Экскурсия (excursio)

 

   «Экскурсия» (excursio) латын тілінен аударғанда «серуендеу» деген мағынаны білдіреді. Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып көруі. Негізінен бұл пән оқу үрдісіне Батыс Европа және Ресей оқытушылары арқылы ХVIII-ХІХғғ енгізілді. 1910 жылы Мәскеуде «Орталық экскурсиялық комиссия» құрылды оқушылар мен оқытушыларға қызмет көрсету үшін. Совет үкіметі экскурсияны оқу үрдісінде ең қажет элементі деп қарастырды. 1918 жылы Мәскеуде «Орталық оқушылар экскурсиялық бюро» құрылды. Экскурсиялар туризмде мәдени-танымдық түрі ретінде, құрама бөлігі ретінде 20-жылдардың сонымен 30-жылдардың басында өрлей бастады. 1928ж «Советский турист» АҚ құрылды, 1930 ж «Бүкілсоветтік пролетарлық туризм және экскурсия еркін қоғамы» (ОПТЭ) болып өзгертілді. Көптеген қалаларда «Норкампросаның» эксурсиялық-туристік орталықтары ашылды. 1936 ж бастап туризм және экскурсияны дамыту төрағалығын ВЦСПС және оның өкілдігіне иық артылды^[2].

Экскурсиялық  іс - халық арасында мәдени-ағарту жұмысының маңызды белгісі. Оның тарихы жалпы 100 жылдан асқанымен ең дамыған кезі өткен ғасырдың 70-80 жылдары. Экскурсия білім алудың негізгі формасы. Сондықтан экскурсия өткізген уақыты бойынша емес, тақырыбы бойынша жүйеленген. Экскурсияның бірнеше түрлері бар. Олар: тарихи, кәсіптік, табиғи, архитектуралық, әдеби және т.б. Алғашқы экскурсияға себепші болған өткен ғасырлардың қоғамдық өмірі. Сол кезде жиі діни, әулие жерлерге қажылық жасаумен байланысты болды. Жалпы айтқанда, экскурсиялар мемлекеттің түрлі кезеңдерінде әр түрлі функцияларды атқарған. Ол ғасырдың қызығушылығына байланысты болған. Экскурсиятанудың пән ретінде дамуы Совет Одағында педагогика, өлкетану, мұражайтану, туризмнің дамуымен тығыз байланысты болды. Өткен ғасырлардың белгілі мұғалімдері экскурсияны оқу процесінің белсенді түрі деп санаған. Сондықтан экскурсия алғашында мектептерге енгізілген. Табиғатқа шығу, айналамен тануда, экскурсияның маңызы зор. Кейіннен оқу экскурсияларымен қатар оқудан тыс экскурсиялар пайда бола бастады. Бірақ олар алғашында өте аз, тек қана бай адамдардың қолына жеткен. Олар сол кезде Крымға, Кавказға, шет ел курорттарына саяхат жасаған.Экскурсия кезінде білім алу мақсаты XVIIIғ алдыңғы қатардағы прогрессивті адамдар қойған. Ол үшін түрлі қоғамдық бірлестіктер құрып, қаржы мәселелерін ірі демеуші арқылы шешкен. «Экскурсия» сөзі латын тілінен пайда болған. Орыс тіліне XIXғ енгізген. Басында бұл сөз «әскери шапшаңдық», кейіннен «серуенге шығу», «жорық» деп белгіленген.

Туристік қызмет – туроператорлық және турагенттік қызмет, сонымен  қатар саяхатты ұйымдастыру жөніндегі  басқа қызмет.

Туристік операторлық  қызмет (туроператорлық қызмет) қызметтің  рсы түріне лицензиясы бар жеке және (немесе) заңды тұлғалардың туристік өнімді қалыптастыру, ұсыну, және өткізу жөніндегі қызметі.

Туристік агенттік қызмет (турагенттік қызмет) – қызметтің  осы түріне лицензиясы бар жеке және (немесе) заңды тұлғалардың туристік өнімді ұсыну және өткізу (халыққа сату) жөніндегі қызметі.

Тур – туристерді орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру бойынша көрсетілетін қызметтер кешені, экскурсиялық қызметтер, сонымен қатар гид – аудармашылардың көрсететін қызметтері мен саяхат мақсатына қарай көрсетілетін басқа қызметтер.

Турист – жиырма төрт сағаттан бір жылға дейінгі мерзім кезеңінде уақытша болатын елді (жерді) аралап көретін және ақылы қызметпен айналыспай сол елде сауықтыру, танымдық, кәсіби – іскерлік, спорттық, діни және өзге мақсаттарда кемінде бір рет түнеп шығатын жеке тұлға.

Ішкі туризм: келуші –  резиденттің осы ел экономикасының аумағы шагіндегі қызметі.

Келу туризмі: келуші –  резидент еместің осы ел экономикасының аумағы шегіндегі қызметі, сол ел тұрғындары емес адамдардың, қандайда бір ел бойынша саяхат жасауы. Қазақстан Республикасынан басқа, кез – келген мемлекет олардың тұрақты мекені болатын, кез – келген жеке тұлғалар резидент емес болып табылады.

Шығу туризмі: келуші –  резиденттің осы ел экономикасының аумағы шагінен тыс қызметі, кез – келген мемлекет тұрғынының басқа елге саяхатқа баруы. Азаматтығы мен ұлтына тәуелсіз Қазақстанда тұрақты тұрып жатқан жеке тұлғалар Қазақстан резиденті болып табылады.

Ел ішіндегі туризм: келуші – резидент пен келуші – резидент еместің соы ел экономикасының аумағы шегіндегі қызметі.

Ұлттық туризм: келуші –  резидент пен келуші – резидент еместің осы ел экономикасының аумағы шегіндегі және шегінен тыс қызметі.

Халықаралық туризм, келу туризмінен және шығу туризмінен тұрады.

Резидент – [латынша resident – орнында қалушы]- белгілі бір мемлекеттің аумағында тұрақты мекендейтін жеке тұлға, сондай – ақ онда өзінің қызметін тұрақты түрде жүзеге асыратын заңды тұлға. Қазақстанда салық салу мақсатымен мынандай түрлерге бөлінеді: 1) басталған немесе аяқталған салық жылындағы кез – келген тізбекті 12 – айлық кезеңде 183 күн бойында және одан да көп уақыт бойында республикада жүоген немесе шетелде республиканың мемлекеттік қызметін атқарып жүоген жеке тұлға. Жеке тұлғаның республикада болуы аяқталатын жылдан кейінгі жылы ғана бұл тұлға резидент болса, республикада болған соңғы күннен кейінгі кезең үшін ол резидент ретінде қаралады. 2) Қазақстан заңдары бойынша құрылған заңды тұлға немесе оның Қазақстандағы басқару органдары орналасқан мекен.

Резидент емес – заңды ұйым немесе жеке адам, оның тұрақты орны басқа елде болды; резиденттер емес үшін салық салу және реттеу тәртібі резиденттер үшін қолданылатын тәртіптен өзгеше болады, ол көбінсе мемлетаралық келісіммен айқындалады.

1993 жылдан бастап, қызмет  көрсетілген резидент пен резидент  еместердің жалпы санына, жолдама  мен турдың құңын төлеген туристердің  саны жатады.

Рекреация – адамның демалу арқылы дене күші мен рухани күшін  қайта қалпына келтіріп, жетілдіруі. Рекреациялық ресурстарға оның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолданылатын қоршаған ортаның мына компаненттері жатады: климат, бедер, өсімдік, үстіңгі, және жер асты суы, соның ішінде минералдысы, жағажай, лайлы және шымтезекті батпақ, тұз және т.с.с.

Аумақтың емдік – сауықтыру  әлуетін айқындайтын табиғи –  климаттық факторлардан басқа, рекреаациялық  ресурстарға туристік әлуетті айқындау көзқарасы жағынан зор маңызы бар тарихи – мәдени обьектілер: ертедегі храмдар, ұмытылмас орындар, сәулет жауһарлары, мұражайлар мен  с.с жатады.

Қоғамдық қызмет түрінің мақсаты заң тарапынан тиым салынбайтын қызметтен табыс алу болып табылады.

Қоғамдық қызмет түрі болып:

-         Қазақстан Республикасында шетел туристеріне қызмет көрсетуді ұйымдастыру, коммерциялық негізде шетел туристеріне сапарларды сату, туризмнің жаңа бағыттарын құру және енгізу, ТМД елдері мен 3 – ші әлем елдерінің азаматтарына шетел сапарларын ұйымдастыру және сату;

-         Гидтер – тілмаш (аудармашы) қызметін ұйымдастыру мен ұсыну, кездесу өткізуді қамтамасыз ету, экскурсиялық қызмет көрсету, театрлы – көріністерді және басқа да шараларды, сонымен қатар, транспорттың кез – келген түріде транзитті туристер мен қоса, туристерге транспорттық және басқа да қызметтермен қамтамасыз ету;

-         Брондау, транспорт және қонақ үйлер және басқа да қызмет түрлерін келісім шарт негізінде жүзеге асыру, қызметке келісілген және туристермен төленген Қазақстан Республикасының территориясында ұсынуларын қамтамасыз ету;

-         Виза мен төлқұжаттарын рәсімдеу;

-         Мемлекет ішінде және оның сыртында делдалдық қызмет көрсету;

-         Шетел және шекарадан тыс туризмнің экономикалық тиімділігінің аз шығын шығару арқылы сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату бойынша іс – шараларды жүзеге асыру;

-         Ғылыми – техникалық, лизингтік, жарнамалық, патентті – лицензиялық, ақпараттық және өкілдік қызмет көрсету;

-         Қоғамдық тамақтандыру сферасында қызмет ету (мейрамхана, кафе, асханаларды қолдану);

-         Ойын – сауық индустриясы (казино, парктер, аттракциондар,  концерттік қызмет, кафе, және асханалар);

Сонымен қатар, қоғам Қазақстан  Респуьликасының заңдылығы бойынша  тиым салыбайтын кез –келген басқа да қызметтерді жүзеге асыруға құқылы.

Лицензиялауды қажет ететін қызметтің барлық түрлері, сәйкес келетін  лицензияны алғаннан кейін қоғам  арқылы жүзеге асырылады.

Туристік  фирманың жұмысы. Қандайда бір турда сұраныс болса, сло клиентке оның бағасы, тұру шарттары, сол елдің ерекшеліктері, қонақ үйлер жайлы ақпаратпен қамтамсыз етеді және пайдалы кеңестер береді, буклеттер мен жарнамалық проспектілерді ұсынады.

Бұл жұмысты бағытына қарай  сату жөніндегі менеджер немесе директор атқарады, сонымен қатар туристерге қызметті ұсыну ережелерімен таныстырады.

Содан кейін клиенттің  көзіңше орынның бар – жоғы жайлы ақпарат алу үшін тіур операторға тапсырыс жасалады. Егер орын бар болған жағдайда клиент таңдаған сапарының (саяхатының) құнының 50% немесе толығымен төлеуі тиіс.

Директор немесе менджер, өздерінің бағыттары бойынша  оператоға брондау тапсырысын жібереді және 3 күндік мерзімде турды бекітеді.

Тур құның операторға турды бекіткеннен кейін жібереді, тур құны комиссия % — ын қоса, прайст – бетте көрсетілген баға бойынша төлейді.

Содан кейін тұру, авиабилеттер ( таңдалған турға байланысты темір жол билеттері), медициналық сақтандыру ваучері бар коверт жіберіледі. Конвертті сондай – ақ тура кетер кезде ғана ашуға болады. Бұл жағдайда тур оператордың өкілі белгіленген уақытымен жерге келеді (мысалы, Алматы халықаралық әуежайынан ұшу алдында, тур оператор фирмасының өкілдерінің бәрі туристерді табло арқылы қарсалады.

Сонымен қатар, жолдама беріледі, ол туристік фирма мен клиент арасында келісім шарт жасалады.

Ереже бойынша тапсырысты алдын – ала жасайды, бірақ  саяхаттың алдыңда клиентке қажет  болса, иструктаж жасалады (кедендік рәсімдеулер, визалық рәсімдеулер), арнайы әдебиетті алуды ұсынады (жергілікті карта, жол бағдары, сөздік және тағы басқа).

Төменгі кестеден 2000 – 2005 жылдардағы туристік қызметпен айналысатан  кәспорындар мен ұйымдардың саның  көре аламыз, және бұл кестеде жылдан жылға туристік қызметпен айналысатын туристік ұйымдар мен кәсіпорындардың көбейгенні байқалады.

2-Кесте Туристік  қызметпен айналысатын, кәіпорындармен  ұйымдардың саны.

Жылдар	Кәсіпорындар саны
2000	352
2001	450
2002	454
2003	494
2004	500
2005	551

Диаграмма 1. Алматы қаласындағы  туристік фирмалардың саны,2006ж

Жоғарыдағы диаграммада 2006 жылғы туристік фирмалардың саны көрсетілген. Алматы қаласында турагенттік  фирмалардың басым 338 (31%), ал туроператорлық қызмет 194 (18%), туристік қызмет 18 (2%) және барлығы 553 (49%) екендігін көреміз.

Туризм – дем алыспен, бос уақытпен, сондай-ақ мәдениетпен  және табиғатпен тілдесуі. Тікелей  байланысты жеке жәнеұжымдық толық  жетілдірудің жолыретінде жоспарлануы, енгізілуі тиіс қызмет.

Біз туризм туралы айтқанда, туыстарымен, достарымен арым-қатынас жасайтын демалыстарын жақсы өткізетін адамдарды айтамыз. Бос уақытта олар спорттын әртүрлі түрімен айналысуға, атпен қыдыруға, серуендеуге, оқуға, әңгімелесуге және сонымен қатар қоршаған ортамен дем алуға, мүмкіндік алады. Туризм бойынша анықтамаға адамның түрлі сьездерге, конференцияларға қатысуы және басқа да іскерлік кәсіби қызметке қатысуын қосуға болады. Осыған байланысты “Kami travel” туристік фирмасының алға қойған мақсаттары өте көп. Бірақ бұл туристік фирманың негізгі мақсаттары болып:

-         туризімді дамыту;

-         туристерді барынша, мүмкіндігінше Қазақстан Республикасына тарту, шақыру;

-         ҚР мәдениетін дамыту;

-         туристік нарыққа толық шығу;

-          қаржының тұрақтылығына қол жеткізу;

-         кәсіпорынды кеңейту, шығарылатын туристік өнімдер көлемін өсіру;

-         бәсекелестік орта туралы маркетингті ақппараттарды жинау және талдау, тұтыну және талдау, тұтыну тауарлардың туристік нарықтағы сиымдылығы;

-         баға билігіндегі бірегей және серпімді жүйесін құрау;

-         жаңа туристік қызмет түрін қосу,

-         туризімдегі қызметтің басқа түрлерін жүзеге асыру, ол қызметтің пайдалаылығына, нарықты алатын орны мен  пайданы ҚР ешбір заңдарына қайшы келмей арттыру.

Біздің жеке тәжірибемізде  көріп жүргендей көп туристік фирмалар оның ішінде даму үрдісіндегілер де бастапқыда басқару жүйесінде және қажетті қаржылық менеджіменті мен бақылаудың болмауына, туризімдегі бизнесті жеткілікті түрде ұйымдастырушылардың себеінен қаржылық тығырысқа тіркеледі. Сонымен қатар мұндай мәселелер көбінесе субъективтік әсерлерде кейін де басталыды. Мысалы, сұраныстың төмендеуі, салық заңдылықтарының кенеттен дұрыс іске аспауы. Сондықтан да, туристік фирманы үнемі пайдалылықты басқару  да бизнесті ұйымдастырып отыру керек.

Өткен жылдағы (2006 жылғы) статистикалық  көрсеткішке тоқталатын болсақ, онда туристік қызметпен айналысатын  ұйымдардың және жұмысшылардың саны төмендегідей (кесте3).

3-Кесте. Туристік  қызметпен айналысатын, кәсіпорындар мен ұйымдардың және жұмысшылардың саны

	Кәсіпорындар саны, бірлік					Есептік кезеңдегі  жұмысшылардың орташа саны
	барлығы	Соның ішіндегі туристік қызмет түрі				барлығы	Соның ішінде
		туроператорлық	турагенттік	экскурсиялық	басқалары		әйелдер	ерлер
Алматы қаласы	553	194	338	3	18	2565	1898	667
Алмалы ауданы	176	61	109		6	658	491	167
Әуезов ауданы	51	14	33	1	3	185	134	51
Бостандық ауданы	106	35	69		2	562	408	154
Жетісу ауданы	87	31	50	2	4	365	257	108
Медеу ауданы	114	47	65		2	713	549	164
Түркісіб ауданы	19	6	12		1	82	59	23