География ғылымдар жүйесіндегі рекреациялық географияның орны

География  ғылымдар  жүйесіндегі  рекреациялық  географияның  орны

Туризм географтарды ертеден  – ақ өзіне тартты, себебі ол табиғи ортамен, қоғаммен және оның әлеуметтік-шаруашылық іс-әрекеттерімен тығыз байланыста болады.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін туристтік қозғалыстың  қауырт дамуы әртүрлі географиялық пәндерді зерттеу жұмыстарын едәуір жылдамдатты. Бұл география ғылымының  жаңа пәні – туризм географиясының өз алдына бөлініп шығуына әсерін тигізді.

Қазіргі шақта рекреациалық іс-әрекет әлеуметтік-экономикалық факторлардың маңызды біреуіне айналып отыр. Рекреациалық іс-әрекетті ұйымдастыру кешенді  түрде жүргізілуі керек, өйткені  рекреациалық жүйе қандай түрде болмасын, өзара әсерде болады: демалушылар  тобы, табиғи кешендер, техникалық инфақұрылым, қызымет көрсету сферасы, өндіріс  сферасы, еңбек ресурстары, орналастыру  жүйелері жәнә басқалары. Жердің географиялық ортасының сиппттарына байланысты ғылыми зерттеулерді дамыту кезінде, рекреацианың мәселелері пайда болды. Рекреациялық мәселелерді қазіргі өмір талабында  зерттеу, ғылыми жетістіктердің сөз  жүзінен іске асырылуы – міне, осылардың  барлығының жинағы қоғамдық географияның жаңа саласы болатын  рекреациялық географияны туғызды.

         Туризм мен рекреация бір түсінік еместігін ескерсек, туризм географиясын қоғамдық география пәні жағынан қарау керек, оның оқу объектісі туризм болады. Рекреациялық география демалыс пен туризм мәселелерін ғылыми географиялық негізінде түсіндіретін жаңа бағыт болды, ол елімізде 20-ші   ғасырды 60-ші жылдарының аяғында, 70-ші жылдарының басында ғана   география ғылымынан туындаған. Бұрыңғы КСРО-да география ғылымында оның негізін қалаушы профессор В.С. Преображенский болды.  Кеңістікте   болатын туристтік   құбылыстардың түрі мен оның қатынасын талдау және соған байланысты кеңістікті өзгертетін және қайта жасайтын процестер оның оқу пәнін құрайды.

Рекреациялық    туризм  басқа да халық шаруашылығы сияқты бірнеше шағын салалардан тұрады: емдеу, сауықтыру-спорт, танымдық  және  т.б. Демек, туризм географиясының зерттеу мақсаты – туристтік қозғалысты басқарудың теориялық негізін жасау, олардың табиғи, экономикалық, әлеуметтік және басқа да аспектілерін ескеріп отыруы.

Сонымен, туристтік география  келесі мәселелерді қамтиды: туризмнің  түрі мен мезгілдігін ескере отырып, территорияның туризмді дамытуға жарамдылығын; туризмнің территорияға және оның шаруашылық кешенінің қалыптасуына әсерін; территорияда болатын құбылыстар мен процестер  туризмнің дамуынан туындайтын және қоғамның шаруашылық іс-әрекетіне тигізетін  әсерін. Міне, соған байланысты, туризм географиясының алдында біртұтас маңызды  міндеттер тұр. Солардың ішінен ең бастысын, біздің көзқарасымызша, 1971 ж. Б.Б. Родаман  дәл тауып айтқан: «Географтардың мақсаты – басқа мамандармен  қатар рекреациялық ресурстарды  анықтау, бағалау және картаға түсіру бойынша әдістемелерді жасау, территорияны үнемді пайдалану, табиғатты және ландшафтардың  рекреация үшін сұлулығын қорғау жөнінде  ұсыныстар беру, сонымен қатар демалыс аудандарының типтік модельдерін салу, негізгі түсініктер мен ережелерді құрастыру, рекреациялық зонасын табу».

Рекреациялық баға беруге табиғи ресурстардан басқа әлеуметтік-экономикалық ресурстар да жатады.

Практикалық көзбен қереғанда  жоспарлап реттеуде туризм географиясында ең маңыздысы – оның жорамалдық функциясы. Туризмді дамыту облысында   ең  негізгісі туристік  қозғалысқа  жорамал жасау. Егер де теорияны  онан әрі дамытпаса және туризм географиясының зерттеу  әдістерін   жетілдіре түспесе, практикалық мәселелерді шешу мүмкін емес. Теорияның даму міндеттерін екі басты бағытта жүргізуге болады.

а) туристік қызмет көрсетуді  территориялық ұйымдастыру заңдылығын халық шаруашылығының саласы ретінде  территориялық – жүйелік құрылымдардың  таксономиялық деңгейінде анықтау;

б) туристік – рекреациялық аудандастыруды онан әрі жетілдіру, шарттар мен факторларды зерттеудің заңдылығын және аудандастырудың принциптерін, туристік – рекреациялық білім берудің  таксономиялық жүйесін жаңарту.

Бұндайда айрықша атап көрсететін жағдай, туризм географиясының теориялық және әдістемелік мәселелерін  құрайтын туристік аудандастыру территориялық  классификацияда анықтаушы түрі ретінде болып қарастырылады.

Кеңестік рекреациялық географияның аяғына тұру жолындағы ең алғашқы  ірі қадам болғаны – В.С. Преображенский көтерген халық шаруашылығының жаңа саласы – рекрациялық жүйе туралы ұсынысы. Зерттеулер тәжірибесінде  жиналған мәлеметтер геожүйенің ерекше концепсиясы – территориялық  рекреациялық жүйесін (ТРЖ) жасады, ол рекреациялық географиялық жаңа оқу  пәні болмақ.

«Территориялық рекреациялық жүйе» – бұл әлеуметтік география  жүйесі, жер мен оның функциясын бүтін түрде бейнелеп көрсетеді, оның ішінде ең бастысы – адамның  денсаулығы мен еңбек қаблетін, физикалық  және психоэмоциялық күш – қуатын қалпына келтіріп және кеңейте түсіру. Құрылымы жөнінен ТРЖ бір-бірімен  байланысты элементтерден тұрады: табиғи және мәдени кешендер, техникалық құбылыс, қызмет көрсету, басқару органы және демалушылар тобы – рекреанттар.

Шағын жүйе «демалушылар тобы» - ең негізгісі, ол туристердің әлеуметтік – демографиялық, жергілікті және ұлттық ерекшеліктеріне байланысты, ТРЖ- нің  элементтеріне қойылатын талаптарды анықтайды. Бұл жүйе рекрейциялық қажеттіліктің  құрылысы мен мөлшерін, туристік сұраныстың географиясы мен таңдауын, туристік ағымдардың әр түрлі болуын және мезгілдігін  анықтап отырады.  Табиғи және тарихи – мәдени кешендер шағын жүйесі рекреациялық қажеттіліктің шаттарын өтеу мен ресустарының сапасы арқылы еніп, ТРЖ- нің құрылуының жергілікті базисі болады. Табиғи және тарихи - мәдени кешендердің белгілі бір сыйымдылығы, сенімділігі, комфорттылығы, тұрақтылығы және  аттрактивтілігі болады. Олар пайдалану қорының көлемі, тарау мөлшері, пайдалану мүмкіндігінің кезеңдері арқылы сиппатталады, демалушыларға қызмет көрсету процесінде қайталанып отыруы мүмкін.

Шағын жүйе «техникалық құрылыстар» - демалушылар мен қызмет көрсетушілердің  тіршілік әрекетін қамтамасыз етеді, сондай-ақ арнайы рекеациялық қажеттілікті де қамтамасыз етеді. Рекреациялық және қызмет көрсету кәсіпорындарының кешені рекреациялық инфрақұрылымды  құрастырады. Олар сыйымдылық, әр-түрлілік, комфорттық, экологиялық, технологиялық дайындық көрсеткіштермен сипатталады.

Шағын жүйе «қызмет көрсетушілер»  демалушыларға рекреациялаық қызмет корсету функциясын атқарады және рекреациялық мекемелердің өндірістік- технологиясын  қамтамасыз етеді. Бұл шаған жүйе рекреациялық қызмет көрсетушілердің  санымен, туристік мамандардың кәсіптік және квалификация деңгейімен сипатталады.

«Басқару органы» ТРЖ  элементтерінің өзара әсерін реттеп отырад және барлық жүйелерінің бүтіндей әсерлі жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытта және болашаққа  жоспарлау мен басқару жүйесі арқылы ТРЖ-нің жүйелерінің әр түрлі  салалары мен деңгейлерінің кешенді  түрде дамуы жүзегеасырады, рекреациялық қажеттілікке болжам, рекреациялық ресустарға баланс жасайды, рекреациялық іс-әрекеттетдің ақпараттық, нормативті-заңдылық және материялды-техникалық жағынан қамтамасыз етілуін жүзеге асырады.

Рекреациялық география  ТРЖ - ні бүтін бір жүйе ретінде зерттеп, онең қалыптасуын, динамикалық дамуын, әртүрлілігін, ТРЖ-нің басқа да географияліқ жүйелерімен өзара әсерлерін, ТРЖ-нің көбеюін және өзара байланыстардың заңдылықтарын анықтайды.

Демек, рекреациялық география  – бұл интегралдық-синтетикалық ғылым, жергілікті халықтың рекреациялық іс-әрекеттерін оқып түсіндіреді. Мұндай жағдайда териториялық қоғамдық жүйенің  рекреациялық шағын жүйесі зерттеу  объектісі болып қарастырылады, ал оқу пәні ретінде территориялық  рекреациялық жүйе алынады. «Рекреациялық  іс-әрекетті территориялық ұйымдастыру» термині қоғамдық географиядағы  «қоғамның территориялық ұйымдастырылуы» түсінігімен іс жүзіндегі экономикалық заңдардың негізінде, мақсаттарға назар аудара отырып, қоғамдық өмірді жаңарту мақсатымен басқару құрылымдары арқылы бірігетін іс жүзіндегі территориялық құрылымдардың үйлесімі ретінде сәйкес келеді.

Жалпы айтқанда, қоғамды  территориялық ұйымдастыру түсінігі территорияға байланысты мәселелердің барлығын қамтиды, ол территориялық  еңбек интеллегенциясы мен бөлінуі, өндіріс күштерінің орналасуы, өндірістік қатынастардағы аймақтық айырмашылқтары, адамдарды орналастыру, қоғам мен  табиғаттың өзара қатынасы, аймақтық әлеуметтік-экономикалық саясаттың  мәселлелері және т.б. Біздің жағдайымызда бұлардың барлығы адамның рекреациялық іс-әрекет тұжырымдамасымен сәйкес келеді.