Қазақстан Республикасы Конституциясы

     Қазақстан  Республикасы Конституциясы – демократиялық, өркениеті даму жолына түскен мемлекет пен қоғамның негізгі, басты нормативтік актісі. Конституция қоғамдық өмірдің барлық салаларын өз нәрімен сусындататын зор ауқымды саяси-құқықтық күшті бойына жинақтаған. Конституция мемлекттік және қоғамдық құрылысты, оның болашаққа бағытталған ұйымдастырылуы мен қызметі принциптерін белгілейді. Онда адамдар мен азаматтардың, мемлекеттің қайнар көзі және әлеуметтік негізі ретінде бүкіл халықтың конституциялық мәртебесі бекітілді. Конституция тек конституциялық құқықтың ғана емес, сондай-ақ ұлттық құқықтың барлық салаларының да қайнар көзі болып табылады. Сондықтан оған басқа нормативтік құқықтық актілерде кездеспейтін сипаттар тән.

     1.Конституцияны Қазақстан халқы қабылдады. Сондықтан Конституцияда халықтың оның мәнін сипаттайтын еркі білдірілген. Социализм кезінде де Конституция халықтың еркін білдіреді деп есептеледі. Осыған орай халық еңбекшілерден – жұмысшы табынан, шаруалар мен еңбек интеллигенциясынан тұратындығы атап көрсетілді. Халықты бұлайша сипаттау кез келген әлеуметтік құбылысқа, марксшіл – лениншіл ілімге тән таптық көз қарасқа негізделді.

     Қазақстан  Республикасының Конституциясы  1993 жылы халықтың таптық сипаттамасынан тұңғыш рет бас тартты. Онда енді жамысшы табы туралы, шаруа және еңбек интеллигенциясы туралы сөз болған жоқ. Жалпы «еңбекші» термині 1993 жылғы Конституцияда да, 1995 Конституцияда да қолданылмайды. Дегенмен, Конституциясының екеуінде де халық туралы айтылады. Қазақстан Республикасы Конституциясында халық тұрғындардың бүкіләлеуметтік қабатын жинақтаған тұтас әлеуметтік-саяси кұбылыс ретінде ұғынылады. Осыған орай, «халық» ұғымы Қазақстан Конституциясына сәйкес, біріншіден, ол байлық жағдайына қарай әлеуметтік қабаттарға, таптарға бөлінбеушілікті білдіреді, сөз жоқ, бұл маңызды Конституциялық фактор болып табылады.

     Конституцияда  мемлекет әлеуметтік, яғни, бүкіл  халықтың өкілі ретінде танылады. Бұл мемлекеттің тұрғындардың  қандай да болсын бір тобына  екінші бір тобын кемсіту арқылы  басымдық бермейтіндігін білдіреді. Мемлекет тиісінше, олардың әлеуметтік жағдайларына қарай тұрғындардың барлық қабаттарына қамқорлық көрсетуі тиіс. Қазақстан Республикасының Конституциясы бүкіл халықты әлеуметтік топтарға бөлмей, олардың құқықтарын шектемей конституциялық–құқықтық қатынастар субъектісі ретінде таниды. Екіншіден халық ұғымына көп ұлтты қоғам жағдайында қазақ ұлты, басқа да барлық ұлттық топтар негізін құрайтын қазақ ұлтына ерекше: құқықтық, саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени жеңілдіктер берілмейтіндігін білдіреді.

     Қазақ тілін  мемлекеттік тіл ретінде тану  жеңілдіктер қатарына жатпайды, тек мемлекеттің барлық жерде  және қайда да болсын ұлттық  бойынша ұлттық болып табылатын  сипатына жатады. Орыс тілін ресми  қолданыс тілі ретінде тану да бұл

салада жеңілдік берілмейтіндігін корсетеді.

     Сөйтіп, халықты Қазақстан Республикасының Конституциясының жасушы деп тану оның мәндік сипатын білдіреді. Сондықтан Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы: «Біз, Қазақстан халқы... осы Конституцияны қабылдаймыз» деген сөздермен басталады. Қазақ халқы Конституцияны рефенрендумның қорытындысымен қабылдады. Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырылулар республикалық рефенрендум арқылы енгізілуі мүмкін. Басқаша айтқанда, халық Конституцияны қабылдап қана қойған жоқ, ол Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар да енгізе алады. Әрине, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жобасын Президент Парламенттің қарауына бере алады. Алайда, мұндай жағдайда да халық сырт қалмайды. Парламент халықтың жоғары өкілетті органы, сондықтан ол Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларды халықтың атынан қабылдайды.

     2.Қазақстан халқы Конституцияны қабылдайтын бірден-бір субъект деп танудан оның құрылтайшылық сипаты туындайды. Қазақстан халқы елдегі мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көзі және егемендікте қолдаушы болып табылады. Сондықтан ол құрылтайшылық биліктің иесі. Нақ Конституция арқылы Қазақстан халқы мемлекетті құрды, оның басқару және құрылым нысандарын әлеуметтік-экономикалық негіздерін, адаммен азаматтың мәртебесін белгілейді. Тек халық, ал халық атынан тек парламент қана мемлекеттің құрылым негіздеріне өзгерту енгізе алады. Сонымен бірге конституцияда мемлекеттіліктің мейілінше мәнді кезеңдері тұрақтылық, біртұтастық принциптері нығайтылған. Ол-мемлекеттік құрылымның бір тұтас нысаны, басқарудың Президенттік нысаны және аумақтық тұтастық.

     Қазақстан  Республикасы Конституциясының  құрылтайшылық сиптаты оны қабылдаумен  оған өзгерістер енгізудің ерекше  тәртібін, ұлттық құқықтық жүйені  қалыптастырумен дамытудағы мейілінше  ерекше орнын, Парламент, Президент,  Үкімет үшін, лауазымды адамдар,  сот органдары үшін, азаматтар  үшін оның құқықтық қағидаларының  еш шүбәсіздігін қамтамасыз етеді.  Қазақстан Республика Конституциясының  құрылтайшылық сипаты оның барлық  нормативтік қағидаларының еш  шүбасіз танылатындығынан, баска  ешбір нормативтік құқықтық акт  концтитуция нормаларын ескірген, өмір шындығына сай келмейтін  деп және басқалай тани алмайды  мүндай ерекше сипат тек конституцияға  ғана тән. Бұл жағдайға назар  аударып отырған себебіміз, конституциялық  қағидаларға атүсті айтылған  сындар кейде жақсылық нышанындай  есептеледі, Конституцияның қайсы  бір нормаларына, кеиімді ауыстырған  сиякты, өзгерістер енгізу туралы  ұсыныстар айтылады. Мұндай акциялар  ескінің, кеңестік кезеңні сарқыны,ол  кезде КСРО Жоғарғы Кеңесі  мен одақтас Республикалардың  Жоғарғы кеңестерінің әр сессиясында  дерлік конституцияға өзгерістер  мен толықтырулар жеңіл енгізіле  беретін. Қазақ КСР-ның 1978 жылғы  конституциясыменде осылай болады, айналып келгенде ол ешкімге  қажеті жок жалаң нұсқаулық  құжатқа айналды.

     Әрине, бұдан  Конституцияның жекелеген нормалары  уақыт сынына ұшырауы, өскелең  қоғамдық қатынас талаптарына  сай келмеуі мүмкін емес деген  ой тумаса керек. Қоғамдық қатынас  ылғида қозғалыста өзгерісте  болады, сондықтан конституциялық  нормалады өзгерту кажеттігі  туындайды. Мұндай процес өтпелі  үлгідегі қоғам үшін тән құбылыс.  Нақ осындай қоғамда түбірлі  өзгерістер мейілінше тез және  жие жүреді. Бұл процестің конституцияның  жағдайына әсер етпеуі мүмкін  емес. Осыны ескере отырып, өткенненде  сабақ алу керек. Конституцияның  тұрақтылығын оның беделінің  жоғарлығын қамтамасыз ету үшін  мұндай қажеттілік туған жағдайда  конституцияға өзгерістермен толықтыруларды  Конституцияға тіркеуге болатындай  етіп жеке ерекше нормативтік  акт ретінде рәсімдеу керек.  Мұндай көзқарастың бірқатар  сәтті жақтары бар. Біріншіден, Қазақстан Республикасы Конституциясының  құрылтайшылық сипаты сақталады.  Шын мәнінде, Қазақстан Республикасының  Конституциясының, бірнеше мыңдаған, жүздеген жылдардан бері өмір  сүретін мемлекеттің қатардағы  кезекті конституциясы емес. Ол  жаңа құрылым және басқару  нысандарымен , қоғамның экономикалық  құрылысының жаңа негіздерімен  және баскаларымен мүлдем жаңа  үлгідегі мемлекетті құрды. Екіншіден,  аталған құрылтайшылық сипатына  қарай Қазақстан Республикасынынң 1995 жылғы Конституциясының құқықтық  мадениеттің тарихи жадын бейнелейді. Ешқашан енді мұндай Конституция  болмайды. Ол Қазақстан мемлекетінің  нақ қазіргі кезеңдегі қалыптасуы  мен дамуының тарихи өзгерістері  аясында туды. Сондықтан ол өзіне  айрықша мұқияат қарауды, нақ  осындай түрінде, қабылданған  күйінде сақталуын талап етеді.  Үшіншіден, ерекше құрылтайшылық  сипаты мен тарихи мәні қасиетті  акт ретінде азаматтардың Конституцияға  деген құрмет сезімін қалыптастыру, бірінің соңынан бірі келетін  ұрпақтардың алдында оның беделін  тұрақты көтеру үшінде маңызды.  Бұл орайда, әлдеқашан ескірген  қағидаларының аз еместігіне  қарамастан, оның басты актілердің  негізі болып отырған АҚШ конституциясын  еске алған жөн. Көптеген қағидаларының  тек тарихи - танымдық қана мәні  бар болса да, дінге сенушілер  үшін бірнеше мың жылдар бойғы  діни жазбалар қасиетті сенім  сияқты есептеледі.

     3.Бір жағынан  мемлекеттің, екінші жағынан,  қоғамның негізгі заңы ретінде  колданылуы Конституциясының маңызды  ерекшелігі болып табылады. Бұл  халықтың мемлекеттік биліктің  қайнар көзі және қоғамның  әлеуметтік базасы ретіндегі  мәртебесімен байланысты. Конституция  мемлекетті оның барлық атрибуттарымен  қуратын. Ол оның егемендігін  барлық элементерімен: аумағымен,  жоғарғы билігімен, азаматтығымен,  дербес заңдарымен және басқаларымен  орнықтырады. Конститутция мемлекеттің,  мемлекеттік органдардың қоғаммен, қоғамдық институтарымен өзара  қатынастарымен негізін қалайды.  Конститутция қоғамдық: экономикалық, ұйымдық, әлеуметтік, діни, жекелік  құрылыстың негіздерін анықтайды.  Сондықтан мемлекет қана емес, оның институттарыда конституцияның құқықтық қағидаларын, идеаларын жинақтайды. Осыған байланысты қоғам, оны құрушылар өз қызметін Конституцияға негіздеуі тиіс. Жекелеген заңдардың қайсыбір жекелеген қоғамдық институттарға: саяси партияларға, діни, мәдени бірлестіктерге және басқаларына қатынасы болуы мүмкін. Мақсаты мен әрекеті конституциялық құрылысты күштеп өзгертуді, республиканың тұтастығын бұзуды көздейтін қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметіне тыйым салатын Конституцияның нормативтік ережелері тура және тікелей қолданылады. Сондықтан құқық қорғаушы органдар осы іспеттес құбылыстарға қарсы шара қолданғанда тікелей Конституцияны басшылыққа алады.

     Конституция  қоғамдық қатынастардың базалық,  түпкі негіздерін реттей отырып, қоғам өмірінің барлық салаларын қамтыйды. Осыған байланысты методологиялық мәні бар маңызды бір мәселеге тоқтала кеткен жөн.

     Кеңестік және  одан кейінгі кезеңдегі заң  әдебиеттерінде құқықтық қатынастар  құқықпен реттелетін қоғамдық  қатынастар ретінде сипатталады.  Құқықтанушылар осы теориялық  қағиданың дұрыстығына күдік  келтірген жоқ. Шамасы, бұлай болатыны  социализм кезінде ешқандай жекелік  болмады, ол танылмады. Барлығыда  мемлекеттікі, қоғымдікі еді. Егер  тереңдей ой жіберсек, онда социализм кезінде де мемлекеттік қана емес, сондай-ақ қоғамдық қатынастыңда да  болғанын байқаймыз. Дегенмен, құқық қоғамдық қатынастарды реттейді деп саналып келді. Демек, құқықтың кейбір салаларында, айталық, мемлекеттік және әкімшілік құқықта қатынастардың мемлекеттік сипаты танылса да мемлекеттік қатынасты қоғамдық қатынас жұтып қойған болып шығады.

     Капиталистік  қатынасқа көшкен жағдайда, мемлекеттік  сектормен бірге жеке сектор  қалыптасқан және ең бастысы  азаматтық қоғам және мемлекеттің  енді бәрін қамтитын рөлі жойылған  кезде қатынастарды екі топқа  бөліп, бөлшектеу қажет:

     1)тараптардың бірі ретінде мемлекет қатысатын қатынас; менің пікірімше, мұның қатарында мемлекеттік-құқықтық қатынастарды атауға болады. Бұлар, билікпен және саяси құқықты бағындыру мен жүзеге асыруға қатысты қатынастар болып табылады деп ойлаймыз;

     2)таза қоғамдық мемлекеттік институттар қатыспайтын қатынастар. Бұлар құқықпен реттелетін таза қоғамдық қатынастар. Алайда, Конституция құқықтық негізді белгілейтіндіктен ол бұл қатынастарға тура араласады. Қазақстан Рес публикасы Конституциясының әрбір адамның субъектілігін танитын 13-бабының 1-тармағы, міне осының мысалы болып табылады. Әр адамның жеке - жеке азаматтардың кез келген бірлесуі құқықтық жағынан тікелей Конституция арқылы қорғалатындығы осының дәлелі. Құқық қорғау органдары, азаматтардың құқығымен бостандығын қорғай отырып Конституцияға сүйеніп қана қоймайды, оын басшылыққа алады. Сонымен бірге азаматтардан Конституцияга құрметпен қарау талап етіледі. Конституцияның нормасын бұзу - көпұлтты Қазақстан халқының заңды еркіне қол сұғу болып табылады.