Зейнетақы жинақтарының сақталу кепілдіктері

                 әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық  Университеті

 

 

 

 

 

                               РЕФЕРАТ

 

 

Зейнетақы жинақтарының сақталу кепілдіктері

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                            Орындаған:

                                                            Тексерген:

 

 

                                                                         

                                                  Алматы қаласы,2014

 

 

Жалпы, зейнетақы жинақтары дегеніміз- міндетті зейнетақы жарналарын, ерікті зейнетақы жарналарын және ерікті кәсіптік зейнетақы жарналарын, инвестициялық кірісті, өсімпұлды, шарттарға, Заңға, ҚР заңнамасына сәйкес өзге де түсімдерді қамтитын, салымшының жеке зейнетақы шотында есептелетін ақшасы. Зейнетақы жинақтарының нақты құны- мемлекеттік статистика саласындағы уәкілетті орган есептеп шығаратын,  тұтыну бағалары индексіне үйлестірілген зейнетақы жинақтарының номиналды құны. Мемлекет алушыларға жинақтаушы зейнетақы қорларындағы міндетті зейнетақы жарналарының тиісті Заңмен және ҚР өзге де заң актілерімен анықталған, алушының зейнетақы төлемдерін алу құқығы кезінде инфляция деңгейін ескере отырып, іс жүзінде енгізілген міндетті зейнетақы жарналары мөлшерінде сақталуына кепілдік береді. Жинақталған зейнетақы  қаражатының сақталу кепілдігі, сондай-ақ:

1. жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру жөніндегі қызметін лицензиялау;
2. зейнеткерлік активтерді басқаруды жүзеге асыратын ұйымның зейнетақы активтерін инвестициялық басқару бойынша қызметін лицензиялау;

2-1. екінші деңгейдегі  банктердің кастодиандық қызметін  лицензиялау;

3. зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар мен жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін пруденциадық нормативтер белгілеу;

3-1. олардың қаржылық тұрақтылығын  қамтамасыз ететін тиісті нормалар  мен лимиттер белгілеу жолымен  жинақтаушы зейнетақы қорларының  қызметін реттеу;

4. жинақтаушы зейнетақы қорларының және зейнетақы активтерін басқаруды жүзеге асыратын ұйымдардың құрылтайшыларына, басшы қызметкерлері мен мамандарына, сондай-ақ олардың жарғылық капиталының мөлшері мен құрамына қойылатын талаптарды белгілеу;
5. жинақтаушы зейнетақы қорларының ақша мен бағалы қағаздарды жинақтаушы зейнетақы қорларымен және зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдармен аффилирленбеген кастодиан банкте ғана сақтау талабын белгілеу;
6. жинақтаушы зейнетақы қорларының өз қаражаты мен зейнетақы активтерінің бөлек есебін жүргізу, сондай-ақ олардың мақсатты орналастырылуына бақылау орнату;
7. диверсификация және зейнетақы активтерін орналастыру кезінде тәуекелді азайту жөніндегі талаптарды белгілеу;
8. жинақтаушы зейнетақы қорлары алатын комиссиялық сыйақы мөлщеріне шектеулер енгізу;
9. жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін басқаруды жүзеге асыратын ұйымдардың жылдық қаржы есептеріне жыл сайын аудит жүргізудің міндеттілігі;
10. жинақтаушы зейнетақы қорларының және зейнетақы активтерін басқаруды жүзеге асыратын ұйымдардың тиісті мемлекеттік органдар алдында ҚР заңдарында белгіленген тәртіппен ұдайы қаржылық есеп беріп отыруы;
11. салымшы мен алушыға оның жинақталған зейнетақы қаражтының жай-күйі туралы ақпарат беріп отыру;
12. алушыға өзінің жинақталған зейнетақы қаражатын жинақтаушы зейнетақы қорынан екіншісіне ауыстыру мүмкіндігін беру, бірақ жылына екі реттен аспауы керек;
13. жинақталған  зейнетақы қаражатын алушының таңдауы бойынша толық көлемінде немесе ішінара ерікті сақтандыру;
14. зейнетақы активтерін сақтандыру жүйесін құру арқылы қамтамасыз етіледі.

Зейнетақы төлемдерін алушыға жинақтаушы зейнетақы қорларындағы міндетті зейнетақы жарналарының нақты үлесінің инфляцияның деңгейі ескеріле отырып, сақталуына мемлекеттік кепілдіктің болатыны жұрттың бәріне бірдей бес саусақтай белгілі деп айта алмаймыз. «Қазақстан Халық Банкі ЖЗҚ» АҚ-ныі тапсырмасымен GFK-Қазақстан жүргізетін маркетингтік зерттеулердің деректері бойынша зейнетақы жарналарының сақталу кепілдігі туралы 57% қазақстандық біледі екен. Бұл-орташа есеппен. Қазақстанның 21 қаласында жүргізілген зерттеулер барысында 2010 жылғы наурызда 2500 адамға сауалнама жүргізілді. Хабардар адамдар мен әзірше бейхабар адамдар санынң арасындағы алшақтық орасан зор. Мәселен, Степногорскіде 82% хабардар, ал Қызылордада 77% бейхабар болып шыкты.

Зейнетақы қорларының салымшылары бүгінгі таңда өз жинақтарының кірістілігі үшін қандай да бір жауапкершілік атқармайды. Жауапкершілікті ЖЗҚ мен мемлекет өз мойнына алған. Салымшылардың ЖЗҚ-ға салған жинақталған зейнетақы қаражаты барлық басқа қаржы салымдарынан олардың сақталуына мемлекеттің заңнамаға сәйкес кепілдік берумен ерекшеленеді. Зейнетақы төлемдерін алу құқығына ие болған сәттегі инфляцияны ескере отырып, нақты төленген зейнетақы жарналарының сомасына мемлекет кепілдік береді, яғни салымшының өзі аударған сомасына инфляция деңгейі қосылады. Салымшының инвестициялық кірісі мемлекет кепілдік беретін жинақ сомасына жатпайды. Зейнетақы қорларының салымшылары ЖЗҚ акционерлері туралы, зейнетақы активтерін басқару мен инвестициялық портфель туралы, кастодиан  банк туралы, жинақталған зейнетақы қаражатының жай-күйі туралы ақпарат алуға, өздерінің жинақталған зейнетақы қаражатын мұраға қалдыруға, республикадан тыс тұрақты тұру орнына ауысқан кезде оларды алуға, сақтандыру ұйымына  ауыстыруға құқылы. Зейнетақы қорларының салымшылары мен алушылары қорды таңдауға және жылына екі рет оны ауыстыруға құқылы. Талдаушылар салымшылардың 35% зейнетақы қорын ауыстыру тәжірибесін қолданған деп хабарлауда. Социологтардың деректері бойынша зейнетақы қорын таңдаудың негізгі критреийлері ақыл-ойға құрылған, сол сияқты көңіл-күйге негізделген факторлар болып табылады.

Зейнетақы жинақтарының сақталуына кепiлдiк:

1. Мемлекет алушыларға  бірыңғай жинақтаушы зейнетақы  қорындағы мiндеттi зейнетақы жарналарының, мiндеттi кәсіптік зейнетақы жарналарының  осы Заңда және Қазақстан Республикасының  өзге де нормативтік құқықтық актілерінде айқындалған тәртіппен, алушының зейнетақы төлемдерiне құқықты иемдену кезiндегi инфляция деңгейiн ecкepe отырып, iс жүзiнде енгiзiлген мiндеттi зейнетақы жарналары, мiндеттi кәсіптік зейнетақы жарналары мөлшерiнде сақталуына кепiлдiк бередi. 
      2. Зейнетақы жинақтарының сақталу кепiлдiгi, сондай-ақ: 
      1) міндетті зейнетақы жарналарының, мiндеттi кәсіптік зейнетақы жарналарының есебінен зейнетақы жинақтарын бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына шоғырландыру; 
      2) Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыруы; 
      3) зейнетақы жарналарын тартуға және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыруға қатысты тиісті талаптарды белгілеу арқылы бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының қызметін реттеу; 
      4) тиісті нормалар мен лимиттерді, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген талаптарды белгілеу арқылы ерікті жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу; 
      5) ерікті жинақтаушы зейнетақы қорларының құрылтайшыларына, акционерлеріне және басшы қызметкерлерiне, сондай-ақ олардың жарғылық капиталының мөлшерi мен құрамына қойылатын талаптарды белгiлеу; 
      6) бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының басшы қызметкерлеріне қойылатын талаптарды белгілеу; 
      7) Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінде бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерін сақтауға қойылатын талаптарды белгілеу; 
      8) ерікті жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерінің құрамына кіретін қаржы құралдары мен ақшаны ерікті жинақтаушы зейнетақы қорларымен үлестес емес кастодиан-банктерде ғана сақтауына қойылатын талаптарды белгiлеу; 
      9) бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының немесе ерікті жинақтаушы зейнетақы қорының меншікті қаражаты мен зейнетақы активтерiн бөлек есепке алуды жүргiзу, сондай-ақ олардың мақсатты орналастырылуына бақылау орнату; 
      10) зейнетақы активтерiн орналастыру кезiнде әртараптандыруға және тәуекелдердi азайтуға қойылатын талаптарды белгiлеу; 
      11) бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры, ерікті жинақтаушы зейнетақы қоры алатын комиссиялық сыйақы мөлшерiн белгілеу; 
      12) бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының, ерікті жинақтаушы зейнетақы қорының аудитін жыл сайын жүргiзудiң мiндеттiлiгi; 
      13) бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының, ерікті жинақтаушы зейнетақы қорының Қазақстан Республикасының заңнамасындабелгiленген тәртiппен тиiстi мемлекеттiк органдар алдындағы тұрақты есептілігі; 
      14) салымшыға (алушыға) оның зейнетақы жинақтарының жай-күйi туралы ақпарат берiп отыру; 
      15) салымшыға (алушыға) ерікті зейнетақы жарналары есебінен қалыптасқан өзiнiң зейнетақы жинақтарын бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорынан ерікті жинақтаушы зейнетақы қорына немесе ерікті жинақтаушы зейнетақы қорынан бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына немесе бір ерікті жинақтаушы зейнетақы қорынан басқа ерікті жинақтаушы зейнетақы қорына ауыстыру мүмкiндiгiн беру; 
      16) салымшының (алушының) таңдауы бойынша зейнетақы жинақтарын толық көлемде немесе iшiнара ерiктi сақтандыру; 
      17) уәкілетті орган белгілеген тәртіппен зейнетақы активтерін есепке алу мен бағалауды жүзеге асыру арқылы қамтамасыз етіледi.

Зейнетақы жинақ ақшаларының сақталу кепілдіктері ҚР «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңының баптарымен бекітілген, онда: «Мемлекет алушыларға жинақтаушы зейнетақы қорларындағы міндетті зейнетақы жарналарының осы Заңмен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерімен анықталған, алушының зейнетақы төлемдерін алу құқығы кезіндегі инфляция деңгейін ескере отырып, іс жүзінде енгізілген міндетті зейнетақы жарналары мөлшерінде сақталуына кепілдік береді» - деп айтылған. Бұл ретте, мемлекеттік кепілдік жинақталған инвестициялық кіріске қолданылмайды.

Бүгінгі күні қоғамда қызу талқыланып жатқан өзекті мәселелердің бірі – Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесін жаңғырту мәселесі. Аталған мәселе Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауындағы және Үкіметтің 2013 жылғы 23 қаңтардағы кеңейтілген отырысындағы жинақтаушы зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту шараларын қабылдау туралы тапсырмаларын орындау мақсатында жүзеге асырылуда. 
Қазіргі кезде Парламент Мәжілісінің қарауындағы «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» (жаңа басылым), «Зейнетақымен қамсыздандыру мәселелері жөніндегі Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңдар жобаларымен мыналар қарастырылуда: 
1. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің институттық базасын дамыту 
Жоғарыда айтылған заң жобаларына сәйкес «Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры» АҚ (бұдан әрі – Қор) базасы негізінде Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорын құру көзделген. Құрылтайшысы және акционері Қазақстан Республикасының Үкіметі болып табылады. Бірыңғай зейнетақы жинақтаушы қоры зейнетақы жарналарын тартатын бірден-бір ұйым болады. Сонымен қатар, азаматтардың қалауы бойынша ерікті және ерікті кәсіби жарналарын үйлестіріп, салымшылардың дербес зейнетақы шотының есеп-қисабын жүргізіп, зейнетақы жинақтары есебінен төлемдерін аудара алады. 
Бүгінгі ахуал бойынша республикада 10 жинақтаушы зейнетақы қоры жұмыс істеуде. Салымшылардың міндетті зейнетақы жарналары Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің «Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталығы» РМКК (бұдан әрі – ЗТМО) шотына түседі, ЗТМО оларды жасалған зейнетақы шарттары бойынша тиісті жинақтаушы зейнетақы қорларына аударады.

Салымшылардың жеке зейнетақы есеп-шоттары барлық жинақтаушы зейнетақы қорларының құқықтық мұрагері болып табылатын бірыңғай зейнетақы қорына беріледі. 
Жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшыларының зейнетақы жинақтарын Қорға беру тәртібі заңнамалық деңгейде реттеледі және толық көлемде жүзеге асырылады. Әр салымшы өз зейнетақы жарналары мен инвестициялық табысына сәйкес келетін дербес активтер сомасы туралы ақпарат алады. 
2. Зейнетақы жинақтарының сақталуын қамтамасыз ету 
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес 2009 жылғы 1 шілдеден бастап республикада салымшының зейнетақы төлемдерін алу құқығына ие болу сәтіндегі зейнетақы жинақтарының сомасы мен инфляция деңгейін ескере отырып, нақты енгізілген міндетті зейнетақы жарналарының сомасы арасындағы мемлекеттік кепілдік төлемі жүзеге асырылуда. 
2009 жылғы 1 шілде мен 2013 жыл аралығындағы мемлекеттік кепілдік төлемі Қазақстан Республикасы Үкіметінің төмендегі қаулыларымен регламенттелді: 2009 жылғы 15 мамырдағы №726 қаулы, 2012 жылғы  4 ақпандағы №204 қаулы, 2013 жылғы 12 ақпандағы №125 қаулы. 
Жоғарыда аталған нормативтік-құқықтық актілерге сәйкес ЗТМО-ға азаматтардан құжаттар қабылдау, шешім жобаларын дайындау және мемлекеттік кепілдік сомаларын төлеу бойынша міндеттер жүктелді. 
Салымшының зейнетақы төлемдерін алу құқығына ие болу сәтіндегі зейнетақы жинақтарының сомасы мен инфляция деңгейін ескере отырып, нақты енгізілген міндетті зейнетақы жарналарының сомасы арасындағы мемлекеттік кепілдік төлемі алушыларға төмендегі бес санат бойынша жүзеге асырылуда: зейнеткерлер – зейнет жасына жеткен тұлғалар (әйелдер – 58, ерлер – 63); 5 және одан да көп бала туған әйелдер; мүгедектігі мерзімсіз белгіленген 1 және 2 топтағы мүгедектер; әлеуетті құрылымдар бағыты бойынша зейнетке шыққан зейнеткерлер және Қазақстаннан тұрақты тұру үшін басқа жерге кеткен тұлғалар. 
Осылайша мемлекеттік кепілдік төлемі былайша жүзеге асырылды: 
2009-2010 жылдары – 72 539 алушыға 2 181 575 566 теңге сомасында; 
2011 жылы – 50 356 алушыға 2 758 076 304 теңге сомасында; 
2012 жылы – 106 718 алушыға 6 052 301 908 теңге сомасында. 
2013 жылғы 1 наурызға дейін 8 969 алушыға 583 223 274 теңге төленді. 
2009-2013 жылдары мемлекеттік кепілдік төлемі 238 582 алушыға 11 575 177 052 теңге сомасында жүзеге асырылды. 
Заң жобасы шеңберінде инфляция деңгейін ескере отырып нақты енгізілген міндетті зейнетақы жарналары мөлшерінде зейнетақы жарналары сақталуының кепілдігі бойынша мемлекет міндетінің сақталуы қарастырылуда. 
Сонымен қатар, зейнетақы жинақтарының сақталуы Қордың зейнетақы активтерін есепке алу және сақтауды жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен қамтамасыз етіледі. 
Қор қызметіне заң жүзінде төмендегі тиісті талаптар белгіленеді. 
3. Зейнетақы активтерін басқару тиімділігін арттыру 
Қордың зейнетақы активтерін инвестициялау, тиісті табыс деңгейі мен сақталуын қамтамасыз ету әртараптандыру принциптерімен жүзеге асырылады. 
Қордың зейнетақы активтерін басқару инвестициялық стратегияларға сәйкес Ұлттық банкпен, Қордың зейнетақы активтерімен бекітілген кеңес арқылы жүзеге асырылатын болады. 
Кеңес құрамына тәуелсіз сарапшылар мен қаржы нарығына қатысушылар, Ұлттық Банк, Үкімет өкілдері кіреді. Зейнетақы активтерін басқару жөніндегі кеңестің дербес құрамын Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді. 
Қордың зейнетақы активтерін орналастыру үшін құралдар тізбесі бойынша ұсыныстар әзірлеу мен осы тізбені қабылдау, Қордың зейнетақы активтерімен басқару тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар әзірлеу мен қарау кеңестің негізгі қызметтері болып табылады. 
4. Кәсіби зейнетақы жарналарының міндеттілігін енгізу 
Республикада ерікті кәсіби зейнетақы жарналары тиісті дами алған жоқ, осыған қарамастан, жинақтаушы зейнетақы жүйесі 1998 жылғы 1 қаңтардан бастап енгізілді. Ұлттық Банк деректері бойынша 2013 жылғы 1 наурызда ерікті кәсіби зейнетақы жарналары 4 220, жинақтардың жалпы сомасы 136 996 теңгені құрайды. 
Осыған байланысты қазіргі уақытта ерікті кәсіби зейнетақы жарналарын міндетті қалыптастыруға ауыстыру механизмі әзірленуде. Жоғарыда көрсетілген заң жобасы шеңберінде 5 % көлемінде міндетті кәсіби жарналар мөлшерлемесі белгіленді. Осы бағытта ерекше еңбек жағдайы мамандықтары мен өндірістік тізбесін қайта қарау бойынша жұмыс жүруде. 
5. Зейнет жасын біріздендіру 
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін енгізуде зейнетақының азайған ынтымақты бөлігін жинақтаушы зейнетақы жүйесінен төлемдер толтыратыны жоспарланған. Ынтымақты зейнетақы тағайындау үшін 2018 жылдан бастап зейнетке шығатын әйелдердің (заңнамамен 1998 жылғы 1 қаңтарға әйелдер үшін 20 жыл қажет) толық еңбек өтілі жоқ екендігі ескеріледі. Жүктілік пен босануға байланысты демалыста болған кезеңде әйелдердің еңбек үзілістеріне орай аударымдарының тұрақсыздығы, біздің жинақтаушы зейнетақы жүйесі жас болғандықтан, зейнетақы жинақтары төмен екендігі қаперге алынады. Осыған байланысты әйелдер мен ерлер үшін бірыңғай зейнет жасын белгілеу қажеттілігі туындады. Осы мәселенің әлеуметтік мәнін ескере отырып, қазір әйелдер үшін жаңа зейнет жасын белгілеуді кезең-кезеңімен жүзеге асыру қарастырылса, бұл үдеріс 10 жылды құрайтын болады.