б. сияқты жайттарды ескеруіміз қажет. Бұл жүйені
автоматтандыруда бізге бірнеше талаптарды орындау қажет.
Бұл талаптар мыналар:
•
Ақпараттық жүйелер ресурстарына қойылатын талаптар
•
Ақпараттық жабдықтауға қойылатын талаптар.
•
Математикалық жабдықтауға қойылатын талаптар
•
Лингвистикалық жабдықтауға қойылатын талаптар.
•
Программалық жабдықтауға қойылатын талаптар.
• Эргономикалық жабдықтауға қойылатын талаптар.
Ақпараттық ресурстарды жиынтық мәліметтер деп атайды, белгілі бір
мекеме үшін құндылықты көрсететін және материалдық ресурстар ретінде
көрсетіледі. Оларға негізгі және көмекші мәліметтер массиві жатады, сыртқы
зердесінде кіріс құжаттары жатады.
Ақпараттық жабдықтауға қойылатын талаптар:
Ақпараттың қолдануысыз басқару процесі мүмкін болмағандықтан,
ақпараттық жүйеде ақпаратпен жабдықтауды ұйымдастыру өте маңызды.
Ақпараттық жабдықтау–бұл ақпараттық жүйеде қолданатын экономикалық
ақпаратты жіктеудің және шартты белгілеудің бірыңғай жүйелері мен
құжаттардың және ақпарат массивтерінің үйлестірілген жүйелерінің бірігуі
Ф-ОБ-001/033
48
болып табылады. Ақпараттық жабдықтаудың негізгі бағыты сақталуынан,
ақпараттың жинақталуынан, ақпараттық базаға өзгеріс енгізуден басқару
шешімдерін қабылдау үшін кіріс ақпараттарының берілуінен тұрады.
Ақпараттық жүйені ақпараттық жабдықтау өзіне жүйеде қолданатын
экономикалық ақпараттар және құжаттар сыныптама-ларын, нормативті –
анықтамалы ақпараттарды қосады[8].
Ақпараттық база – бұл ақпараттық жүйенің функционерлену кезінде
қолданылатын бір қалыпқа келтірілген ақпараттар жиынтығы.
Машинадан тыс ақпараттық база – ақпараттық жүйені жұмыс істеуде
қолданатын
құжаттар
мен
белгілердің
бірігуін
бейнелеп, есептеу
техникасынсыз адамға түсінікті болатын ақпарат базасының бөлігі. Машинадан
тыс ақпараттық базасына жіктеу мен шартты белгілеу жүйелері, нормативті –
анықтамалы құжаттар, жедел ақпарат жатады. Жіктеу мен шартты белгілеу
жүйелері мәліметтерді бірмәнді жазып, ақпаратты есептеу желісінің жадында
тиімді іздеп және белгілеу үшін қолданылады. Ал нормативті – анықтамалы
құжаттар – шартты-тұрақты ақпарат қатарына жатады және ұзақ уақыт бойы
есеп айырысуда өзгеріссіз қолданылатын әртүрлі тәртіптегі мөлшерлеу-лерді,
мөлшерлерді және басқа да мәліметтерді құрайды. Жедел ақпарат дегеніміз – ол
субъектінің күйін осы уақыт сәтінде бейнелей-тін, яғни бастапқы, өңделмеген
ақпарат. Жедел ақпаратқа әдетте бухгалтерлік және жедел есеп мәліметтері
жатады.
Машина ішіндегі ақпарат базасы – бұл ақпараттық жүйені жұмыс істеуде
қолданылатын, машиналық тасығыштардағы мәліметтер массивінің бірігуін
бейнелейтін ақпарат қорының бөлігі. Мұндағы машиналық тасығыш – дербес
электронды есептеуіш машинаға (ДЭЕМ) ақпаратты автоматты түрде ендіруде
пайдаланылатын материалдық объект.
Кесте 2.1 Ақпараттық жабдықтау
Элементтер
Сипаттамалар
Ақпараттық технология
Мәліметтер
базасында
негізделген
Мәліметтер базасы типі
Реляциондық
Кодтау жүйесі
Фасеттік жүйе
Ақпараттық қорғау
АЖ-мен жұмыс істеу кезінде
парольдер жүйесі қолданылады.
Ұйымдастырумен жабдықтауға қойылатын талаптар:
Автоматтандырылған ақпараттық жүйені тұрғызу мен жұмыс істеудің
негізгі шарты ұйымдастырумен жабдықтау. Ұйымдастырумен жабдықтау
дегеніміз – ақпараттық жүйені тұрғызу мен жұмыс істеуге арналған
шаралардың, әдістер мен жабдықтардың жиынтығы. Ол ақпараттық жүйені
тұрғызу мен қолдануға қатысты ең көлемді мәселелерді қарастырып және
элементтердің құрамын, байланысын, өзара әрекетін, ұйымдастыру құрылымын
анықтайды, сондай-ақ жүйе қызметін реттейтін құқықтық актілерді қамтиды
[2].
Ф-ОБ-001/033
49
Ақпараттық жүйені тұрғызу – ақпарат кезеңдерін зерттеуді, жобалау
шешімдері мен жобалау құжаттарын өңдейді, жүйе элементтерінің әрекеттеріне
ену ретін анықтауды қарастыратын күрделі де жұмысы көп кезең.
Ұйымдастырумен жабдықтау ақпараттық жүйенің тиімді жұмыс істеу үшін
өте қажет. Бұл дегеніміз, нақты объектіні басқарудағы экономикалық негізге
сүйенген шешімдердің сапасын және жеделдігін арттыру үшін экономикалы –
математикалық әдістер мен үлгілерді, қазіргі заманғы есептеу техникасын, жаңа
ақпараттық технологияларды қолдану өте маңызды екенін білдіреді. Жалпы
ұйымдастыру мен жабдықтаудың мақсаты жүйені тұрғызу мен әрі қарай
қолданудың ұйымдастыру – құқықтық негізін қалыптастыру. Оған ақпараттық
жүйенің функционалдық және жабдықтау бөлімдерінің ұтымды құрылымын
таңдау мен дайындауды, сондай-ақ жобалау жұмыстарының жүргізілуін, оның
ендірілуін, таңдауды анықтайтын әдістер мен жабдықтар және құжаттар
жатады.
Белгілі ережелерге бағындыру құжаттары ақпараттық жүйені тұрғызудың,
жұмыс істеу мен модернизациялаудың барлық деңгейлерінде мемлекеттік
басқару ұйымдары және тапсырма беруші мен жұмысты орындаушы
арасындағы өзара қатынасты белгілі ережелерге бағындыратын құжат түрінде
болып бөлінеді. Ақпараттық жүйені өңдеу мен жұмыс істеу мақсаттары,
экономикадағы нарықтық қатынастардың әсерінен және техникалық жабдықтар
жиынының сапалық және сандық өсу қарқынынан уақыт өткен сайын, онымен
ақпараттық жүйені қолданушыларды қамтамасыз етуге байланысты тереңдетіле
түсуде. Осының барлығы ақпараттық жүйені тұрғызу мен жұмыс істетудің
ұйымдастыру – құқықтық актілеріндегі және ұйымдастыру - әдістемелік
шешімдеріндегі ұйымдастырумен жабдық-тау есептерінің өзгеруіне әкеледі.
Техникалық жабдықтауға қойылатын талаптар:
Техникалық жабдықтау - бұл ақпараттық жүйе жұмыс істеуді
қолданылатын техникалық жабдықтар жиынтығы. Басқарудағы ақпараттық
кезең жеке операциялардың, олардың жиынтығының орындалуы арқылы
жүзеге асады.
Барлық операцияларды үш сатыға топтауға болады:
1. Ақпаратты алу.
2. Ақпаратты түрлендіру.
3. Ақпаратты тұтыну.
Бірінші саты – экономикалық объектілердегі қызмет барысында
туындайтын бастапқы ақпаратты жинауды және тіркеуді орындайтын
операциялар тобын қамтиды. Бұл операцияның мақсаты мекемелердің,
кәсіпорындардың, аймақтардың және басқалардың қызметін бейнелейтін
ақпарат алу.
Екінші саты – ақпаратты түрлендіру операцияларының тобы, кеңістік және
уақыт бойынша мәндердің, түрлердің, құрылымдардың өзгеруін орындайды[8].
Ф-ОБ-001/033
50
Үшінші саты – операциялар тобын және олардың бас қарушылық
шешімдерді қабылдау үшін, әрі басқарудың ақпараттық кезеңдерін жалғастыру
үшін ақпаратты тұтынудағы маңызын біріктіреді.
Басқарудың ақпараттық кезеңінің негізгі сатысына сәйкес келесі
техникалық жабдықтар қолданылады:
1. ақпаратты жинау және тіркеу;
2. ақпаратты өткізу;
3. машиналық тасығыштарды дайындау;
4. ақпаратты өңдеу;
5. ұйымдастыру техникасы.
Ақпаратты жинау және тіркеу жабдығы бастапқы мәліметтерді
тасығыштарға тіркеуге арналған.
Ақпаратты өткізіп беретін жабдық мәліметтерді өңдеу орталықтарына
және оны қолдау орнына кеңістіктегі ығысу арқылы жеткізіп беруде
қолданылады.
Машиналық тасығыштарды дайындау жабдығы, мәліметтерді машиналық
тасығыштарға, оның ішінде магниттік табақшаларға жазу үшін қажет. Қазіргі
кезеңдегі жабдықтардың ерекшелігі сол, мәліметтерді магниттік табақшаларға
жазу кезінде оны бақылауға, ашып жазуға, реттеуге болады.
Программалық жабдықтау деп – техникалық жабдықтау жүйесі жұмыс
істеуде жабдықтайтын ақпараттық жүйенің қызметін жүзеге асыратын
программалардың бірігуін ұғуға болады. Ол математикалық жабдықтау
негізінде құрастырылып және оның нақты жұмыс істейтін пішіні болады.
Программалық жабдықтау екі бөлімнен тұрады: жалпы программалық
жабдықтау және арнаулы программалық жабдықтау.
Жалпы программалық жабдықтау – бұл жабдықтаудың кең көлемдегі
қолданушыларға есептелген және ақпаратты өңдеу есебінде жиі кездесетін
есептеу кезеңінің “және – немесе” шешімін ұйымдастыруға арналған
программалардың бірігуін бейнелейтін ақпараттық жүйенің программалық
жабдықтаудың бөлімі.
Операциялық жүйе – ол есептеу кезеңін тиімді ұйымдастырып және
есептеу жүйесінің қорларын (жедел жадылы процессорды, арналарды және т.б.)
тиімді тиеуді орындайды. Бұл жүйеге операциялық жүйелер мен жеке
программалардың (драйверлердің) мүмкіндігін кеңйтетін
программалар
жатады.
Есептеу кезеңін ұйымдастырудың тиімділігі ақпараттық жүйенің тәсілін,
оның генерациясының параметрлерін және оған тиімді қолданбалы
программалар пакетін қосуды үйлесімді таңдаумен жүзеге асырады. Әдетте
программалық өнімді тұрғызу жабдығы бар болып отырған операциялық
жүйеде қамтылғанмен, бірақ қазіргі уақытта операциялық жүйеде қамтылмаған
көптеген осы заманғы программалау жабдықтары да бар. Бұл өнімдер
ақпараттық жүйелерді программалық жабдықтау өте қажет.
Ф-ОБ-001/033
51
Математикалық жабдықтау – бұл ақпаратты өңдеудің математикалық,
үлгілері мен алгоритмдерінің жиынтығы. «Есепке алу және талдауң ақпараттық
жүйесі математикалық жабдықтауы белгілі бір нақты міндеттерді тиімді
шешуді қамтамассыз ету керек және осы міндеттерді шешу барысындағы
дербес ЭЕМ-ң қызметін басқарып, оның ісінің дұрыстығын бақылып отыруды
қамтамассыз ету керек.
Ақпараттық жүйені математикалық жабдықтау құрамына мыналар кіреді:
•
Типтік және жасалатын әдістемелер, ақпаратты өңдеу алгоритмі;
•
Мәліметтерді іздеу және сорттау алгоритмі, шығыс құжаттарын
қалыптастыру және тарату(экранға және баспаға).
Математикалық жабдықтау алгоритмдері келесідей жалпы талаптарға
жауап беруі тиіс:
•
ақпаратты іздеудің шешімдерінің нақты мәнінің болмауы;
•
өз сипаттамасында программа тілінің мүмкіндіктерін максималды
пайдалану;
•
есептердің функционалдық байланысын қамтамассыз ету;
•
қатысты жай блоктарға бөлшектеп байланыстыруды енгізу;
•
программаның орындауы жолына бақылау енгізу;
Математикалық әдістер мен тәсілдер және олардың шешімдері берілген
нақтылықтағы шешімдердің бір мәнділігін және бірлігін қамтамассыз етуі
қажет.
Бағдарламалық қамтамасыздандыруға қойылатын талаптар
Бағдарламалық қамтамасыздандыру - АЖ-нің техникалық құралдар
кешенінің әрекет етуін қамтамасыз ететін, есептер мен мақсаттарды жүзеге
асыру үшін бағдарламалардың жиынтығы.
БҚ-ге қойылатын жалпы талаптар мына түрде қалыптасады:
- түрлі есте сақтаушы құрылғылар мен сыртқы тасымалдаушыларға
кітапханаларды ұйымдастырудың дамыған құралдарын пайдаланудың
мүмкіндіктері;
- қажеттіктің мөлшері бойынша қызметкерлердің ЭЕМ-мен тіл
табысудың мүмкіндіктері;
- МБ-да ақпаратқа ыңғайлы және жылдам қол жеткізуді жүргізудің
мүмкіндігі;
- Ақпаратты кодтаудың бір мәнділігі.
Математикалық қамтамасыздандыруға қойылатын талаптар
Математикалық
қамтамасыздандыру
– бұл
ақпаратты
өңдеудің
математикалық әдістерінің, модельдер мен алгоритмдердің жиынтыгы.
«Депозиттік операцияларды жүргізудің» АЖ-нің
математикалық
қамтамасыздандырылуы
нақты
есептерді
шығаруға
және
оның
дұрыстығын бақылауға тиімді программаны дайындауға мүмкіндік береді,осы
есептерді шешу үрдісінде ДЭЕМ жұмысын басқару және оның
жұмысының дұрыстығын бақылау тиіс.
Ф-ОБ-001/033
52
АЖ-нің математикалық қамтамасыздандыруына қойылатын жалпы
талаптар болып мыналар табылады:
- аса тәжірибелі математикалық әдістермен алгоритмдерді пайдалану;
- қолданбалы бағдарламалар пакеттермен берілетін, типтік әдістерді,
алгоритмдерді, модельдер мен мүмкіндіктерді максималды пайдалану;
- пайдаланылатын
математикалық
әдістер
техникалық
және
бағдарламалық құралдардың мүмкіндіктерін ескеруі қажет, орын алатын
жадының көлемі мен шешу уақыты бойынша минималды мәндерге ие болуы
тиіс;
- алгоритмдерді көрсетудің кез келген пішімі рұқсат етіледі:
формулалық, кестелік, блок-схема, сөздік бейнелеу және тағы басқалар.
АЖ математикалық жабдықтауға келесі талаптар қойылады:
1)
қолайлы математикалық әдістер мен алгоритмдерді пайдалану;
2) қосымша программалар пакеті беретін үлгі әдістермен
алгоритмдерді
максималды пайдарану;
3) алгоритмнің кез келген түрі кіргізіледі: формулалық, кестелік,
блок-
схемалық және т.б;
Математикалық жабдықтау келесі жалпы талаптарға сай келу қажет:
• ақпаратты іздеу нақты кілттерінің мәні жоқ болу қажет;
• қолданылмалы қосымша программалы пакетке
енгізілетін
стандартты іздеу және есептеу процедураларын максималды
пайдалану;
• программаның орындалу жолын бақылауды қамтамасыз ету;
Лингвистикалык қамтамасыздандыруға койылатын талаптар
Лингвистикалық қамтамасыздандыру - бұл АЖ-нің әрекетінде есептеуіш
техникасының құралдарымен АЖ қызметкерлердің тілдесуінде ақпараттық
бірліктерді құру мен сәйкестендірудің, табиғи тілді калыптастыру үшін тілдік
құралдардың жиынтығы.
Лингвистикалық жабдықтауға мыналар жатады:
1) ақпараттық базаның құрылымын бейнелейтін ақпараттық тіл;
2) мәліметтерді басқару және айла-шарғы жасау тілі;
3)Ақпараттық жүйені жобалау және жобалауды автоматтандыру
жүйесінің тіл құралдары;
Бағдарламалардың көптеген пакеттері бағдарламалаудың бірдей тіліне ие.
Мұны бағдарламалау тілін таңдауда ескеру кажет. Бағдарламаларды кұру мен
жүргізудің қарапайымдылығы болжалуы тиіс. Бағдарламалармен жұмыс кезінде
мәліметтерді орнатуды, ұйымдастыру мен көрсетуді қамтамасыз ететін,
мәліметтер анықтамалары мен сөздіктер жүйесі алдын-ала қарастырылуы
керек[8].
Концептуалдық сызба бас әдістемелер кезінде ақпараттық жүйенің
жұмыс жасауын және оның құруын көрсетеді.
Ф-ОБ-001/033
53
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелердің жобалы құжаттарының
өңделуі кезінде жүйенің әр түрлі әлементтерінің графикалық суреттелуі
маңызды орынға ие болады, мысалы ақпараттық үлгілердің, блок-схемалық
алгоритмдердің, ақпаратты өңдеудегі технологиялық процестердің, айналым
құжаттарының, ақпараттардың көптігі және т.б.
Тұтас ақпараттық жүйенің негізгі концептуалды схемасы бүтіндей
жүйені құрудың методологиялық аспектілерін көрсетеді және негізгі аспатық
құралдарды анықтайды, сонымен қатар функционалдық ішкі жүйелеріне
кіретін пәндік салалар. Ал функционалдық ішкі жүйелерінің ролінде ЛЕЖ
қолданылуы мүмкін.
Ақпараттың жүйенің жабдықтау бөлімі программалық, техникалық,
ақпараттық жабдықтаумен берілген. Олар бөлек кестелерде берілген.
Ақпараттық жүйенің функционалдық бөлімде мәліметтер базасынан
Депозиттік бөлімінің қызметкерлері және басқа көздердің алынған ақпаратты
қалай өңделетін және қандай құжаттар керек екендігі көрсетілген.
«Жобаларды есепке алу» – ақпараттық жүйенің есептер кешенінің бұл
белгілі бір мекеменің жобасын қабылдау, қадағалау оларды есепке алу және
басқару. Есепке алу базасына
мәліметтерді енгізу керек, егер де мәлімет
уақытысында енгізілмеген жағдайда программа ескерту жасайды және
уақытысында енгізуді талап етеді. Бұл жерде есепке келесі негізгі мәліметтер
енгізіледі:
•
кәсіпорынның аты;
•
кәсіпорынның атқаратын қызметі.
Осы топтастырылған мәліметтерді «Моделдеу және басқару бөліміне
өткізу».
«Моделдеу және басқару» - ақпараттық жүйенің есептер кешенінің бұл
есебінде өткен жылдардың көрсеткіштерін пайдалана отырып келесі жылға
болжамдар жасайды. Осы болжамдарды кәсіпорындар бойынша бизнес және
басқада сала бойынша, яғни бюджетке түскен көрсеткіштермен салыстыру.
Алынған нақты мәліметтер бойынша жақсы проектілер алынып, осы ірі
кәсіпорындарға берілген талаптары бойынша жіберіледі.
Ақпарат базасы – бұл АЖ-ні жұмыс істеуде қолданылатын реттелген
ақпараттың бірігуі. Ақпарат базасы машинадан тыс ақпарат базасы және
машинада ішіндегі ақпарат базасы бөлімдерінен тұрады.Машинадан тыс
ақпарат базасы – АЖ-ні жұмыс істетуде құжаттар мен белгілердің
(сигналдардың), мәлімдемелердің бірігуін бейнелеп, есептеу техникасынсыз
(ЕТ) адамға түсінікті болатын ақпарат базасының бөлігі. Машинадан тыс
ақпарат базасына жіктеу мен шартты белгілеу жүйелері, мөлшерлік анықтама
құжаттар, жедел ақпарат жатады. Жіктеу мен шартты белгілеу жүйелері
мәліметтерді бірмәнді жазып, ақпаратты есептеу желісінің жадында тиімді
іздеп және белгілеу үшін қолданылады. Ал мөлшерлік анықтама құжаттар
(МАҚ) – шартты-тұрақты ақпарат қатарына жатады және ұзақ уақыт бойы есеп
айырысуда өзгеріссіз қолданылатын әр түрлі тәртіптегіш мөлшерлеулерді,
Ф-ОБ-001/033
54
мөлшерлерді және басқа да мәліметтерді құрайды.
Жедел ақпарат дегеніміз – ол объектінің күйін осы уақыт сәтінде
бейнелейтін, яғни бастапқы, өңделмеген ақпарат. Жедел ақпаратқа әдетте
бухгалтерлік және жедел есеп мәліметтері жатады. Машина ішіндегі ақпарат
базасы – бұл АЖ-ні жұмыс істетуде қолданылатын, машиналық тасығыштарды
мәліметтер массивінің бірігуін бейнелейтін ақпарат қорының бөлігі. Мұндағы
машиналық тасығыш – ДЭЕМ-ға ақпаратты автоматты түрде ендіруде
пайдаланылатын материалдық объект. Оған қатты магниттік табақшалар,
иілгіш магниттік табақшалар, магниттік барабандар, магниттік карталар,
фотохромды тасығыштар, микрофильмдер және басқа да тасығыш түрі жатады.
Ақпараттық жүйелерді жобалау әдістемесі
Компьютерді қолдануы бойынша, мысалы мәтіндерді теру, жобалау,
дизайн өндіріс әдісі ретінде қолданылады. Мұнда оның тиімділігі анық және
айтарлықтай жоғары. Бірақ пайдалану кезінде компьютер өндіріс әдісі болып
емес, ал бизнесте өндірістік ақпараттық-басқармалы процестерді, басқарудың
жергілікті және мемлекеттік
органдарын, денсаулық сақтау, ғылым,
мәдениетте немесе білімді қамтамасыз ету болып табылады.
Кәсіпкерлер үшін шешім қабылдау - іс-әрекеттің тиімді вариантын таңдау,
нақты практикалық қадамдарды анықтау. Шешім таңдау болған жағдайда ғана
қабылданады.
Таңдау оның өнімінің тауар немесе қызмет түрінде және
өндірістің дамуын болжау процесінде дайындалған іс-әрекеттің балама
жиынтығын қамтамасыз етеді. Маңызды шешімдер жеке сұрақтар бойынша
келісілген шешімдерді қабылдау үшін топшылау құратын
компанияның
өндірістік стратегиясын негізге ала отырып қабылдайды. Тиімді вариантты
таңдау негізінде: күтілетін пайда, мүмкін шығынды азайту, күтілетін
табыстарды дамыту мүмкіндіктері, күтілетін теріс оқиғаларды азайту, табысты
бағалау ықтималдығы, «иә» және «жоқ» бағалар, функционалды-бағаланатын
анализ идеясы және т.б. жүзеге асады. Бірақ кез келген әдісті қолдану үшін
бірнеше облыстарда: өнім, қызметтер мен технологиялық әдістер, өнімді
пайдалану ортасы, өткізу әдісі мен сату техникасы, нарықтар, бәселекестер,
мемлекеттің қызмет ортасындағы өзгерістер тенденциясы мен дүниежүзілік
нарық ауқаты және т.б. туралы толық және мағыналы ақпаратты жинау керек.
Компьютерді алу және оның негізінде ақпараттық технологияны құру үшін
келесі сұрақтар бойынша шешім қабылдау керек:
1. Компьютер (компьютерлер) қандай мақсат үшін алынады?
2. Ақпараттың жұмыс істеу жүйесі және құжат айналымы қалай құрылған?
3. Ақпарат жүйесі мен құжат айналымы қалай жақсартылады?
4. Ақпараттық технология тым рационалды (немесе радикалды) болып
қалай құрылу керек?
5. Қандай программалық кешендерді (қолданбалы программалар пакеті)
алу және бизнес-процестер спецификасы негізінде программалау керек?
6. Аппараттық комплекстер құру үшін қандай аппаратты-желілік әдістер
қажет?
Ф-ОБ-001/033
55
7. Ақпаратты-басқармалы жүйелерді қайта ұйымдастырудан немесе
құрудан қандай технико-экономикалық эффектілер күтіледі?
Ақпаратты-басқармалы жүйелерді құру немесе қайта ұйымдастырудың
әдістемесі бірнеше сатыларды қосады.
Ең бірінші функционалды есептерді, функционалды іс-әрекеттерді, ішкі
құжат айналымын, ақпараттық топтар мен ақпараттық іс-әрекеттерді анықтау
мақсатында өндірістің құрылымдық бөлімшелерін тексеру және зерттеу жүзеге
асырылады. Осы ақпаратты зерттеу негізінде бөлімшелердің жұмыс істеу
технологиясының функционалды-ақпараттық модельдері құрылады, содан
кейін өндірістің жұмыс істеу технологиясының біркелкі функционалды моделі
ретінде бөлімше жұмысы технологиясының біріктірілген функционалды моделі
орындалады, сонымен қатар өндірістің біркелкі құжат айналымының
ақпараттық моделі құрылады. Жұмыстың осы кешенін орындау нәтижесінде
өндірістің құрылымы мен технологияны жетілдіру бойынша ұсыныстар
қалыптастырады.
Ақпараттық жүйенің өзін құру үшін максималды мүмкін деңгейде бизнесті
автоматтандыратын стандартты қолданбалы программалар пакетін қолдану
ұсынылады:
• "клиент-сервер" ақпараттық технологиясы бойынша корпоративті құжат
айналымы мен операциялар;
• электронды құжаттармен басқару;
• қиын ақпараттық жүйелерді жобалау, модельдеу және анализ;
• іс-әрекеттің экономикалық (бағалық) анализі;
• жаңа технологиялардың өндірісі мен тиімділігін бағалау;
• шешім қабылдауды қолдау жүйесін құру.
Қиын ақпараттық жобаларды іске асыру үшін алуан түрлі периферийлі
құрылғылары бар жүздеген компьютерлер құру, есептеу жүйелерін бөлу және
жергілікті жүйелерді құру, арнайы программалық қамтамасыз етуді меңгеру
қажет. Нарық өзгерсе – компьютерлік қосымшалардың даму стратегиясы
өзгереді. Кәсіпкерлер өздерінің мәселелерін шешу үшін компьютерлік нарыққа
жүгінеді. Осы нарықта әр түрлі қиын шешімдерді қабылдау негізінде бағаны
қосатын жүйелік интеграторлар мен осы әдістерді сатушылар, программалы-
аппараттық әдістерді шығаратын өзара қарым-қатынас жүйесін құрады және
жетілдіреді. Компьютерлік нарық қамтамасыз ететін шешімнің бес түрлі
деңгейін бөліп қарастыруға болады:
• керекті ақпараттық жүйе конфигурациясын өз бетімен құру және
ұйымдасқан компьютерлік техниканың таралу каналдарында программалы-
аппараттық әдістерінің жеке модельдерін иелену;
• өндірістерге назар аудару – білікті мамандар қызметін ұсыну негізінде
шешімнің бағасын қосатын жүйелік интегранттарға; программалы-аппараттық
әдістердің жеке модульдерін алу және қажетті конфигурациясы бар ақпараттық
жүйені өз бетімен құру;
Ф-ОБ-001/033
56
• ақпараттық проектілерді орындау және мамандандырылған шағын дербес
өндірістердің программалы-аппараттық әдістерін дайындауы бойынша қызмет
көрсету, одан да тиімді жалпы және жеке ақпараттық мәселелерді шешу
Соңғысы аутсорсинг (ағылшын тілінде outsourcing “әдістерді тартып
шығару” "откачка средств" деген мағынаны береді) арнайы атауын алды.
"Аутсорсинг" терминінің мазмұны кәсіпкер аппаратты-программалық кешен
бойынша барлық есептерін сыртқы өндірістерге жүктегенде, ал өзі осы
кешеннің ақпаратын ғана пайдаланатын осындай жұмыс әдістемесін
анықтайды.
Кәсіпкердің келісімі мен тапсырмасы бойынша сыртқы өндіріс кез келген
мүлтіктерді жояды және қажетті жағдайда модернизация (жаңарту) жүргізеді.
Аутсорсинг сыртқы өндірістерден ақпараттар тобын өздігінен алуды, ал
өздігінен құрылмаған және техникалық кешендерді енгізуді жобалайды.
Нарықтық экономикаға көшу кезінде қаржы рөлінің өсуі бизнесті
автоматтандыруға ықпалын тигізбей қойған жоқ. Қаржылық ахуал есебі және
өндірістің даму динамикасының анализі басқарудың бизнес-процестерінің кілті
болып табылады. Ақпараттық технологиялар осы процесті жеделдетуді,
жоғарыда тұрғандар мен салық органдарының алдында әр түрлі саладағы
өндірістердің есептерін дайындау кезінде жылдамдығын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
Батыста көбінесе бухгалтерлік есептің халықаралық жүйесі негізінде
сыртқы есептерге, сонымен қатар өндірістерді басқаруға негізделген ішкі
есептерге көңіл бөлінеді.
Қаржылық институттар мен олардың ақпараттық қолдауы
Экономиканың тамыры ретінде қаржының рөлі барлығына белгілі.
Төлемнің
жеделдетілуі
қазіргі
есептеу
техникаларының,
телекоммуникациялардың және информатиканың жетістігін пайдалануынсыз
мүмкін емес.
Төлемдер ағыны құжаттар ағыны ретінде заңды жүзеге асады. Банктік
қызметтің негізгі принциптері – есеп, бақылау және сақтау – басқа қаржылық
институттардың құжат айналымдары үшін де сипатталады. Қаржылық қызметті
автоматтандыру ең бірінші дәстүрлі қағаздық құжаттардан тыс электронды
құжаттар және электронды көшірмелер
енгізуді анықтайды. Бұл төлем
құжаттарына жатса, сонымен қатар материалдық есеп құжаттарына да жатады.
Сонымен, есепті автоматтандыру көп операцияларды жоюға, сонымен
қатар
құжаттардың қағаздық (қатты) көшірмелерін автоматтандырылған
дайындығына бағытталған, бұл жағдайда – қаржылық. Бұл дұрыс орындау және
есеп бақылауына, сонымен қатар қағаздық архивтерді
ұйымдастыруға
бағытталған есептерді дайындауға байланысты.
Автоматтандырудың негізгі принциптерінің бірі барлық қызыққан
тұлғаларға құжаттарды бір рет енгізу болып табылады. Мысалы, шындығында
төлемдік тапсырма үшін ақпаратты енгізу өндіріс - төлемшіде бір рет болу және
Ф-ОБ-001/033
57
сауда банкісінде, банкінің есеп-кассалық орталығында және т.б. қайталанбау
керек.
Қазіргі автоматтандыру жағдайы мұндай технологияны барлық жағдайда
қолдамайды, өйткені өзінің кейін көп операциялар санын қажет етеді.
Автоматтандырылған жүйелердің даму қажеттіліктерінің маңызды
факторы басқармалы есепті пайдалануына менеджерлердің бағдары қызмет
етеді. Бұл көп жағдайда барлық ақпараттық жүйелер шеңберінде біркелкі
ақпараттық кеңістік деп аталатын интегралдық жүйені құруды талап етуін
анықтайды.
Ақпараттық жүйелердің дамуы бизнестің талабын және динамикасын
бейнелейді. Басқару сапасының өсуіне қажеттілік бизнесімен, нақты бизнес-
процестермен ақпараттық процестердің сәйкестігі, соның ішінде
құжат
айналымының жылдамдығы мен басқару шешімдерін қабылдауға дайындық
қазіргі ақпараттық жүйенің дамуына арналған кілт болып табылады.
Қазіргі бизнесте табыс факторы бизнес стратегиясы, еңбек ресурстары,
ақпараттық жүйелер болып табылады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер (ААЖ) бизнес стратегиясын
өндіру кезінде
байланыстырушы түйіні ретінде, басқаруды өзгерту,
қызметшілер мен кәсіпорын стратегиясын табысты іске асыруында белгілі бір
рөль ойнайды. Бизнесті басқаруды қолдауға негізделген
интегралданған
автоматтандырылған жүйелерді дамыту концепциясы да маңызды.
Интегралданған басқармалы ААЖ концепциясы
Ақпараттық стратегияның құрылуы бизнестің тиімділігін жоғарлатуға,
оның бизнесінің барлық жағын стратегиялы үйлестіруіне бәсеке қабілеттілігі
негізделген. Бұл бизнесті оптимизациялауға, сонымен қатар жұмыс нәтижесін
комплексті жақсарту үшін ақпараттық технологияларды, еңбек ресурстарын
және басқару қызметінің мүмкіншіліктерін біріктіруге қабілеттілігін көрсетеді.
Кәсіпорын қызметінің басты мәселесі:
§ өнімнің күрделілігі мен алуан түрлілігі және қызметі;
§ клиенттерге қызмет көрсетуі бойынша алуан түрлі талаптар;
§ нарықтардың масштабы және күрделілігі;
§ заңдардың динамикалық өзгеруі;
§ капиталды өсіру және еңбек ресурстарының дамуы;
§ өзгермелі жағдайларға оперативті реакциясындағы қажеттілік
болып табылады.
Ақпараттық жүйелерді пайдалану өндірістердің
бәсеке қабілеттілігін
жоғарлататын факторларға негізделген:
§ әдістерді тиімді орналастыру;
§ өнімнің өзіндік құнының азаюы және шығындарды реттеу;
§ маркетингтің тиімділігін жоғарлату;
§ нарықтық қауіп-қатерді реттеу және т.б.
Концепцияның жүйелі бағдары
Ақпараттық жүйелерді құру жүйенің өмірлік циклінің барлық кезеңінде
Ф-ОБ-001/033
58
өңдеушінің жүйелі бағдарын талап етеді. Жүйелі үйлесім мыналарды
қарастырады:
§ ААЖ дамуының концепциясын анықтау;
§ жүйенің даму концепциясы негізінде технологиялық платформаларды
өңдіру;
§ бизнес-процестер жүйесінің моделі мен бизнес-ережені өңдіруді
қалыптастыру;
§ бизнес және бизнес-ережені басқару жүйесінің жұмыс істеу ережесін
(регламентін) жаңарту;
§ комплекстік компьютерлеу нәтижесінде барлық өндірістер мен
қызметшілер жұмысының жаңа кезеңдерін сапалы ендіруі бойынша арнайы
жұмыстар жүйесін құру.
Табыс көбінесе өндірістердің арнайы жұмыстарына байланысты болады,
оларды өткізуге жауапкершілікті және бақылауды бөлу бойынша фирманың
мақсаты мен міндеттерін негіздеу кезінде күш сала отырып,
жоғарғы
басшылық дайын болуы керек.
Келесі жүйелі үйлесімді пайдалану:
§ концепцияны жетілдіруді және бекітуді;
§ пәндік облыстағыдай компьютерлік жүйелер құру облысында білімді
қажет ететін архитектуралық шешімдер қабылдауды;
§ технологиялық платформалар таңдауды, жүйелі техникалық әдістер мен
жобалау технологияларын;
§ «жоғарыдан төменге» әдісімен ақпараттық жүйелерді жобалауды;
§ Технологиямен бірге құжатнаманы параллель құруды;
§ Ендіру және дамыту жоспарларын құруды ;
қажет етеді.
Интегралданған ААЖ-не негізгі талаптар
Интегралданған ААЖ-ге қойылатын негізгі талап ретінде мыналарды
қарастыруға болады:
1) ААЖ-ң ашықтығы, сонымен қатар:
§ қосымшалардың масштабталынуы (басқа объектілерге тасымалдау,
мобильділік);
§ нақты тұтынушылар
мен
нақты
техникалық платформаларға
қосымшаларды сәйкестендіру (есептеуіш және операциялық жүйелерге);
§ бөлінген құрылымда тұтынушылар интерфейсі мен функционалды
мүмкіндіктерінің бапталуы;
2) бизнестің негізгі принциптеріне сәйкес:
§ регламенттелетін автоматтандырылған құжат айналым;
§ құжаттарды есептеу, бақылау және сақтау бірлігі;
§ мазмұнды және формальды есептің бірлігі;
§ аналитикалық есептің бірлігі;
§ мультивалюталық және батыс нормативтеріне бапталу;
3) бірдей ақпараттық кеңістікті қамтамасыз ету:
Ф-ОБ-001/033
59
§ тұтынушылардың кеңістікті бөлінуі;
§ нақтылы уақыт режимінде ақпараттық жүйені функционалдау;
§ кеңейтілген ауқымды телекоммуникациялық мүмкіндіктер;
§ ішкі жүйелік ақпараттық байланыс;
§ интерфейстердің
көптігі;
олардың
техникалық
өңдеуінің
виртуалдылығы мен біртектілігі
4) нақты қосымшалар мен тұтынушаларға бапталу, сонымен қатар
спецификацияның бапталуы:
§ құрылымның, құрамның, функцияның және өкілеттіктің сипатталуы;
§ пайдаланушы интерфейсі (формалар, есептер, менюлер);
§ коммуникацияның әр түрлі схемалары үшін интегралданған жүйелерде
мәліметтерді беру (жергілікті, корпоративті және ауқымды есептеуіш желілері,
on-line және off-line сеанстары, электронды пошта);
§ сервистер (ақпаратты қорғауды және әрекеттестік регламенттерін қоса);
§ жүйеаралық интерфейстер;
5) бизнесті басқаруды қамтамасыз ету:
§ дамудың стратегиясы мен тактикасын басқару;
§ ішкі және сыртқы орталардың ахуалын болжау (нарықтар мен қорлар);
§ филиалдар жүйесінің мен қосалқы өндірістер нысанасы және олардың
басқарылуы;
§ қорлармен, активтер мен пассивтер портфельдерімен басқару;
§ электронды құжат айналымды, құқықты және өкілеттікті билеу;
6) сенімділік, қорғаныс және қауіпсіздік:
§ бөліктермен сақтау, сонымен қатар техникалық және ақпараттық
көшірмесін алу (резервті ақпараттық орталықты құруды қоса);
§ қорғаныс деңгейлерінің көптілігі;
§ жеке операциялар мен функциялар өткізуге арналған жүйелеріне енуге
бақылау және авторизация;
§ операция және құжат айналым журналын жүргізу;
7) құжаттаудың біркелкі регламенті, техникалық қамтамасыз ету және
модификация.
8) анализдің көпдеңгейлі және көпаспектілі жүйесі мен иілгіш және
жетілген графикалық тұтынушылық интерфейспен шешім қабылдауға
дайындық.
Жоғарыдағы талаптарды іске асыру және интегралданған ААЖ-ң
құрылымдық, функционалдық толықтығын қамтамасыз ету үшін жобалаудың
бірнеше принциптерін сақтаумен жобаны іске асыру керек.
1) бірінші басқарушының принципі, ол мыналарды қарастырады:
§ концепцияны қарастыру мен бекіту және даму стратегиясы кезінде
нақты өкілеттіктің жоба басшысында болуы;
§ жобаның мерзіміне, технологиясына және толықтығына бақылау жасау;
§ өкілеттікті қайта бөлу мүмкіндігі;
§ жобаға қатысатын қызметшілерді дайындау және қайталап дайындау;
Ф-ОБ-001/033
60
§ жоба жүйесінің өмірлік циклінің барлық сатыларында бөлімшелер
күшінің координациясы;
2) ААЖ-ді құруға, модификациялауға жүйелі ықпал жасау келесілерді
білдіреді:
§ бизнесті дамыту концепциясы мен стратегиясының келісуін және
жетілдіруін;
§ АЖ концепциясын құруды;
§ АЖ жобалау (құрылым, құрам және функция) технологиясын
бірыңғайлауды, оның ендірілуі және жүйенің бөліну есебімен пайдалануды;
§ жобаның комплекстілігі мен интерактивтілігін;
3) жобалық спецификация мен технологияның ашықтығы;
4)Қазақстанда және шет елдердегі өнімдер мен қазіргі бизнес және
ақпараттық технологиялар бойынша комплексті
маркетингтік зерттеулер
жүргізу;
5) экономикалық мақсатқа лайықты жобалар принципімен қоса:
§ ұсынылып отырған шешімдердің үнемділігі мен өнімділігінің анализі;
§ ішкі және сыртқы ортада өзгеріліп отыратын шарттарға бейімделіну;
§ жаңа өнімдер мен қызметтерге қолданылатын жүйелердің даму
мүмкіндігі; алда келетін бизнес-технологиялар мен өнімдерге негізделу;
§ тұтынушы қажеттілігін қанағаттандыру;
6) жобалау және құжаттау процестерін интсрументальды қолдау, сонымен
қатар:
§ өмірлік
циклдің
барлық
сатыларында
ААЖ
жобасын
автоматтандырылған құжаттық қамтамасыз ету;
§ электронды құжат айналым;
§ шешім мен технологияны стандарттау және бірыңғайлау;
7) концепция стандартымен сәйкес келетін жоба стандартын құру және
қолдауымен қоса:
§ ашық жүйелердің негізгі стандартын қолдау;
§ берілген басқа жүйелерге өзара әсері мен енуінің иілгіштігі, сонымен
қатар интегралданған жүйелер ортасында;
§ жобалау және баптау, бейімделу, көшірілу иілгіштігі;
§ оперативті жәрдем, соңғы тұтынушының пайдалану қарапайымдылығы.
Басқармалы есептерді комплексті шешудің факторлары
Интегралданған ААЖ құру стратегиясын жетілдіру кезінде төрт факторды
атап өту керек.
Уақыт факторы. Барлық қызмет түрлері үшін қазіргі ақпараттық
қамтамасыз етудің стратегиялық маңыздылығы есебі мен бәсекелестіктің өспелі
деңгейін
АЖ
құрудың
бірінші
сатыларында
аяқталып,
оның
эксплуатациясының бірінші нәтижелері жүйені жетілдіру туралы шешім
қабылдаудан кейін және оны қаржыландыру бастамасын қысқа мерзімде алу
қажет. Жетілдірудің өзі максималды қысқа мерзімде аяқталу керек.
Ф-ОБ-001/033
61
Уақыт факторы жүйені эксплуатациялау процесінде назарға алыну керек,
өйткені шешімді қабылдау және оның анализі үшін пайдаланушыға ақпаратты
уақытында жеткізу және бизнесті басқару сапасы бәсекелестердің өсу
шарттарында табыстың стратегиялық факторы болып табылады.
Экономикалық фактор. Жоспарды қаржыландыруға салу маңызды болуы
мүмкін, бірақ олар:
§ жоспардың мақсатына жету және ААЖ ендіру;
§ жоспардан максималды түрде пайда (табыс) табу;
§ іске асырудың басқа варианттарына қарағанда оптималды болуы керек.
Жобаны негіздеу үшін бизнес-жоспар құрылу керек. Сонымен қатар
Қазақстанда орын алатын экономикалық тенденцияны ескеру керек: білікті
мамандар еңбектерінің
біршама тез қымбаттауы, ЭЕМ және ақпараттық
технологияның техникалық жабдықтардың нарықта интенсивті дамуы. Бүкіл
дүниежүзіндегідей Қазақстанда техникалық жабдықтардың біршама арзандауы
орын алады. Бір жағынан, негізінен жаңа техникалық платформалар үшін
программалық әдістерді пайдалануда ресми емес немесе пираттық үлестің
бірте-бірте азаюы интегралданған ААЖ құру кезінде программалық әдістердің
бағасын өсіруге әкеледі[8].
Потенциалды өзгерту және дамыту факторы. Қазақстанда бизнес сферасы
тез, кейде
өзгерістерге
(заңдар, саяси
өзгерістер
мен
шешімдер,
макроэкономикалық шешімдер, өзгермелі әдістемелер мен әр түрлі есептер
параметрлерінің мағынасы және жаңа көрсеткіштерді енгізу, жаңа сфералар
мен қызмет түрлерінің пайда болуы және т.б.) алуан түрлі жағдайға душар
болғандықтан бұл өзгерістер модификация жолын бейнелеу мен ААЖ
функционалды мүмкіндіктерін кеңейтуді тез және оперативті табу керек.
Сонымен қатар, шешімдерді жаңа есептеуіш платформаларға, жаңа
технологиялық және программалық әдістерге тасымалдауды қамтамасыз етуді
қажет етеді.
Ақпараттық жүйе архитектурасының кейбір ерекшеліктері.
Компьютерлік архитектура басқа архитектуралар сияқты – бұл жүйелер
құрылымына пайдаланушы талаптарын анықтайтын өнер, одан кейін оны
жобалау, пайдаланушы көзқарасы бойынша, әрбір бөлшегі бүтіннің функциясы
сияқты анықталады.
Ақпараттық қамтамасыз ету тұтынушылардың тиімді жұмысы үшін
қажетті барлық ақпаратты жүйеде беру және сақтау керек. Жобалау процесінде
бизнестің ақпараттық моделі құрылу керек, ол мынаны сипаттайды:
§ басқару жүйесі ретінде жүйенің нақты объектілері;
§ объектілер мен сыртқы орта арасындағы ақпараттық байланыс;
§ құжаттарды, мәліметтерді, ақпаратты ақпараттық байланыспен
сәйкестендіріліп берілетінін;
§ берілетін ақпарат көлемі мен алмастыру сеансының жиілігі;
§ жүйеде классификациялау және кодтау.
Тиімді басқару үшін негізінде классификация мен кодтау принциптері
Ф-ОБ-001/033
62
ұсынылады, олар мынаны ескереді:
§ олардың құжатта орналасуынан көрсеткіштерді теңестіру тәуелсіздігі;
§ жеке белгілер бойынша көрсеткіштердің топтауын жүргізу мүмкіндігі;
§ берілген пәндік облыста кездесетін кез келген объектілерге
қолданушылық;
§ классификация толықтығын (барлық қасиеті бойынша);
§ кодтауды оңайлататын келісімдердің бары;
§ халықаралық стандарттарды пайдалану;
§ әрбір белгі мағынасының санын өсіру мүмкіндігі.
Жүйенің функционалды толықтығы сыртқы ортамен ара қатысында
автоматтандырылған өндірістік жүйелерге негізделеді.
Модельдер – жетілдірудің барлық сатыларының байланыстырушы
звеносы. Олар уақыт ішінде (зерттеу, жобалау, ендіру, эксплуатациялау, даму
процесінде) ААЖ динамикасы туралы түсінік береді. Модельдер жобаға
қатысушылардың: тапсырыс берушінің, жобалаушының, бағдарламашы, жүйені
басқарушының өзіндік тілде сөйлесуі болып табылады. Сонымен қатар
модельдер жүйелік интегратор үшін шешімдер жиналуының әдісі қызметін
атқарады. Ол шешімдерді оңай бизнестің бір түрінен келесісіне алмастыруға
мүмкіндік береді.
Модельдер, адамзаттық фактормен, бизнес-спецификасымен байланысқан
маңызды ерекшеліктерді біртіндеп сіңіру ақпараттық инфрақұрылымның толық
есебін алуға жағдай жасайды.
Жалпы ақпараттандыру жобасын толықтай жүзеге асыруға компьютердің
жаңа түрін дайындау бағдарламасы қабылданған:
- он жүз процессордың күрделі операцияларын бір уақытта жүзеге
асыратын, ақпаратты өңдеу паралелизімінің деңгейі жоғары компьютерлер;
- жұмысы мен қызметі сияқты нейронды жүйелі компьютерлер;
Ақпараттандыру бағдарламасын табысты жүзеге асыру үшін бүкіләлемдік
қоғамдастықтық үшін ортақ принциптерге жүгіну қажет:
- бірінші кезекте елдің экономикалық өсуін қамтамасыз етуден бас тарту;
- ауыр өнеркәсіпке негізделген экономикалық құрылымды ғылыми
салаларға негізделген құрылымға ауыстыру қажеттілігі;
- ақпараттық секторлардың басымдылық сипатын мойындау;
- әлемдік ғылым және техника жетістіктерін кеңінен қолдану;
- мемлекеттік және де жеке ақшалай қаражаттарды ақпараттандыруға салу;
- ақпараттандырудың негізгі мақсаты етіп, ақпаратты өңдеу және
коммуникация жағдайын жеңілдету арқылы мемлекеттің және оның
азаматтарының әл – қуатын өсіруді жариялау.
Ақпараттандыру процесінің нәтижесі болып, материалды объектілер емес,
символдармен, идеялар, образдар, интелектпен, біліммен басқаратын
ақпараттық қоғамды құру болып табылады.
Ф-ОБ-001/033
63
2.2 Delphi-де бағдарламалық құрылымын сипаттау
Негізінен бұл форманы құрғанда Panel, AboutBox, Tbutton, Label1
компоненттері пайдаланып құрылған. Бұл терезені құру мақсатым диплом
такырыбы және бағдарлама аты туралы мәліметті көрсету.
unit about;
interface
uses Windows, SysUtils, Classes, Graphics, Forms, Controls, StdCtrls,
Buttons, ExtCtrls;
type
TAboutBox = class(TForm)
Panel1: TPanel;
ProgramIcon: TImage;
ProductName: TLabel;
Version: TLabel;
Copyright: TLabel;
OKButton: TButton;
Label1: TLabel;
Label2: TLabel;
Label3: TLabel;
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
AboutBox: TAboutBox;
implementation
{$R *.dfm}
end.
Ф-ОБ-001/033
64
Келесі терезені құру мақсатым бағыттар бойынша бағыттың аты,
аудандар, қалалар, көлік түрлері, тұратын жері, бағасы туралы ақпарат
беру үшін жасалды. Бұл бұл форманы құру барысында BitBtn, PageControl,
TabSheet, DBMemo, DataSource, DBLookupComboBox, DBEdit, Label1
компоненттері пайдаланып, procedure TFrmEdit.FormCloseQuery(Sender:
TObject; var CanClose: Boolean) процедурасы құрылды.
unit editu;
//модуь ввода и редактирования данных
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Classes, Graphics, Controls, Forms, Dialogs,
ExtCtrls, StdCtrls, Buttons, Mask, DBCtrls, DB, DBTables, ADODB, ComCtrls;
type
TFrmEdit = class(TForm)
BitBtn1: TBitBtn;
BitBtn2: TBitBtn;
PageControl1: TPageControl;
TabSheet1: TTabSheet;
TabSheet2: TTabSheet;
DBMemo1: TDBMemo;
DataSource1: TDataSource;
Label1: TLabel;
DBEdit1: TDBEdit;
Label2: TLabel;
DBLookupComboBox1: TDBLookupComboBox;
Label3: TLabel;
DBLookupComboBox2: TDBLookupComboBox;
Ф-ОБ-001/033
65
Label4: TLabel;
DBLookupComboBox3: TDBLookupComboBox;
Label5: TLabel;
DBEdit2: TDBEdit;
Label6: TLabel;
DBEdit3: TDBEdit;
procedure FormCloseQuery(Sender: TObject; var CanClose: Boolean);
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
FrmEdit: TFrmEdit;
implementation
uses main,dat;
{$R *.DFM}
procedure TFrmEdit.FormCloseQuery(Sender: TObject; var CanClose: Boolean);
var err:string;
begin
CanClose := True;
if ModalResult <> mrOk then Exit;
err := '';
if dm.TblTursHotelId.IsNull then err:='Тұратын орнын таңдау қажет';
if dm.TblTursTranspId.IsNull then err:='Көлік таңдау қажет ';
if dm.TblTursSityId.IsNull then err:='Қала таңдау қажет ';
if err<>'' then
MessageBox(0, PChar(err), 'Мәлімет толтырылмады', MB_ICONSTOP or
MB_OK);
CanClose := err='';
end;
end.
Ф-ОБ-001/033
66
Мына терезені құруда екі мақсатты көздедім ол Әкімшілік және
Қолданушы. Әкімшілік болып кіретін болсақ ол кезде бағдарламаны,
өзгертуге, мәлімет қосуға, жоюға, керекті бөлімдерді жаңартуға мүмкіндігі
бар. Ал Қолданушы болып кіретін болсақ ол кезде бағдарламаны өзгерте
алмаймыз, тек қолданып көруге керекті ақпараттарды алуға, іздеуге
мүмкііндік ала аламыз. Бұл терезені құру үшін мынады компоненттер мен
процедураларды пайдаландым: GroupBox1, BitBtn, Label1, EditLogin,
procedure
TFrmLogin.FormCreate(Sender:
TObject),
procedure
TFrmLogin.BitBtn1Click(Sender: TObject).
/авторландыру үлгісі
unit login;
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms,
Dialogs, StdCtrls, Buttons, DB, DBTables, ADODB;
type
TFrmLogin = class(TForm)
GroupBox1: TGroupBox;
BitBtn1: TBitBtn;
BitBtn2: TBitBtn;
Label1: TLabel;
ep: TEdit;
Label3: TLabel;
EditLogin: TEdit;
procedure FormCreate(Sender: TObject);
procedure BitBtn1Click(Sender: TObject);
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
FrmLogin: TFrmLogin;
Ф-ОБ-001/033
67
implementation
uses main,dat;
{$R *.dfm}
//үлгіні құру
procedure TFrmLogin.FormCreate(Sender: TObject);
begin
end;
//Құпия сөзд тексеру
procedure TFrmLogin.BitBtn1Click(Sender: TObject);
var i:integer;
var s:variant;
begin
with dm, TblUsers do
//авторландыру процедурасы
begin
Open;
if Locate('login;passw',VarArrayOf([ep.Text,EditLogin.Text]),[]) then // угадал
begin
Tag := TblUsersID.value;
UserId:=TblUsersID.value;
Admin:=TblUserstp.Value;
ModalResult := mrOk;
end
else MessageBox(0, 'Логин немесе құпия сөз дұрыс емес', 'Рұқсат жоқ',
MB_ICONSTOP or MB_OK);
Close;
end;
end;
end.
Келесі терезе ең негізгі терезе болып саналады. Бұл терезені құру
мақсатым бұл негізгі терезе болғандықтан барлық негізгі мәліметтерді осы
терезеде көрсетілуін ұйғардым. Бұл терезеде Оңтүстік Қазақстан
облысының туристік бағыттар бойынша барлық ақпараттар қамтылған.
Негізігі терезеде мынадай бөлімдер қарастырылған: Бағыттар бөлімінде-
бағыттарды қосу, өңдеу, жою амалдарын орындау туралы ақпараттарды
қосуға болады; Анықтамалар бөлімінде-аудан, қала, тұратын жерлер,
көлік түрлері туралы ақпараттар қамтылған; Есеп бөлімінде Бағыттар
бойынша қағазға басып беретін ақпаратты көруге болады; Түр бөлімінде-
іздеу панелі, қосымша ақпарат, сорттау, шрифт т.с.с ақпараттар
қарастырылған; Көмек бөлімінде бағдарлама туралы мәліметтер
көрсетілген. Бұл бағдарламаны құру барысында мынадай компоненттер
мен процедура, функцияларды пайдаландым: TFrmmain = class(TForm)
PanelFind: TPanel; TDataSource; Grid: TDBGrid; TStatusBar; TDataSource;
Ф-ОБ-001/033
68
TFontDialog; TPanel; TBitBtn; TImageList; TPanel; TPanel; TDBMemo;
TLabel; TSplitter; TADOQuery; TPanel; TBitBtn; ComboSort: TComboBox;
TActionMainMenuBar;
TActionToolBar;
TActionManager;
TAction;
TAutoIncField;
TStringField;
QryCost:
TBCDField;
TMemoField;
TPageControl;
TTabSheet;
TEdit;
TCheckBox;
procedure
BtnAddClick(Sender: TObject); procedure BtnEditClick(Sender: TObject);
procedure
BtnDelClick(Sender:
TObject);
procedure
ComboSortChange(Sender:
TObject);
procedure
EditChange(Sender:
TObject); procedure DataSource1DataChange(Sender: TObject; Field: TField);
procedure FormCreate(Sender: TObject); procedure FormClose(Sender:
TObject; var Action: TCloseAction); procedure GridTitleClick(Column:
TColumn);
procedure
BtnFontClick(Sender:
TObject);
procedure
ActExitExecute(Sender: TObject);
unit main;
//Негізгі модуль
//Қосымша көмек беру қатарын көрсету
procedure TFrmmain.ShowHint(Sender: TObject);
begin
status.Panels[1].text:=Application.Hint;
end;
//Мәліметтер кестесін жаңалау
procedure TFrmmain.Refresh(ph:integer);
Ф-ОБ-001/033
69
begin
if (ph=-1) and Qry.Active and (not QryId.isNull) then ph:=Qryid.Value;
qry.close;
//сұранысты жабу
qry.open;
//сұранысты ашу
qry.first;
// сұранысты ашу
try
if not qry.IsEmpty then
qry.Locate('id',ph,[]);// керекті жазбада позицияланады
except
end;
//жазбаның жалпы санын шығару
status.Panels[0].text:=format('Всего %d тура(ов)',[qry.recordcount]);
end;
//Жазба қосу
procedure TFrmmain.BtnAddClick(Sender: TObject);
var i:integer;
begin
Application.CreateForm(TFrmEdit, FrmEdit); //Өңдеу үлгісін құру
i:=-1;
with FrmEdit do
begin
caption := 'Бағытты қосу'; //терезедегі белгі
dm.TblTurs.Open;
dm.TblTurs.Append;
//Бос жазбаны қосу
if ShowModal=mrOk then
begin
dm.TblTurs.post; //ок басылса сақтау
i:=dm.TblTursid.Value;
end
else dm.TblTurs.Cancel;//Болдырмау басылса қайта оралу
free; //үлгі жадысын босату
end;
Refresh(i); //мәліметті жаңалау
end;
//Бағытты өңдеу
procedure TFrmmain.BtnEditClick(Sender: TObject);
begin
Application.CreateForm(TFrmEdit, FrmEdit); //үлгі құру
with FrmEdit do
begin
caption := ' Бағытты өңдеу ';
dm.TblTurs.Open;
dm.TblTurs.Locate('id',QryId.AsInteger,[]);
Ф-ОБ-001/033
70
dm.TblTurs.edit; //өңдеу режиміне көшу
if ShowModal=mrOk then
begin
dm.TblTurs.post; //ОК басылса сақтау
end
else dm.TblTurs.Cancel; //немесе барлық өзгертулерді болдырмау
free;
end;
refresh(QryId.AsInteger);
//мәліметті жаңалау
end;
//Жазбаны жою
procedure TFrmmain.BtnDelClick(Sender: TObject);
begin
if not (MessageBox(0, 'Сіз шынымен таңдалған бағытты жойғыңыз келе ма?',
'Жою', MB_ICONQUESTION or MB_YESNO) = idYes)
then exit;
dm.TblTurs.Open;
dm.TblTurs.Locate('id',QryId.AsInteger,[]);
dm.TblTurs.Delete();
refresh(-1);
//жаңалау
end;
// сорттау панелін көрсету
procedure TFrmmain.ComboSortChange(Sender: TObject);
begin
sort2:='';
if ComboSort2.ItemIndex<>0 then
sort2:=grid.Columns[ComboSort2.ItemIndex].FieldName;
GridTitleClick(grid.Columns[ComboSort.ItemIndex]);
end;
//Сөздің басы бойынша іздеу
procedure TFrmmain.EditChange(Sender: TObject);
begin
if not qry.Filtered then
// фильтрация режимі болмаса
//толық емес сөз және регистрлік есепсіз бойынша іздеу
qry.Locate(SortField,edit.Text,[loCaseInsensitive, loPartialKey])
else
qry.Refresh; //немесе сұранысты жаңалау
end;
//Мәліметті жаңалау барысында
procedure TFrmmain.DataSource1DataChange(Sender: TObject; Field: TField);
begin
//жою және өңдеу батырмасы іске қосылды
//егерде база бос болмаса
Ф-ОБ-001/033
71
actedit .Enabled :=not qry.IsEmpty and admin;
actdel .Enabled :=not qry.IsEmpty and admin;
ActPrint.Enabled :=not qry.IsEmpty;
FrmDoc.Enabled :=not qry.IsEmpty;
end;
//Үлгіні құру
procedure TFrmmain.FormCreate(Sender: TObject);
begin
Application.OnHint := ShowHint; //көмекті көрсетуді инициализациялау
end;
//Үлгіні жабу
procedure TFrmmain.FormClose(Sender: TObject; var Action: TCloseAction);
begin
qry.Close; //үлгіні жабу
application.OnHint := nil;
end;
//кесте тақырыбында шерту
procedure TFrmmain.GridTitleClick(Column: TColumn);
var s:string;
i:integer;
begin
s:=column.FieldName;
for i := 0 to Grid.Columns.Count-1 do
begin
if Grid.Columns[i].fieldname=s then
Grid.Columns[i].title.Font.Style := Grid.Columns[i].title.Font.Style+[fsBold]
else Grid.Columns[i].title.Font.Style := Grid.Columns[i].title.Font.Style-[fsBold]
end;
i:=-1;
if not Qry.IsEmpty then
i:=QryId.AsInteger;
qry.Close;
SortField := s;
s:='order by ['+s+']';
if (sort2<>'') and (sort2<>SortField) then
begin
s:=s+',['+sort2+']';
end;
qry.sql[1]:=s;
Refresh(i);
end;
// шрифті өзгерту
procedure TFrmmain.BtnFontClick(Sender: TObject);
Ф-ОБ-001/033
72
begin
FontDialog.Font := grid.Font;
if not FontDialog.Execute then exit;
grid.Font:=FontDialog.Font;
end;
//выход
procedure TFrmmain.ActExitExecute(Sender: TObject);
begin
close;
end;
//бағдарлама туралы
procedure TFrmmain.ActAboutExecute(Sender: TObject);
begin
Application.CreateForm(TAboutBox, AboutBox);
AboutBox.ShowModal;
AboutBox.free;
end;
// Іздеу панелі
procedure TFrmmain.ActFindExecute(Sender: TObject);
begin
ActFind.Checked := not ActFind.Checked;
PanelFind.Visible := ActFind.Checked;
PageFIndTypeChange(nil);
end;
// іздеу панелін жасыру
procedure TFrmmain.BitBtn1Click(Sender: TObject);
begin
// ActFind.Checked:=False;
ActFindExecute(nil);
end;
// қосымша ақпарат панелі
procedure TFrmmain.ShowAddExecute(Sender: TObject);
begin
ShowAdd.Checked:= not ShowAdd.Checked;
PanelAdd.Visible := ShowAdd.Checked;
end;
// қолданушыны баптау
procedure TFrmmain.ActUserExecute(Sender: TObject);
begin
Application.CreateForm(TFrmUsers, FrmUsers);
FrmUsers.ShowModal;
FrmUsers.Free;
end;
Ф-ОБ-001/033
73
// Ауданы
procedure TFrmmain.KlUsersExecute(Sender: TObject);
begin
Application.CreateForm(TFrmSmplTbl, FrmSmplTbl);
FrmSmplTbl.DsLoc.DataSet := dm.TblStarns;
dm.TblStarns.ReadOnly := not admin;
FrmSmplTbl.Caption := 'Районы';
dm.TblStarns.Open;
FrmSmplTbl.ShowModal;
FrmSmplTbl.Free;
end;
//қала
procedure TFrmmain.KlAdminsExecute(Sender: TObject);
begin
Application.CreateForm(TFrmSmplTbl, FrmSmplTbl);
FrmSmplTbl.DsLoc.DataSet := dm.TblSity;
dm.TblSity.ReadOnly := not admin;
FrmSmplTbl.Caption := 'Города';
dm.TblSity.Open;
FrmSmplTbl.ShowModal;
FrmSmplTbl.Free;
dm.ADOTableVIEWSityNames.Close;
dm.ADOTableVIEWSityNames.Open;
end;
// қонақ үй түрлері
procedure TFrmmain.ActiKlOperationExecute(Sender: TObject);
begin
Application.CreateForm(TFrmSmplTbl, FrmSmplTbl);
FrmSmplTbl.DsLoc.DataSet := dm.TblKlHotel;
dm.TblSity.ReadOnly := not admin;
FrmSmplTbl.Caption := 'Виды проживания';
dm.TblKlHotel.Open;
FrmSmplTbl.ShowModal;
FrmSmplTbl.Free;
dm.ADOTableVIEWHotelsNames.Close;
dm.ADOTableVIEWHotelsNames.Open;
end;
//тізімді баспаға шығару
procedure TFrmmain.ActPrintExecute(Sender: TObject);
var word:TMSWord;
begin
word:=TMSWord.Create;
//TMSWord класты құру
if not word.Open then
//Ole объектісімен байланыс орнату
Ф-ОБ-001/033
74
begin
MessageBox(0, 'Ашу қатесі Word. '+#13+#10+
'Microsoft Office пакеті орнатылмауы мүмкін', 'Қате', MB_ICONSTOP or
MB_OK);
exit;
end;
word.New;
//жаңа құжат
word.InsertCenterText(caption+#13); //құжат тақырыбын қою
DataSetToWordTable(Grid,Qry,word,true); //кестені қою
word.Show;
//Word көрсету
word.Free;
//жадыны босату
end;
end;
// Көлік түрлері
procedure TFrmmain.ActTechTypeExecute(Sender: TObject);
begin
Application.CreateForm(TFrmSmplTbl, FrmSmplTbl);
FrmSmplTbl.DsLoc.DataSet := dm.TblTranspType;
dm.TblTranspType.ReadOnly := not admin;
FrmSmplTbl.Caption := TAction(Sender).Caption;
FrmSmplTbl.DsLoc.DataSet.Open;
FrmSmplTbl.ShowModal;
FrmSmplTbl.DsLoc.DataSet.close;
FrmSmplTbl.Free;
LoadFiltres;
end;
// сорттау панелін жасыру
procedure TFrmmain.BtnHideSortPanelClick(Sender: TObject);
begin
ActShowSortPanelExecute(nil);
end;
// сорттау панелін көрсету/жасыру
procedure TFrmmain.ActShowSortPanelExecute(Sender: TObject);
begin
ActShowSortPanel.Checked := not ActShowSortPanel.Checked;
PabelSort.Visible := ActShowSortPanel.Checked;
if not ActShowSortPanel.Checked then
begin
edit.Text:='';
end else
begin
CheckFilterClick(nil);
end;
Ф-ОБ-001/033
75
end;
//фильтрация
procedure TFrmmain.QryFilterRecord(DataSet: TDataSet; var Accept: Boolean);
var i,j:integer;
fn,s:string;
b:boolean;
begin
Accept:=false;
if PageFIndType.ActivePageIndex = 0 then // қатармен іздеу
begin
fn:=AnsiUpperCase(Edit.Text);
for i:=0 to qry.Fields.Count-1 do
// барлық өрістер бойынша
begin
s:=AnsiUpperCase(qry.Fields[i].asString);
if CheckIn.Checked then
b:= pos(fn,s)<>0
// қосылуына байланысты
else
b:=copy(s,1,length(fn))=fn;
//қатар басына байланысты
if b then
begin
Accept:=true;
exit;
end;
end;
Exit;
end;
i:= ComboStran.ItemIndex;
if i>0 then
begin
i:= integer(ComboStran.Items.Objects[i]);
if QryCountryId.Value<>i then Exit;
end;
i:= ComboSity.ItemIndex;
if i>0 then
begin
i:= integer(ComboSity.Items.Objects[i]);
if QrySityId.Value<>i then Exit;
end;
if CheckZwezw.Checked then
begin
if QryZwezd.Value<SpinZwesd.Value then Exit;
end;
if CheckCost.Checked and TryStrToInt(EditCost.Text,i) then
Ф-ОБ-001/033
76
if QryCost.Value > i then Exit;
for i:=0 to CheckTransp.Items.Count-1 do
begin
j:= integer(CheckTransp.Items.Objects[i]);
if (QryTranspId.Value = j) and not CheckTransp.Checked[i] then Exit;
end;
Accept:=true;
end;
// фильтрация панелін көрсету/жасыру
procedure TFrmmain.CheckFilterClick(Sender: TObject);
begin
CheckIn.Enabled :=CheckFilter.Checked;
qry.Filtered := CheckFilter.Checked;
Refresh;
end;
// фильтрация параметрлерін өзгерту
procedure TFrmmain.CheckInClick(Sender: TObject);
begin
Refresh;
end;
// көлік түрлерін жүктеу
procedure TFrmmain.LoadFiltres;
begin
with dm do
begin
with TblStarns do
begin
Open;
First;
ComboStran.Items.Clear;
ComboStran.Items.AddObject('<Все равно>', Pointer(-1));
while not eof do
begin
ComboStran.Items.AddObject(TblStarnsName.Value,
Pointer(TblStarnsId.Value));
Next;
end;
Close;
ComboStran.ItemIndex := 0;
end;
ComboStranChange(nil);
with TblTranspType do
begin
Ф-ОБ-001/033
77
Open;
First;
CheckTransp.Items.Clear;
while not eof do
begin
CheckTransp.Items.AddObject(TblTranspTypeName.Value,
Pointer(TblTranspTypeId.Value));
CheckTransp.Checked[CheckTransp.Items.Count-1] := True;
Next;
end;
Close;
end;
end;
Refresh;
end;
//фильтрацияда аудандармен комбобоксте өзгерту
procedure TFrmmain.ComboStranChange(Sender: TObject);
var i:integer;
begin
i:= ComboStran.ItemIndex;
ComboSity.Items.Clear;
ComboSity.Items.AddObject('<бәрібір>', Pointer(-1));
ComboSity.ItemIndex := 0;
if i<1 then Exit;
i:= integer(ComboStran.Items.Objects[i]);
with dm, TblSity do
begin
Open;
First;
while not eof do
begin
if TblSityCountryId.Value = i then
ComboSity.Items.AddObject(TblSityName.Value, Pointer(TblSityId.Value));
Next;
end;
Close;
end;
Refresh;
end;
// жаңалау батырмасы
procedure TFrmmain.BtnRefrFilterParamClick(Sender: TObject);
begin
LoadFiltres;
Ф-ОБ-001/033
78
end;
// фильтрацияда кез-келген өзгертулер
procedure TFrmmain.AnyCh(Sender: TObject);
begin
Refresh;
end;
// фильтрацияда қалай бастау қосқышы
procedure TFrmmain.PageFIndTypeChange(Sender: TObject);
begin
qry.Filtered:=
PanelFind.Visible and
(
((PageFIndType.ActivePageIndex=0) and CheckFilter.Checked)
or (PageFIndType.ActivePageIndex=1)
);
end;
// үлгіні көрсет
procedure TFrmmain.FormActivate(Sender: TObject);
begin
BtnAdd.Enabled := admin;
ActUser.Enabled := admin;
GridTitleClick(Grid.Columns[0]);
LoadFiltres;
Refresh(-1);
end;
// бағыттар бойынша ақпаратты баспаға шығару
procedure TFrmmain.FrmDocExecute(Sender: TObject);
var word:TMSWord;
i:integer;
begin
i:=0;
word:=TMSWord.Create;
// TMSWord класын құру
if not word.Open then
//Ole объектісімен байланыс орнатуды ашу
begin
MessageBox(0, 'Ашу қатесі Word. '+#13+#10+
'мүмкін Microsoft Office пакеті орнатылмаған', 'қате', MB_ICONSTOP or
MB_OK);
exit;
end;
word.New;
//жаңа құжат
Word.InsertFile(ExtractFilePath(ParamStr(0))+'doc.doc');
Word.Replace('_STRGOR_'
,QrySityName .AsString);
Ф-ОБ-001/033
79
Word.Replace('_NAME_'
,QryName .AsString);
Word.Replace('_TRANSP_'
,QryTranspName .AsString);
Word.Replace('_HOTELNAME_' ,QryHotelName.AsString);
Word.Replace('_COST_' ,QryCost.AsString);
Word.Replace('_DAYS_'
,QryDays.AsString);
Word.Replace('_INFO_'
,Qryinfo.AsString);
word.Show;
//Word-ты көрсету
word.Free;
//жадыны босату
end;
end.
Ф-ОБ-001/033
80
Қорытынды
Ақпараттық жүйелер ақпаратты өңдеудің қазіргі индустриясының негізгі
ерекшеліктерін қанағаттандырады. Олар басқару және шешім қабылдауды
ұйымдастырады және қабылданатын шешімнің сапасын, толықтығын,
нақтылығын, дұрыстығын және өз уақытында берілуін әлдеқайда жоғарлатады.
Әлемде көптеген мәліметтер базасын басқару жүйелері бар. Олардың әр
түрлі объектілермен әр түрлі жұмыс істеу мүмкіндігі мен пайдаланушыларға әр
түрлі функциялар мен жабдықтар ұсынатындағына қарамастан МББЖ-нің көбі
ортақ негізгі түсініктердің тұрақты кешеніне негізделеді. Бұл бізге бір жүйені
қарастырып, оның түсініктерін, әдістерін және тәсілдерін МББЖ-нің барлық
классына жалпылауға мүмкіндік береді.
Қазіргі заманда ақпараттық технологиялардың дамуына байланысты
әлеуметтік-экономикалық салалар автоматтандырылуда. Соған сәйкес бұл
салаларды басқару орталықтандырылған жүйе бойынша жүзеге асырылуда.
Дипломдық жұмыста: Туристік бағыттар бойынша, қазіргі заманға сай
қонақ-үйлер, турбазалар, кемпингтер және т.б орналасу объектілерін, туристерге
әртүрлі тағамдар мен демалыс ұсына алатын мейрамханалар мен кафелер
құрылысына және реконструкциясына көңіл бөлу және т.б. мәліметтер
сақталады.
Енді, осы Дипломдық жұмысымды аяқтай келе келесідей негізгі
қорытындыларға тоқтала кетуді жөн көрдім:
Туристік фирма қызметінің бәсекеге қабілеттілігі – бұл оның
жетілдіруінің экономикалық және коммерциялық жағдайы сияқты эстетикалық,
техникалық, сапалық мінездеме бойынша тұтынушылардың нақты талаптарына
қызмет көрсетудің нарықтық жағдайға сәйкес келетіндігін көрсететін көп
функционалды сипаттағы экономикалық категория. Оны қызмет көрсетудің
кешенді тұтынушылық және құнық сипаттағы нарықтағы анықтаушы жетістік
деп көрсетуге болады. Кез келген қызметтің бәсекеге қабілеттілігі оның
аналогымен салыстыру нәтижесінде анықтауға болады. Нақты қоғамдық
қажеттілікті қанағаттандыу дәрежесі бойынша бәсекелес қызметтен берілген
қызметтің айырмашылығын көрсете отырып, ол қатысты көрсеткіш болып
табылады. Туристермен ақпараттық жұмыс жүргізу: «Туристер» мақсатты
тыңдаушылар қатарына əлеуетті туристер де жататындықтан, туристермен
ақпараттық жұмыс барысында алдын ала ақпараттандыру жəне орында
ақпараттандыру кезеңдерін қарастырған орынды. Туристерге бағытталған
материалдарда мəтін аз болып, графика немесе инфографиканы көп болғанын
атап өту керек, мысалы, буклет негізінен негізгі бағдарлар, көрнекті жерлер,
қонақ үйлер жəне белсенді демалу орындары белгіленген. Егер де ЕҚТА
бюджетінің өз қаржы есебінен мұндай картаны əзірлеп, шығаруға мүмкіндігі
болмаса, ол бірге қызмет ететін серіктестеріне – туристік жəне көліктік
компанияларға, демалыс орындарына, отельдер, мейрамханалар мен
дəмханаларға жəне т.б. осы басылымда өзінің модульдік жарнамасын
Ф-ОБ-001/033
81
орналастыруға ұсыныс жасауына болады жəне түскен қаржыға буклет-
картасын шығара алады. Басқа нұсқа есебінде ҮЕҰ қорын қатыстыруға болады.
Инфографика – ақпартты визуалды ұсыну. Интернеттің ізденіс қызметі
арқылы инфографиканы жасау жəне қолданудың сəтті үлгілерін табуға болады.
Алдын ала ақпараттандыру. Бұл кезеңде таратылатын ақпарат əлеуетті
туристті қызықтырып, оны сіздің туристіңіз қылуы керек. Əлеуетті туристке
бағытталған ақпаратта табиғи ландшафттың бірегейлігі жəне демалыстың
ерекшелігі тартымдылығы туралы ақпарат, негізгі қызметтер тізімі мен
олардың бағасы жайында мəлімет болу керек.
Бұл бағдарлама туристік фирмаларға қолдануға болады. Себебі, кез-
келген фирмаларда техникалық қамтамасыздандыру жұмысының қызметтері
ортақ болғандықтан, біздің бағдарламаны барлық фирмаларда қолдана алады.
Ф-ОБ-001/033
82
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Азар В.И. Экономика и организация туризма. - М., 2004г.
2. Сыртқа саяхаттаушыларға. Анықтамашы. Алматы, 2006ж.
3. Владение отдыхом: новая сила туризма. ВТР, 2007г.
4. Ф.Котлер. Management of economic reserves. Anarsenal, 1985, page 36
5. Гуляев В. Туристические перевозки. – Алматы, 2010ж.
6. Қ.С. Байшоланова Ақпараттық жүйелер теориясы, Алматы: Экономика -
2002ж.
7. Советов Б.Я. Информационные технологии: Учеб. Для вузов. - М.: Высш.
шк., 2005.
8. Анин Б.Ю. Защита компьютерной информации. - СПб.: БХВ-Санкт-
Петербург, 2000. - 384 с.
9. Сеннов А., Практическая разработка баз данных . Питер, 2006г.
10.Клименко А.К., Базы данных и приложения. ДиаСофт, 2001г.
11.Харитонова И. А. Самоучитель Access 2000. издво "Питер", 2001 г.
12.Тимошок Т.В.Mіcrosoft Access 2003. Самоучитель.
13.Король В.И. Разработка приложений в MS Access.
14.Глушаков С.В. Базы данных - Харьков: ACT, 2002, 98-123с.
15.www.bankreferatov.ru
16.http://delphicomponent.ru
17.http://dipls.ucoz.kz/
18.http://www.intbook.info
19.http://www.resurs.kz/ref
20.http://www.volnakz.com/kz
Ф-ОБ-001/033
83
Қосымша
Негізгі форма.
program Tur;
uses
Forms,
Controls,
main in 'main.pas' {Frmmain},
editu in 'editu.pas' {FrmEdit},
about in 'about.pas' {AboutBox},
dat in 'dat.pas' {dm: TDataModule},
MSWord in 'MSWord.pas',
sg2word in 'sg2word.pas',
SmplTbl in 'SmplTbl.pas' {FrmSmplTbl},
login in 'login.pas' {FrmLogin},
users in 'users.pas' {FrmUsers};
{$R *.RES}
begin
Application.Initialize;
Application.Title := 'Справочная туристических маршрутов ЮКО';
Application.CreateForm(Tdm, dm);
Application.CreateForm(TFrmMain, FrmMain);
Application.CreateForm(TFrmLogin, FrmLogin);
Application.CreateForm(TFrmUsers, FrmUsers);
if FrmLogin.ShowModal=mrOk then
FrmMain.ShowModal;
FrmMain.Free;
FrmLogin.Free;
dm.Free;
Application.Run;
end.
unit main;
//Главный модуль
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Classes, Graphics, Controls, Forms, Dialogs,
Db,DBTables, ComCtrls, Grids, DBGrids, StdCtrls, Buttons, ExtCtrls,
editu,inifiles,ToolWin, Menus, ActnList, ImgList, Mask, DBCtrls,
ADODB,mapi, ActnMan, ActnCtrls, ActnMenus,
Ф-ОБ-001/033
84
Spin, CheckLst, XPStyleActnCtrls;
type
TFrmmain = class(TForm)
PanelFind: TPanel;
DataSource1: TDataSource;
Grid: TDBGrid;
Status: TStatusBar;
DataSource2: TDataSource;
FontDialog: TFontDialog;
Panel2: TPanel;
BitBtn1: TBitBtn;
ImageList1: TImageList;
PanelAdd: TPanel;
Panel3: TPanel;
DBMemo1: TDBMemo;
Label5: TLabel;
Splitter1: TSplitter;
Qry: TADOQuery;
PabelSort: TPanel;
Label2: TLabel;
Panel4: TPanel;
BtnHideSortPanel: TBitBtn;
ComboSort: TComboBox;
ComboSort2: TComboBox;
Label3: TLabel;
ActionMainMenuBar1: TActionMainMenuBar;
ActionToolBar1: TActionToolBar;
ActionManager1: TActionManager;
ActExit: TAction;
ActDel: TAction;
ActEdit: TAction;
Action3: TAction;
ActPrint: TAction;
ActAbout: TAction;
ActFind: TAction;
ShowAdd: TAction;
ActShowSortPanel: TAction;
ActUser: TAction;
ActTechType: TAction;
KlUsers: TAction;
KlAdmins: TAction;
ActiKlOperation: TAction;
BtnAdd: TAction;
Ф-ОБ-001/033
85
FileViewLog: TAction;
Qryid: TAutoIncField;
QryName: TStringField;
QrySityName: TStringField;
QryTranspName: TStringField;
QryHotelName: TStringField;
QryCost: TBCDField;
QryDays: TSmallintField;
Qryinfo: TMemoField;
PageFIndType: TPageControl;
TabSheet1: TTabSheet;
TabSheet2: TTabSheet;
Label1: TLabel;
Edit: TEdit;
CheckFilter: TCheckBox;
CheckIn: TCheckBox;
Label4: TLabel;
ComboStran: TComboBox;
Label6: TLabel;
ComboSity: TComboBox;
Label7: TLabel;
CheckTransp: TCheckListBox;
CheckZwezw: TCheckBox;
CheckCost: TCheckBox;
EditCost: TEdit;
BtnRefrFilterParam: TBitBtn;
QrySityId: TIntegerField;
QryTranspId: TIntegerField;
QryCountryId: TIntegerField;
QryZwezd: TSmallintField;
SpinZwesd: TSpinEdit;
FrmDoc: TAction;
procedure BtnAddClick(Sender: TObject);
procedure BtnEditClick(Sender: TObject);
procedure BtnDelClick(Sender: TObject);
procedure ComboSortChange(Sender: TObject);
procedure EditChange(Sender: TObject);
procedure DataSource1DataChange(Sender: TObject; Field: TField);
procedure FormCreate(Sender: TObject);
procedure FormClose(Sender: TObject; var Action: TCloseAction);
procedure GridTitleClick(Column: TColumn);
procedure BtnFontClick(Sender: TObject);
procedure ActExitExecute(Sender: TObject);
Ф-ОБ-001/033
86
procedure ActAboutExecute(Sender: TObject);
procedure ActFindExecute(Sender: TObject);
procedure BitBtn1Click(Sender: TObject);
procedure ShowAddExecute(Sender: TObject);
procedure ActUserExecute(Sender: TObject);
procedure KlUsersExecute(Sender: TObject);
procedure KlAdminsExecute(Sender: TObject);
procedure ActiKlOperationExecute(Sender: TObject);
procedure ActPrintExecute(Sender: TObject);
procedure ActTechTypeExecute(Sender: TObject);
procedure BtnHideSortPanelClick(Sender: TObject);
procedure ActShowSortPanelExecute(Sender: TObject);
procedure QryFilterRecord(DataSet: TDataSet; var Accept: Boolean);
procedure CheckFilterClick(Sender: TObject);
procedure CheckInClick(Sender: TObject);
procedure ComboStranChange(Sender: TObject);
procedure BtnRefrFilterParamClick(Sender: TObject);
procedure AnyCh(Sender: TObject);
procedure PageFIndTypeChange(Sender: TObject);
procedure FormActivate(Sender: TObject);
procedure FrmDocExecute(Sender: TObject);
private
{ Private declarations }
procedure LoadFiltres;
public
procedure Refresh(ph:Integer=-1);
procedure ShowHint(Sender: TObject);
{ Public declarations }
end;
var
Frmmain: TFrmmain;
SortField : string = 'Name';
sort2 : string;
implementation
uses about,dat, SmplTbl,msword,sg2word, users;
{$R *.DFM}
//Показать строку подсказки
procedure TFrmmain.ShowHint(Sender: TObject);
begin
status.Panels[1].text:=Application.Hint;
end;
//Обновить таблицу данных
procedure TFrmmain.Refresh(ph:integer);
Ф-ОБ-001/033
87
begin
if (ph=-1) and Qry.Active and (not QryId.isNull) then ph:=Qryid.Value;
qry.close;
//закрыть запрос
qry.open;
//открыть запрос
qry.first;
//открыть запрос
try
if not qry.IsEmpty then
qry.Locate('id',ph,[]);// позиционируем на нужной записи
except
end;
//вывод общего количества записей
status.Panels[0].text:=format('Всего %d тура(ов)',[qry.recordcount]);
end;
//Добавить запись
procedure TFrmmain.BtnAddClick(Sender: TObject);
var i:integer;
begin
Application.CreateForm(TFrmEdit, FrmEdit); //создать форму редактирования
i:=-1;
with FrmEdit do
begin
caption := 'Добавить тур'; //надпись на окне
dm.TblTurs.Open;
dm.TblTurs.Append;
//Добавить пустую запись
if ShowModal=mrOk then
begin
dm.TblTurs.post; //сохранить если Ок
i:=dm.TblTursid.Value;
end
else dm.TblTurs.Cancel;//отменить если Отмена
free; //освободить память из под формы
end;
Refresh(i); //обновить данные
end;
//Редактировать тур
procedure TFrmmain.BtnEditClick(Sender: TObject);
begin
Application.CreateForm(TFrmEdit, FrmEdit); //создаем форму
with FrmEdit do
begin
caption := 'Редактировать тур';
dm.TblTurs.Open;
dm.TblTurs.Locate('id',QryId.AsInteger,[]);
Ф-ОБ-001/033
88
dm.TblTurs.edit; //переходим в режим редактирования
if ShowModal=mrOk then
begin
dm.TblTurs.post; //сохранить если Ок
end
else dm.TblTurs.Cancel; //иначе отменяем любые изменения
free;
end;
refresh(QryId.AsInteger);
//обновить данные
end;
//Удалить запись
procedure TFrmmain.BtnDelClick(Sender: TObject);
begin
if not (MessageBox(0, 'Вы действительно хотите удалить выбраннуй тур?',
'Удаление', MB_ICONQUESTION or MB_YESNO) = idYes)
then exit;
dm.TblTurs.Open;
dm.TblTurs.Locate('id',QryId.AsInteger,[]);
dm.TblTurs.Delete();
refresh(-1);
//обновление
end;
// показ панели сортировки
procedure TFrmmain.ComboSortChange(Sender: TObject);
begin
sort2:='';
if
ComboSort2.ItemIndex<>0
then
sort2:=grid.Columns[ComboSort2.ItemIndex].FieldName;
GridTitleClick(grid.Columns[ComboSort.ItemIndex]);
end;
//Поиск по началу слова
procedure TFrmmain.EditChange(Sender: TObject);
begin
if not qry.Filtered then
//если не режим фильтрации
//поиск без учета регистра и по неполному слову
qry.Locate(SortField,edit.Text,[loCaseInsensitive, loPartialKey])
else
qry.Refresh; //иначе обновить запрос
end;
//При обновлении данных
procedure TFrmmain.DataSource1DataChange(Sender: TObject; Field: TField);
begin
//Кнопки удаления и редактирования доступны
//только если база не пустая
Ф-ОБ-001/033
89
actedit .Enabled :=not qry.IsEmpty and admin;
actdel .Enabled :=not qry.IsEmpty and admin;
ActPrint.Enabled :=not qry.IsEmpty;
FrmDoc.Enabled :=not qry.IsEmpty;
end;
//Создание формы
procedure TFrmmain.FormCreate(Sender: TObject);
begin
Application.OnHint := ShowHint; //инициализация показа подсказок
end;
//Закрытие формы
procedure TFrmmain.FormClose(Sender: TObject; var Action: TCloseAction);
begin
qry.Close; //закрыть запрос
application.OnHint := nil;
end;
//клик на заголовке таблицы
procedure TFrmmain.GridTitleClick(Column: TColumn);
var s:string;
i:integer;
begin
s:=column.FieldName;
for i := 0 to Grid.Columns.Count-1 do
begin
if Grid.Columns[i].fieldname=s then
Grid.Columns[i].title.Font.Style := Grid.Columns[i].title.Font.Style+[fsBold]
else Grid.Columns[i].title.Font.Style := Grid.Columns[i].title.Font.Style-[fsBold]
end;
i:=-1;
if not Qry.IsEmpty then
i:=QryId.AsInteger;
qry.Close;
SortField := s;
s:='order by ['+s+']';
if (sort2<>'') and (sort2<>SortField) then
begin
s:=s+',['+sort2+']';
end;
qry.sql[1]:=s;
Refresh(i);
end;
Ф-ОБ-001/033
90
//изменение шрифта
procedure TFrmmain.BtnFontClick(Sender: TObject);
begin
FontDialog.Font := grid.Font;
if not FontDialog.Execute then exit;
grid.Font:=FontDialog.Font;
end;
//выход
procedure TFrmmain.ActExitExecute(Sender: TObject);
begin
close;
end;
// о программе
procedure TFrmmain.ActAboutExecute(Sender: TObject);
begin
Application.CreateForm(TAboutBox, AboutBox);
AboutBox.ShowModal;
AboutBox.free;
end;
// панель поиска
procedure TFrmmain.ActFindExecute(Sender: TObject);
begin
ActFind.Checked := not ActFind.Checked;
PanelFind.Visible := ActFind.Checked;
PageFIndTypeChange(nil);
end;
// скрыть панель поиска
procedure TFrmmain.BitBtn1Click(Sender: TObject);
begin
// ActFind.Checked:=False;
ActFindExecute(nil);
end;
// панель доп информациии
procedure TFrmmain.ShowAddExecute(Sender: TObject);
begin
ShowAdd.Checked:= not ShowAdd.Checked;
PanelAdd.Visible := ShowAdd.Checked;
end;
// настройки пользователя
procedure TFrmmain.ActUserExecute(Sender: TObject);
begin
Application.CreateForm(TFrmUsers, FrmUsers);
FrmUsers.ShowModal;
Ф-ОБ-001/033
91
FrmUsers.Free;
end;
// страны
procedure TFrmmain.KlUsersExecute(Sender: TObject);
begin
Application.CreateForm(TFrmSmplTbl, FrmSmplTbl);
FrmSmplTbl.DsLoc.DataSet := dm.TblStarns;
dm.TblStarns.ReadOnly := not admin;
FrmSmplTbl.Caption := 'Районы';
dm.TblStarns.Open;
FrmSmplTbl.ShowModal;
FrmSmplTbl.Free;
end;
//города
procedure TFrmmain.KlAdminsExecute(Sender: TObject);
begin
Application.CreateForm(TFrmSmplTbl, FrmSmplTbl);
FrmSmplTbl.DsLoc.DataSet := dm.TblSity;
dm.TblSity.ReadOnly := not admin;
FrmSmplTbl.Caption := 'Города';
dm.TblSity.Open;
FrmSmplTbl.ShowModal;
FrmSmplTbl.Free;
dm.ADOTableVIEWSityNames.Close;
dm.ADOTableVIEWSityNames.Open;
end;
// виды отелей
procedure TFrmmain.ActiKlOperationExecute(Sender: TObject);
begin
Application.CreateForm(TFrmSmplTbl, FrmSmplTbl);
FrmSmplTbl.DsLoc.DataSet := dm.TblKlHotel;
dm.TblSity.ReadOnly := not admin;
FrmSmplTbl.Caption := 'Виды проживания';
dm.TblKlHotel.Open;
FrmSmplTbl.ShowModal;
FrmSmplTbl.Free;
dm.ADOTableVIEWHotelsNames.Close;
dm.ADOTableVIEWHotelsNames.Open;
end;
// печать списка
procedure TFrmmain.ActPrintExecute(Sender: TObject);
var word:TMSWord;
begin
Ф-ОБ-001/033
92
word:=TMSWord.Create;
//создать класс TMSWord
if not word.Open then
//открыть связь с Ole объектом
begin
MessageBox(0, 'Ошибка открытия Word. '+#13+#10+
'Возможно
не
установлен
пакет
Microsoft Office',
'Ошибка',
MB_ICONSTOP or MB_OK);
exit;
end;
word.New;
//новый документ
word.InsertCenterText(caption+#13); //вставить заголовок документа
DataSetToWordTable(Grid,Qry,word,true); //вставить таблицу
word.Show;
//показать Word
word.Free;
//Освободить памятьend;
end;
// типы транспорта
procedure TFrmmain.ActTechTypeExecute(Sender: TObject);
begin
Application.CreateForm(TFrmSmplTbl, FrmSmplTbl);
FrmSmplTbl.DsLoc.DataSet := dm.TblTranspType;
dm.TblTranspType.ReadOnly := not admin;
FrmSmplTbl.Caption := TAction(Sender).Caption;
FrmSmplTbl.DsLoc.DataSet.Open;
FrmSmplTbl.ShowModal;
FrmSmplTbl.DsLoc.DataSet.close;
FrmSmplTbl.Free;
LoadFiltres;
end;
// скрыть панель сортировки
procedure TFrmmain.BtnHideSortPanelClick(Sender: TObject);
begin
ActShowSortPanelExecute(nil);
end;
// покахать/скрыть панель сортировки
procedure TFrmmain.ActShowSortPanelExecute(Sender: TObject);
begin
ActShowSortPanel.Checked := not ActShowSortPanel.Checked;
PabelSort.Visible := ActShowSortPanel.Checked;
if not ActShowSortPanel.Checked then
begin
edit.Text:='';
end else
begin
CheckFilterClick(nil);
Ф-ОБ-001/033
93
end;
end;
//фильтрация
procedure TFrmmain.QryFilterRecord(DataSet: TDataSet; var Accept: Boolean);
var i,j:integer;
fn,s:string;
b:boolean;
begin
Accept:=false;
if PageFIndType.ActivePageIndex = 0 then // поиск строкой
begin
fn:=AnsiUpperCase(Edit.Text);
for i:=0 to qry.Fields.Count-1 do
// по всем полям
begin
s:=AnsiUpperCase(qry.Fields[i].asString);
if CheckIn.Checked then
b:= pos(fn,s)<>0
// по включению
else
b:=copy(s,1,length(fn))=fn;
//по началу строки
if b then
begin
Accept:=true;
exit;
end;
end;
Exit;
end;
i:= ComboStran.ItemIndex;
if i>0 then
begin
i:= integer(ComboStran.Items.Objects[i]);
if QryCountryId.Value<>i then Exit;
end;
i:= ComboSity.ItemIndex;
if i>0 then
begin
i:= integer(ComboSity.Items.Objects[i]);
if QrySityId.Value<>i then Exit;
end;
if CheckZwezw.Checked then
begin
if QryZwezd.Value<SpinZwesd.Value then Exit;
end;
Ф-ОБ-001/033
94
if CheckCost.Checked and TryStrToInt(EditCost.Text,i) then
if QryCost.Value > i then Exit;
for i:=0 to CheckTransp.Items.Count-1 do
begin
j:= integer(CheckTransp.Items.Objects[i]);
if (QryTranspId.Value = j) and not CheckTransp.Checked[i] then Exit;
end;
Accept:=true;
end;
// скрыть / показать панель фильтрации
procedure TFrmmain.CheckFilterClick(Sender: TObject);
begin
CheckIn.Enabled :=CheckFilter.Checked;
qry.Filtered := CheckFilter.Checked;
Refresh;
end;
// любое изменение в параметрах фильтрации
procedure TFrmmain.CheckInClick(Sender: TObject);
begin
Refresh;
end;
// загрузка типов транспортов
procedure TFrmmain.LoadFiltres;
begin
with dm do
begin
with TblStarns do
begin
Open;
First;
ComboStran.Items.Clear;
ComboStran.Items.AddObject('<Все равно>', Pointer(-1));
while not eof do
begin
ComboStran.Items.AddObject(TblStarnsName.Value,
Pointer(TblStarnsId.Value));
Next;
end;
Close;
ComboStran.ItemIndex := 0;
end;
ComboStranChange(nil);
Ф-ОБ-001/033
95
with TblTranspType do
begin
Open;
First;
CheckTransp.Items.Clear;
while not eof do
begin
CheckTransp.Items.AddObject(TblTranspTypeName.Value,
Pointer(TblTranspTypeId.Value));
CheckTransp.Checked[CheckTransp.Items.Count-1] := True;
Next;
end;
Close;
end;
end;
Refresh;
end;
// изменеие в комбобоксе с районами в фильтрации
procedure TFrmmain.ComboStranChange(Sender: TObject);
var i:integer;
begin
i:= ComboStran.ItemIndex;
ComboSity.Items.Clear;
ComboSity.Items.AddObject('<Все равно>', Pointer(-1));
ComboSity.ItemIndex := 0;
if i<1 then Exit;
i:= integer(ComboStran.Items.Objects[i]);
with dm, TblSity do
begin
Open;
First;
while not eof do
begin
if TblSityCountryId.Value = i then
ComboSity.Items.AddObject(TblSityName.Value, Pointer(TblSityId.Value));
Next;
end;
Close;
end;
Refresh;
end;
// кнопка обновить
procedure TFrmmain.BtnRefrFilterParamClick(Sender: TObject);
Ф-ОБ-001/033
96
begin
LoadFiltres;
end;
// любые изм в фильтрации
procedure TFrmmain.AnyCh(Sender: TObject);
begin
Refresh;
end;
// переключение закладок в фильтрации
procedure TFrmmain.PageFIndTypeChange(Sender: TObject);
begin
qry.Filtered:=
PanelFind.Visible and
(
((PageFIndType.ActivePageIndex=0) and CheckFilter.Checked)
or (PageFIndType.ActivePageIndex=1)
);
end;
// показз формы
procedure TFrmmain.FormActivate(Sender: TObject);
begin
BtnAdd.Enabled := admin;
ActUser.Enabled := admin;
GridTitleClick(Grid.Columns[0]);
LoadFiltres;
Refresh(-1);
end;
// печать информации по туру
procedure TFrmmain.FrmDocExecute(Sender: TObject);
var word:TMSWord;
i:integer;
begin
i:=0;
word:=TMSWord.Create;
//создать класс TMSWord
if not word.Open then
//открыть связь с Ole объектом
begin
MessageBox(0, 'Ошибка открытия Word. '+#13+#10+
'Возможно
не
установлен
пакет
Microsoft Office',
'Ошибка',
MB_ICONSTOP or MB_OK);
exit;
end;
word.New;
//новый документ
Ф-ОБ-001/033
97
Word.InsertFile(ExtractFilePath(ParamStr(0))+'doc.doc');
Word.Replace('_STRGOR_'
,QrySityName .AsString);
Word.Replace('_NAME_'
,QryName .AsString);
Word.Replace('_TRANSP_'
,QryTranspName .AsString);
Word.Replace('_HOTELNAME_' ,QryHotelName.AsString);
Word.Replace('_COST_' ,QryCost.AsString);
Word.Replace('_DAYS_'
,QryDays.AsString);
Word.Replace('_INFO_'
,Qryinfo.AsString);
word.Show;
//показать Word
word.Free;
//Освободить память
end;
end.
procedure Tdm.DataModuleCreate(Sender: TObject);
begin
ADOConnection1.Close;
ADOConnection1.Open;
end;
procedure Tdm.DataModuleDestroy(Sender: TObject);
begin
ADOConnection1.Connected := false;
end;
procedure Tdm.TblUsersNewRecord(DataSet: TDataSet);
begin
TblUserstp.Value := False;
end;
procedure Tdm.TblUserstpGetText(Sender: TField; var Text: String;
DisplayText: Boolean);
begin
Text:='Нет';
if Sender.IsNull then Exit;
if not Sender.AsBoolean then Exit;
Text:='Да';
end;
procedure Tdm.TblUserstpSetText(Sender: TField; const Text: String);
begin
Sender.AsBoolean := False;
if Text='' then Exit;
if Text[1] in ['N','n','0','F','f','Н','н'] then Exit;
Sender.AsBoolean := True;
end;
procedure TFrmEdit.FormCloseQuery(Sender: TObject; var CanClose: Boolean);
var err:string;
Ф-ОБ-001/033
98
begin
CanClose := True;
if ModalResult <> mrOk then Exit;
err := '';
if dm.TblTursHotelId.IsNull then err:='Нужно выбрать вид проживания';
if dm.TblTursTranspId.IsNull then err:='Нужно выбрать транспорт';
if dm.TblTursSityId.IsNull then err:='Нужно выбрать город';
if err<>'' then
MessageBox(0, PChar(err), 'Не заполнены данные', MB_ICONSTOP or
MB_OK);
CanClose := err='';
end;
end.
constructor TMSWord.Create(FileName: string='');
begin
DocFileName := FileName;
end;
Procedure TMSWord.InsertFile(FileName: string);
begin
word.InsertFile(FileName);
end;
//////////////////////////////////////////////////////////
Function TMSWord.Open: boolean;
begin
Result := True;
try
Word := CreateOleObject('Word.Basic');
{ Word.FileNew;
Word.FileSaveAs(DocFileName);}
except
Word.AppClose;
Result := False;
end;
end;
//////////////////////////////////////////////////////////
Procedure TMSWord.SaveAs(FileName:string);
begin
DocFileName:=FileName;
Word.FileSaveAs(FileName);
end;
//////////////////////////////////////////////////////////
Procedure TMSWord.Show;
begin
Ф-ОБ-001/033
99
Word.AppShow;
end;
//////////////////////////////////////////////////////////
Procedure TMSWord.InsertText(Text: string);
begin
Word.Insert(Text);
end;
//////////////////////////////////////////////////////////
Procedure TMSWord.New;
begin
Word.FileNew;
Word.Filepagesetup(2,1,60,60,60,60);
end;
//////////////////////////////////////////////////////////
Procedure TMSWord.Find(a:string);
begin
word.paraup(500,0);
Word.EditFind(a);
end;
Procedure TMSWord.Replace(a,b:string);
begin
word.paraup(500,0);
Word.EditReplace(a,b,0,0,0,0,0,1,0,1,0);
end;
//////////////////////////////////////////////////////////
Procedure TMSWord.InsertCenterText(Text: string);
begin
Word.CenterPara;
Word.Insert(Text);
Word.LeftPara;
end;
//////////////////////////////////////////////////////////
Procedure TMSWord.InsertPicture(FileName: string);
begin
Word.InsertPicture(FileName);
end;
//////////////////////////////////////////////////////////
Procedure TMSWord.InsertTable(Columns, Attributes: integer);
begin
Word.TableInsertTable(0,Columns,2,50,0,Attributes);
end;
//////////////////////////////////////////////////////////
Ф-ОБ-001/033
100
Procedure TMSWord.InsertTableHead(
Width: array of integer; Names: array of string);
var
i: integer;
begin
Word.TableColumnWidth(Width[0]);
Word.Insert(Names[0]);
for I := 1 to High(Names) do
begin
Word.CharRight;
Word.TableColumnWidth(Width[i]);
Word.Insert(Names[i]);
end;
Word.EndOfColumn;
end;
//////////////////////////////////////////////////////////
procedure TMSWord.InsertTableLine(Names: array of string);
var
i: integer;
begin
Word.TableInsertRow;
Word.Insert(Names[0]);
for I := 1 to High(Names) do
begin
Word.CharRight;
Word.Insert(Names[i]);
end;
Word.EndOfColumn;
end;
//////////////////////////////////////////////////////////
procedure TMSWord.EndOfTable;
begin
Word.TableDeleteRow;
Word.Insert(chr(13));
end;
//////////////////////////////////////////////////////////
Procedure TMSWord.Close;
begin
// Word.FileSave;
Word.AppClose;
end;
//////////////////////////////////////////////////////////
Procedure TMSWord.Save;
Ф-ОБ-001/033
101
begin
Word.FileSave;
end;
////////////////////////////////////////////////////////
end.
procedure TFrmSmplTbl.DsLocDataChange(Sender: TObject; Field: TField);
begin
StatusBar.SimpleText:=format('Всего%d
запись(сей)',[DsLoc.DataSet.RecordCount]);
end;
procedure TFrmSmplTbl.BtnCloseClick(Sender: TObject);
begin
close;
end;
procedure TFrmSmplTbl.BtnRepClick(Sender: TObject);
var word:TMSWord;
begin
word:=TMSWord.Create;
//создать класс TMSWord
if not word.Open then
//открыть связь с Ole объектом
begin
MessageBox(0, 'Ошибка открытия Word. '+#13+#10+
'Возможно
не
установлен
пакет
Microsoft Office',
'Ошибка',
MB_ICONSTOP or MB_OK);
exit;
end;
word.New;
//новый документ
word.InsertCenterText(caption+#13); //вставить заголовок документа
DataSetToWordTable(Grid,DsLoc.DataSet,word,true); //вставить таблицу
word.Show;
//показать Word
word.Free;
//Освободить памятьend;
end;
end.
Информация о работе Туристік қызметтің даму тенденциялары