Автор работы: Пользователь скрыл имя, 10 Октября 2013 в 23:26, реферат
Э. Дюркгейм қоғамды ұжымдық көзқарастарға негізделген индивидуалдыдан жоғары рухани шындық ретінде қарастырды. М. Вебер бойынша, қоғам – бұл әлеуметтік, яғни басқа адамдарға бағытталған іс-әрекеттің өнімі. Американдық социолог Т. Парсонс қоғамды байланыстыратын бастауы болып нормалар мен құндылықтар табылатын адамдар арасындағы қарым-қатынастар жүйесі ретінде қарастырды.
Осылайша, қоғамды әдет–ғұрыптар, салт–дәстүрлер, заңдар күшіне сүйенетін, олардың барлық негізгі қажеттіліктерін қамтамасыз ететін, адамдардың үлкен және шағын топтары мен қауымдастықтарының әлеуметтік байланыстардың, қарым-қатынастар мен өзара әрекеттердің тұрақты жүйесі ретінде және оларды ұйымдастырудың әмбебап тәсілі ретінде қарастыруға болады; қоғам өзіне-өзі жеткілікті, өзін-өзі реттейтін және өзін-өзі өндіретін жүйе болып табылады.
Қоғамды жүйе ретінде әлеуметтік талдау
Э. Дюркгейм қоғамды ұжымдық көзқарастарға негізделген индивидуалдыдан жоғары рухани шындық ретінде қарастырды. М. Вебер бойынша, қоғам – бұл әлеуметтік, яғни басқа адамдарға бағытталған іс-әрекеттің өнімі. Американдық социолог Т. Парсонс қоғамды байланыстыратын бастауы болып нормалар мен құндылықтар табылатын адамдар арасындағы қарым-қатынастар жүйесі ретінде қарастырды. Осылайша, қоғамды әдет–ғұрыптар, салт–дәстүрлер, заңдар күшіне сүйенетін, олардың барлық негізгі қажеттіліктерін қамтамасыз ететін, адамдардың үлкен және шағын топтары мен қауымдастықтарының әлеуметтік байланыстардың, қарым-қатынастар мен өзара әрекеттердің тұрақты жүйесі ретінде және оларды ұйымдастырудың әмбебап тәсілі ретінде қарастыруға болады; қоғам өзіне-өзі жеткілікті, өзін-өзі реттейтін және өзін-өзі өндіретін жүйе болып табылады. Қоғамды зерттеудегі жүйелік тәсілдің негізгі мақсаты - қоғам туралы түрлі ілімдерді қоғамның жалпы теориясы болатындай етіп біртұтас жүйеге біріктіру. Жүйе – бұл өзара байланысқан және біртұтас бірлікті құрайтын белгілі бір түрде ретке келтірілген элементтер жиынтығы. Қоғам жүйелі, себебі, оның бүкіл элементтері өзара байланысты. Бұл өзара байланыстың мәні қарапайым, бірақ сонымен қатар күрделі: адам топтары, әлеуметтік қауымдастықтар, индивидтер жүйеге ене отырып, жаңа күшке ие болады және іс-әрекеттің тиімді тәсілін меңгереді. Әлеуметтану ғылым ретінде
өзінің зерттеу пәніне қазіргі жүйелердің
жалпы теориясының негізгі Қоғамның жүйелік қасиеттеріне оның салыстырмалы түрде өз бетінше жеке, жалғыз қызмет ете алу қабілетін, жүйені құрайтын элементтерге тән емес жаңа интегративті қасиеттердің бар болуын жатқызуға болады. Біртұтастылық – қоғамның жүйелендіруші қасиеті. Ол қоғамдық өндірісте жатыр: материалдық игіліктерді, идеяларды, адамның өзін өндіру. Бірақ, ең маңыздысы, әлеуметтік жүйенің негізгі элементтері болып адамдар, сондай-ақ, олардың нормалары, байланыстары және қатынастары табылатындығы. Әлеуметтік жүйенің негізінде жүйенің өзін өндіруге бағытталған іс-әрекет жатыр. Әлеуметтік жүйе деп біз қоғамның өзін түсінеміз. Әлеуметтанудың бұл деңгейін «социеталды» (лат. Societas – бұл жағдайда қауымдастық) деп атайды. Онда қоғамның өзі әрқайсысын, алайда, басқа деңгейде (әлеуметтік топ, әлеуметтік институт, тұлға) «әлеуметтік жүйе» деп атауға болатын, шағын жүйелердің жиынтығы ретінде болады. Жүйелер не гомогенді, яғни біртекті, белгілі бір қасиеттерге ие, немесе гетерогенді, яғни, олардың субстраттарында адамдармен бірге индивидуалдыдан жоғары элементтер енетін (мысалы, экоәлеуметтік – географиялық аудан, немесе әлеуметтік – техникалық – қала, агломерация, кәсіпорын, т.б.) әртекті, гетерогенді бола алады. Қоғамды тани отырып, социологтар
ондағы біртұтастылықты көреді, ондағы
шағын жүйелерді өзара Қоғамның негізгі ерекшелігі – ұйымдардың сабақтастығын, реттелуін және басқарылуын қамтамасыз ету. Басқару – қоғамды реттеу мен жетілдіру мақсатымен оған қатысты ерекше іс-әрекет. Басқару келесі кезеңдерден тұрады: ақпаратты өңдеу және талдау, оны жүйелендіру, талдау және оған диагноз қою, мұның нәтижесінде болжамдар жасалады және мақсаттар анықталады. Содан соң, іс-әрекетті жоспарлау, ұйымдастыру және оны бақылау, мамандарды таңдау мен пайдалану арқылы шешімдерді қалыптастыру және оны нақтылау жүзеге асырылады. Осылайша, басқару жүйесі қалыптасады. Қоғамды сипаттаудағы ерекше орынды «әлеуметтік институттар» алады. Әлеуметтік институттар – бұл әлеуметтік шындықтың белгілі бір салаларының ұйымдастырушылық формалары, кәсіби топтардың жалпы рөльдері. Осы арқылы бүкіл жүйенің тұрақтылығы қамтамасыз етіледі. Әлеуметтік институттар – бұл басқарудың белгілі бір құралдарына ие, оларды әлеуметтік функцияларды жүзеге асыру үшін пайдаланатын (мысалы, білім беру институты) мекемелердегі тұлғалар жиынтығы. Әлеуметтік институтты біздің
түсінуімізге батыс социологтарының
анықтамалары қайшы келмейді. Әлеуметтік
институттың социологиялық Әлеуметтану бойынша ағылшын сөздігінде «институт» термині әлеуметтік нормалар арқылы тұрақты қайталанатын және санкцияланатын әлеуметтік тәжірибені бейнелеу үшін пайдаланатындығы аталып өтілген. Ол әлеуметтік құрылымда маңызды орынға ие болады. Авторлар негізінен 5 маңызды
институционалды кешенді 1) құндылықтар мен қызметтерді
өндіру және бөлуге 2) олардың пайдалануын
реттейтін және билікпен 3) позициялар мен ресурстардың бөлінуін қамтамасыз ететін стратификациялық институттар; 4) неке, отбасы мен жастардың әлеуметтенуіне байланысты туыстық институттары; 5) діни, ғылыми және шығармашылық іс-әрекетке байланысты мәдени институттар. Әлеуметтік институттардың әртүрлісіне қарамастан, олар ортақ типологиялық сипаттарға және ең алдымен іс-әрекетінің мақсатына ие. Мақсатты әлеуметтік институттар атқаратын функциялар анықтайды. Институттар монофункционалды (яғни 1 функция атқаратын) және полифункционалды (яғни бірқатар негізгі және негізгі емес) болуы мүмкін. Институттың қоғамдық ортамен өзара қарым-қатынасының негізі болып оның негізгі функциясының – нақты әлеуметтік қажеттіліктерді қамтамасыз ету үшін барлық жағдай туғызуды жүзеге асыру табылады. Әлеуметтану үшін ғылым ретінде әлеуметтік қажеттіліктер институттың іс-әрекетінде бейнеленбейтін, яғни институт қоғамдық қажеттіліктерге сәйкес келмейтін жағдайды талдау маңызды. Әлеуметтану пайда болатын
қарама-қайшылықтың Әлеуметтік уақыт. Қоғамның
жүйелілігінің социологиялық Уақытты социологиялық зерттеудің негізгі категориялары болып уақыт бюджеті, уақыт балансы, уақыт шығыны, уақыт көрсеткіштері, т.б. табылады. Уақыт бюджеттерін социологиялық
зерттеудің пәні – бұл уақыт көрсеткіштерімен
бейнеленетін адамдардың өмірлік әрекетінің
әлеуметтік заңдылықтарын зерттеу,
түрлі әлеуметтік топтардағы уақытты
үлестіру тенденциялары мен Әлеуметтік дүниені Сонымен, әлеуметтік кеңістік
– бұл, қазіргі кезде табиғаттың
игерілген бөлігіне айналған, адамдардың
өмір сүру ортасына, олардың іс-әрекетінің
кеңістіктік-территориялық Социологиялық талдау үшін
маңызды болып әлеуметтік кеңістіктің
қашықтық, әлеуметтік дистанция сияқты
көрсеткіші табылады. Бұл көрсеткішті
ғылыми айналымға американ социологы
және психологы Дж. Морено және американ
социологы Э. Богардус енгізген. Әлеуметтік
дистанция – бұл физикалық
мағынадағы «қашықтық» емес, индивидтер,
топтар және басқа да қауымдастықтардың
жақындығы дәрежесі, олардың байланыстарының
«тығыздығы», сондай-ақ, әлеуметтік дистанция
– бұл психологиялық өзара
қатынас (өзара түсіністік, симпатия,
антипатия, т.б.). Социологтар «барланған
жақындық» метафорасын Сонымен, қоғам жүйелі. Социологиялық
талдау үшін маңызды қоғамның жүйелілік
белгілерін бөледі: біртұтастылық (бұл
ішкі қасиет қоғамдық өндіріспен сәйкес
келеді); тұрақтылық (әлеуметтік өзара
әрекеттердің ритмі мен режимінің
салыстырмалы тұрақты өндірісі); динамизм
(буындардың ауысуы, қоғамдық субстраттың
өзгеруі, сабақтастық, бәсеңдеу, қарқындылық);
ашықтық (әлеуметтік жүйе өзін табиғатпен
зат алмасудың арқасында Қоғамның ерекше белгісі – оның автономиялылығы және өзін - өзі реттеудің жоғары деңгейінің болуы. Қоғамның автономиялылығы оның көпфункционалдылығы арқасында, яғни индивитдтердің әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажетті жағдай туғыза алуы және олардың өзін-өзі бекітуі мен жүзеге асыруына мүмкіншілік туғызу арқылы жүзеге асырылады. Қоғамның автономиялығы мен өз-өзіне жеткіліктігі сыртқы ұйымдастыру импульстарының болмауына байланысты. Қоғам өзінің ішінде пайда болатын және қалыптасатын институттар және ұйымдармен, нормалар, яғни принциптер негізінде реттеледі және басқарылады. Өзін-өзі реттеу – оның мөлшеріне қарамастан өзінше жекелілігін іске асыра алатын қоғамның маңызды қасиеті. Қоғамды қарастыруда ең маңызды аналитикалық тәсілдердің бірі – детерменизм, яғни қоғамның жалпы бейнесін көрсететін оның негізін анықтау. Қоғам әлеуметтік байланыстардың тәртіпке келтірілуі мен нығаюы арқасында және осы байланыстарды қолдайтын және дамытатын ерекше институттар мен нормалар туғанда пайда болады. Қоғам туралы ғылымның басты мақсаты – өз бетінше, автономды шындық ретіндегі қоғам өмірінің тұрақты қайталанатын, оған тән құбылыстарын қалыптастыру және талдау. Мысалы, қазіргі әлеуметтік
дамудағы ғылым мен техника рөлін
фетишизациялау технологиялық детерменизмнің
(У. Огборн, Л. Мэмфорд және т.б.) және
сциентизмнің теориялық негізі болып
табылады. Олардың ойынша, біздің заманымызда
әлеуметтік дамудың негізгі Социологиядағы детерменистік
тәсіл функционалдымен Г.Спенсер бойынша функционалды
тәсілдің негізгі принциптері 1) жүйелік тәсіл жақтастары
сияқты функционалистер де 2) бірақ, сонымен қатар
әрбір бөлшек тек нақты, қатаң
анықталған функциялар 2) бөлшектердің функциялары белгілі бір қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз ететіндігін білдіреді. Сонда да олар бірге қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз ету мен адамзатты өндіруге бағытталған; 4) қоғамның әрбір бөлшегі
тек өзіне ғана тән функцияны
атқаратындықтан, осы Спенсер әлеуметтік бақылауға көп көңіл бөлді. Оның ойынша, әлеуметтік жүйе оның құрамында әлеуметтік бақылау компоненттері болғандықтан ғана тұрақты болады. Мұнда саяси басқару, тәртіп қорғау органдары, діни институттар мен моральдық нормалар кіреді. Функционализм методологиясының дамуындағы маңызды кезеңі болып Т.Парсонстың құрылымдық функционализмі табылады. Оның ойынша, негізгі 4 функционалды категория болады: бейімделу, мақсатқа жету, интеграция және құрылымды ұдайы өндіру. Әлеуметтік жүйенің осы функциялары, Парсонс бойынша, түрлі шағын жүйелермен қамтамасыз етіледі. Осылайша, әлеуметтік жүйе ішіндегі бейімделу функциясын экономикалық шағын жүйе, мақсатқа жету функциясын саяси шағын жүйе, интеграция функциясын – құқықтық институттар мен дәстүрлер, құрылымды ұдайы өндіруді – сенім шағын жүйесі, мораль мен білім беру жүйесі мен институттарын қоса алғандағы әлеуметтендіру органдары атқарады. Функционализм эмпирикалық ғылыми зерттеулерде кең қолданылады. Алайда басқа методологиялық ережелерге сүйенетін социологтар функционализмнің 3 негізгі кемшілігін атап көрсетеді: - қоғамды зерттеудегі тарихтан тыс тәсіл. Қоғам функционализмде статикалық, яғни даму динамикасынан тыс қарастырылады; - қазіргі кездегі дау-жанжалдардың көптігіне қарамастан, оларға сипаттама және талдау жасай алмау, тұрақтылыққа идеологиялық бағыттылық; - әлеуметтіктегі индивидуальдылықты қажетті деңгейде бейнелей алмауы. Функционализмнің сынаушылары тіркеген соңғы мәселені шешуді индивидуализм методологиясының өкілдері Дж. Хоманс, Дж.Мид, Г.Блумер, т.б. алды. Индивидуализм методологиясының негізгі идеясы келесі: әрбір әлеуметтік құбылыс, соның ішінде қоғамдық өмір де индивидуалды әрекеттер жиынтығы негізінде түсіндірілуі мүмкін. Сондықтан, социология ғылымының мақсаты индивидуалды әрекет дегеніміз не және индивидуалды әрекет жиынтығы деген не екендігін түсіндіру болып табылады. Социологияның негізгі мәселелерінің бірі әлеуметтік өзгерістер мәселесі, олардың механизмдері мен бағыттылығы. Әлеуметтік өзгеру – бұл әлеуметтік жүйелердің, ұйымдардың, институттардың және ұжымдардың бір қалыптан екінші қалыпқа көшуі. "Әлеуметтік өзгеру” түсінігі даму түсінігімен анықталады. Даму – бұл материалдық және идеалдық объектілердің қайталанбас, бағытталған өзгерісі. Даму қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға, т.б. ауысуды білдіреді. Социологтар әлеуметтік өзгерістер мен дамудың эволюциялық және революциялық түрлерін бөледі, көбінесе, оларды қарама – қарсы процесс ретінде қарастырады. Эволюциялық процестер біртіндеп, баяу, жұмсақ, сандық өзгерістер, ал революциялық процестер жылдам, түбегейлі, сапалы өзгерістер. Әлеуметтік эволюционизм тарихи процесті жалпы, шексіз әртүрлі және белсенді, Ғарыштың, планеталық жүйенің, Жердің, мәдениеттің эволюция процесінің бөлігі ретіндегі ғаламдық ойлауға ұмтылыс болып табылады. Әлеуметтік эволюционизм, әсіресе ағылшын социологы Г. Спенсердің жүйесінде айқын көрсетілген. Оның социологиясында 19 ғасыр әлеуметтік эволюционизмнің негізгі идеясы іске асырылған - қарапайымнан жіктелгенге, дәстүрліден рационалдыға, надандықтан білімділікке қарай дамитын адамзат қоғамының тарихи кезеңдері болу идеясы. Әлеуметтік эволюционизм
идеясының дамуына француз Әлеуметтік эволюционизм шеңберінде индустриялды қоғам теориясы қалыптасты. Индустриялды қоғамға келесі тән: - басқару мен өндірістің нақты салаларындағы қоғамның специализациясы жағдайындағы ондағы еңбек бөлінісінің дамыған және күрделі жүйесі; - тауарларды кең рынокқа жаппай өндіру; - басқару мен өндірісті механизациялау мен автоматизациялау; - ғылыми-техникалық революция. XX ғасырдың 60 – жылдары
танымал болған индустриялы Әлеуметтік эволюционизм концепциясымен қатар қоғамның революциялық түрлену теориясы дамыды, оның негізін қалаушылар - К.Маркс пен Ф.Энгельс. Марксистік теория тарихты талдаудың формациялық тәсіліне сүйенеді және оған сәйкес адамзат өзінің дамуында бес кезеңнен өтуі керек: алғашқы қауымдық, құлиеленушілік, феодалды, капиталистік, коммунистік. Бір қоғамдық-саяси формациядан екінші формацияға өту әлеуметтік революция негізінде іске асады. Эволюциялық және революциялық
теориялармен қатар П.А.Сорокиннің
мәдени – тарихи типтер теориясы бар.
Бұл теорияда Сорокин бүкіл адамзатты
біріктіретін жаңадан қалыптасып жатқан
өркениеттің негізгі Қоғамның ақпараттануына
байланысты қазіргі технологиялық
төңкерістің ерекшелігі – ол адамдар
қарым-қатынасын әмбебаптандыру мен
жаһандандыруға түбегейлі жаңа алғышарттар
жасайды. Микроэлектрониканың, компьютерленудің
кең таралуы, коммуникация құралдарының
және ақпарат құралдарының дамуы, еңбек
пен мамандандыралудың Алайда қазіргі әлемдегі
әлеуметтік, мәдени, экономикалық және
саяси процестерінің Оның ұсынысымен және «Рим
клубының» тапсырысымен кең ауқымды
зерттеулер жасалып, қоғам мен оның
тіршілік ету ортасы арасындағы өзара
әрекеттің дағдарыстық Жаһандану модельдерінде "әлем
бүтіндей” алынады. Жүйелік динамика
көмегімен бүкіл әлемге жалпы
есептеу жүргізе отырып, Форрестер
мен Медоуз жер ресурстарының
шектеулілігі, әсіресе, ауыл шаруашылығына
жарамды аудандардың Форрестер мен Медоуз жасаған
модель бүкіл адамзатты өзінің дамуының
жолдарын ойлауға мәжбүр етті. Алайда
осы модельдердегі кейбір методологиялық Месарович - Пестель моделі
осы сынды белгілі бір дәрежеде
есепке алуға тырысты. Алдындағы
зерттеуден айырмашылығы олар өздерінің
«Әлем-3» зерттеуінде |