Мазмұны
Кіріспе
І. МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
ЕРЕЖЕЛЕР
1.1 Меншік құқығының жалпы анықтамасы,
түсінігі, ұғымы және мазмұны
1.2 Меншік құқығының нысандары
мен түрлері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Меншік құқығын қорғау барлық құқық салаларымен
жүзеге асырылады. Мысалы конституциялық
құқық меншік құқығын қорғаудың жалпы
қағидаларын бекітеді, әкімшілік құқықпен
қылмыстық құқық біреудің мүлкін заңсыз
иеленушіге жауаптылық бегілейді. Іс жүргізушілік
құқық нақты бір материалдық құқық нормасын
қолдану тәртібін анықтайды. Отбасылық
құқығы ерлі-зайыптылар мен балалардың
меншік қатынастары мен оларды қорғау
мәселелерін реттейді.Ал еңбек құқығы
жұмыс берушінің мүлкіне зиян келтірген
жұмысшыға материалдық жауапкершілік
жүктеу нормасының мазмұнын құрайды. Сол
сияқты басқа да құқық салалары немесе
институттарда меншік құқығын қорғауды
жүзеге асырады.
Сондықтан меншік құқығын қорғау
мәселесін толық көлемде зерттеу үшін оның басқа құқық салаларымен
қалай реттелетінін анықтауымыз керек. ҚР-дағы меншікті қорғаудың
азаматтық- құқықтық тәсілдері азаматтық
құқықтағы өзекті мәселелердің бірі болып
табылады. Азаматтық құқық меншік құқығын
қорғаудың азаматтық құқықтық тәсілдерін
зерттейтін ғылым.
Азаматтық құқықты зерттеушілердің байқауы
бойынша меншікті иеленуді жоғарғы математика
ретінде бағалауға болады деп санайды.
Себебі бұл салада жұмыстарды атқару үшін
жоғарғы деңгейдегі теориялық дискуссиялау
қасиетіне ие болу қажет.
Кеңес дәуірінің аздаған цивилистері
ғана меншікті иелену мәселесіне тоқталған. Ал қазіргі кезде
Қазақстан Республикасы аусағында осы
мәселе бойынша тек бірнеше жұмыстар жарияланған.
Бұл еңбектер профессор М. Сүлейменов
пен заң ғылымының кандидаты С. Скрябинге
тиесілі. Азаматтық құқық меншік құқығын
қорғаудың құқықтық нормаларының жүйесінде
ерекше орын алады. Бұл азаматтық пәнімен
байланысты. Азаматтық кодекстің 1- бабына
сәйкес, азаматтық заңдар мен тауар ақша
және өзге де мүліктік қатынастар және
мүлікке қатысты жеке мүліктік емес қатынастарды
реттейді. «Меншік ерекше қоғамдық, яғни
ерікті қатынастары болып азаматтық құқықтың
пәні табылады.
Азаматтық –құқықтық қорғаудың
көздейтін мақсаты меншік иесінің заңсыз
айырылған мүлкін өзіне қайтару немесе
өзінің затын пайдаланудағы кедергілерді
жою болып табылады.
І. МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
ЕРЕЖЕЛЕР
1.1 Меншік құқығының жалпы
анықтамасы, түсінігі, ұғымы және мазмұны
Меншік құқығы азаматтық
құқықтағы ең күрделі институттардың
бірі.
АК-тің 188-бабына сәйкес меншік құқығы
дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы
танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі
мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану
және оған билік ету құқығы.
Осындай үстемдікке қол жеткізу арқылы
меншік иесі заттың табиғат берген қасиеттерінің бәрін пайдаланып,
оны өзгертуге, өңцеуге, билік етуге, тіпті
бөтен біреуге беруге, егер заң талаптары
және заңмен қорғалатың басқа тұлғалардың
құқықтары мен мүдделері бұзылмаса меншігіндегі
затты жойып жіберуіне де толық құқығы
бар. Затқа заң арқылы үстемдікті тану
заң құжаттарында көрсетілген шекте жүзеге
асады, өйткені затқа үстемдікті шектеу
меншік иесінің еркіндігіне белгілі бір
дәрежеде ыкпал тигізеді, демек, затка
меншік иесіиің билігі шексп болуы мүмкін
емес. Сондықтан да АК-тін. 188-бабындағы
меншік құқытын шектеу мұндай құқықтын.
шексіз еместігін көрсетеді, сол себепті
де тұлғаның оз иелігіндегі затты иелену,
пайдалану және билік ету құқығы заң арқылы
айқындалады.
Меншік кандай да бір затты иеленуге
байланысты қатынас. Иеленуге байланысты құқық нормаларымен
реттелген қатынас меншік құқығы болып
табылады. Меншік қатынасындағы субъектінін
иелену, пайдалану және билік ету құқықтары
мынандай ерекшеліктермен сипатталады:
1) бұл құқыктар заң актілері арқылы танылуы
тиіс;
2) заң актілері бұл құқықтарды қорғауы тиіс;
3) меншік иесінің мүліктік құқықтарын
өз қалауы бойынша жүзеге асыру мүмкіндігі;
4) меншік иесінің өз мүліктік құқықтарын сол
өзіне тиесілі мүлкіне байланысты жүзеге асыруы.
Меншік құкығының мазмұнын
- меншік иесне тиесілі иелену, пайдалану және
билік ету тәрізді өкілеттіктер (элементтер)
құрайды. Бұл өкілеттіктердің әрқайсысы
меншік құқығының қажетті элементтері
болып табылады. Меншік иесі аталғандардың
қай-қайсысын да үшінші бір түлгаға бере
алады, тіпті үш өкілеттіктің бәрін де
беріп, өзі меншік иесі болып қала алады.
Иелену құқығы мүлікті нақты иелену
мүмкіндігін заң жағынан толықтай қамтамасыз етуді жүзеге асырады.
Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік етуге мүмкіндік
беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғышарт жасайды.
Заң иеленуді заңды. заңсыз,
адал нистті және арам ниетті деп бөледі.
Егер мүлікті иелену заңды негізде жасалса,
онда ол заңды иелену болып табылады.
Яғни құкық негізінде мепшік құқығы жүзеге
асырылуы тиіс. Затты заңсыз иелену егер оны зорлықпен немесе
заңнан жасырын жасалса, немесе заңсыз
иеленуші затты кездейсоқ иеленіп, оны
қайтару жөніндегі талапты орындамаса,
бұл да заң бұзу болып есептеледі. Егер
-затты иеленуші иеленген затының заңсыз
екендігін білсе, білуге тиісті болса,
онда ол арам ниетті иеленуші болады.
Пайдалану құқығы дегеніміз
дегеніміз мүліктен оның пайдалы қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң
жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда кіріс,
өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында
болуы мүмкін.
Меншік иесі ө:зінің пайдаланудың өкілеттік
құқығын қалай жүзеге асыруды өзі шешеді.
Бірақ, ол заңдарға қайшы келмеуі тиіс,
ягни меншікті пайдалану қоғамдық игілікке
қарсы келмеуі керек. Демек, қогамдық маңызы
бар объектіні пайдаланғанда меншік иесі
тек өзінің ғана емес, коғамның да мүддесін
ойлануына тура келеді. Меншік иесі басқа
тұлғаға өзінің пайдалану құқығын беруіне
құкылы.
Билік ету құқығы дегеніміз
мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз
етілуі (АК-тің 188-бабы, 2-тар).
Билік етудің өкілеттігі меншік
құқығының объектілеріне қатысты заңды
мәмілелер жасауға өкілетті. Мысалы, меншік
иесі өзінің меншік құқығын өзгеге беріп,
кепілдік құқыык жасап, жалға беруді жүзеге
асырса, онда ол билік құқыығын жүзеге
асырғаны болып табылады. Билік ету құкығы
арқылы мәмілелер жасалған кезде меншік
иесінің құқығы өзгеге толықтай не жекелеген
түрде өтеді- билік еіудің өкілеттігін
жүзеге асырудың маңызды түрі меншік иесінің
мүлікті өз иелігінен шығарып, баска адамдарға
беруі болып табылады.
Билікті қалай жүзеге асыруды
меншік тиесілі тұлға өзі шешеді. Бірақ
бұл жағдайда заң бұзылмауы тиіс. Заңдык
негіздерге байланысты меншік иесінің
билік ету құкығы алынуы не тоқтатылуы
мүмкін. Белгілі бір жағдайларда билік
ету құқығы тек тиісті тұлғаның (мемлекеттік
органның) келісімімен жүзеге асады.
Меншік құқығы мемлекет таныган шектерде
ғана жүзеге асырылады. Яғни, меншік құқығының шексіздігі
заңдармен кейбір жағдайларда шектелуі
мүмкін. Меншік құкығын шектеу мүліктің
ерекше құқықтық режиміне байланысты
болады. Мәселен, азаматтық құқықтың кейбір
объектілерінің азаматтық айналымы шектелуі
немесе айналымнан алыньш тасталуы мүмкін.
Меншік иесінің еркіндігін шектеу
меншік иесінің өз өкілеттілігін жүзеге асыруы басқа тұлғалар
мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
бұзбауға тиіс міндеттен туындайды. Демек,
меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге
асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің
құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
бұзбауға тиіс. Құқықтар мен заңды мүдделерді
бұзушылық басқа нысандармен қатар, меншік
иесінің өзінің монополиялық және өзге
де басымдық жағдайын пайдаланып қиянат
жасауынан көрінуі мүмкін. Бұл жағдайлар
бәсекелестікті реттейтін заңдармен белгіленеді.
Меншік иесі өз құқығын жүзеге
асырған кезде азаматтардың денсаулығы
мен айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін
зардаптпрга жол бермеу шараларын колдануга
міндетті. Бұл шаралар қоршаған ортаны
қорғау туралы заңдарда караетырылады.
Меншік құкығының мерзімі
шексіз болады. Мүлікке меншік құкығы
азаматтык кодексте көзделген негіздер
бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы мүмкін.[2]
1.2 Меншік құқығының нысандары
мен түрлері
Қазақстан Республикасының Конституциясының
6-бабының бірінші тармағында мемлекеттік меншік пен жеке
меншік танылатындығы және бірдей қоргалатындығы
айтылған. Азаматтық кодекс меншіктің
екі нысанын - жеке (АК-тің 191-бабы) және
мемлекеттік (АК-тің 192-бабы) деп бөліп
карастырады.
Меншік субъектісі мемлекет болса, онда
ол мемлекеттІк меншік, ал субъект мемлекеттік емес заңды тұлға
немесе азаматтар болса ол онда жеке меншік
болып табылады.
Меншіктің субъектілері мемлекет,
әкімшілік- аумақтық бөліністер, заңды тұлғалар мен азаматтар
бола алады. Мемлекеттік меншіктің өзі республикалық және коммуналдық
болып екіге бөлінеді (АК-тің 192-бабы)
Мемлекет өкілеттігін жүзеге асыра отырып,
қарауындағы мүліктерді өзінің органдары мен мемлекеттік заңды
тұлғалары арқылы басқарады. Қазақстан
Республикасының азаматтык заңдарымен
реггелетін қатынастарға осы қатынастардың өзге катысушыларымен
тең негіздерде қатысады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік өкімет
билігі мен басқа органдары өздерінің осы органдардың мәртебесін
айқындайтын заң құжаттарыпда ережслерде және өзге де құжаттарда
белгіленетін құзыреті шстінде Қазақстан Реслубликасының
атынан өз өрекеттері арқылы мүліктік
және мүліктік емес құкықтар мен міндеттерді
алып, оларды жүзете асырады.
Мемлекеттік емес -заңды тұлғалар мен азаматтар
өздеріне қарасты барлық мүліктің меншік иесі болып, табылады.
Меншік иесінің құкығын жүзеге асыру, яғни
оның иелік етуі, пайдалану және билік
етуі мүліктің мүддесі мен мақсатына орай
заңға сәйкес шектелуі мүмкін. Мысалы
Қазақстан Республикасының "Тұрғын
үй қатынасы туралы" заңы бойынша меншік
иесінін үй-жайды, ортақ мүлікке қауіп
төндіретін немесе оны нашарлататын жұмыстар
жүргізуімен байланысты өзгертуіне, соның
ішінде қайта жоспарлауына және кайта
жабдықтауына тыйым салынады.
Жеке менншіктің ерекше түріне кондоминиум
меншігі де жатады.
Кондоминиум - үй-жай жеке,
заңды тұлғалардың, мемлекеттің бөлек
(жеке-дара) менншігінде болатын, ал ортақ
мүлік оларға ортак үлесті меншік құкығымен
тиесілі болатын жағдайда бірыңғай мүліктік
кещен ретіндегі жылжымайтын мүлікке
меншіктің ерекше нысаны. Яғни, үй-жайлардың
екі және одан да көп меншік иелеріне тиесілі
тұрғын үйлерде меншіктің ерекше нысаны
- кондоминиум құрылады. Бұл жерде үй-жайға
тұргын жайдағы жеке ішкі кеңістік жатады.
Үй-жай меншік иелерінің әрқайсысы өзіне
бөлек (жеке-дара) меншік құқығы бойынша тиесілі үй-жайды өз
қалауы бойынша иеленуте, пайдалануга,
және оған билік етуге құқылы.
Үйдін бөлек (өзіндік) меншікке жатпайтын
бөліктері (кіреберіс, баспалдақтар, лифтілер,
төбелер, шатырлар, нодвалдар пәтерден тыс не үйге ортақ
инжснерлік жүйелер мен жаодықтар, жер учаскісі,
оның ішінде коріктендіру элементтері
жоне ортақтасып пайдаланылатып Пасқа
да мүліктер) үй-жай меншік иелеріне ортак
меншік құқығы бойынша тиесілі болады.
Сонымен қатар тұрғын үй іргесіндегі жер
учаскесі де үй- жай менішк иелеріне жерді
ортақтасып пайдалану құқығы бойынша
тиесілі болуы мүмкін.
Үй-жайдың әрбір меншік иесінің ортақ
мүліктегі (ортақ меншіктегі) үлесі оған тиесілі үй-жайга бөлек
(өзіндік) меншіктен бөлінбейді. Үлестің мөлшері, егер меншік
иелерінің келісімінде өзгеше көзделмесе,
бөлек (өзіндік) меншіктегі тұрғын үй-жайлардың
немесе тұргын емес үй-жайлардың пайдалы
алаңының бүкіл үйдің жалпы алаңына қатынасымен
анықталады. Мұндай үлесті заттай бөліп
беруге болмайды.
Азаматтық Кодекстің
209-бабына сәйкес екі немесе бірнеше
адамның меншігіндегі мүлік оларға ортақ
меншік құқығымен тиесілі болады.[2]
Қорытынды
Міндеттемелік құқықтық
әдіс меншік құқығын тікелей
емес жанама түрде қорғайды .Е.
Суханов заттық-құқықтық әдіспен
міндеттемелік – құқықтық әдіспен
салыстыра отырып, олардың мынадай
ерекшеліктерін атап көрсетеді:
а)меншік құқығы тікелей(мысалы,
мүлік ұрланса немесе алынса)
бұзылса, ол заттық- құқытық әдіс
арқылы қорғалады. Ал мүлік(мысалы, жалдау
шарты бойынша мүлік меншік иесіне қайтарылмаса)
құқық бұзушы мен меншік иесі арасында
белгілі бір құқықтық қатынасқа түсу нәтижесінде
бұзылса, ол міндеттемелік құқықтық әдіс
арқылы қорғалады. Бұл аталған тұжырыммен
келісуге болмайды. Себебі деликтік қатынас
кезінде зиян келгенге дейін зиян келтірушімен
жәбірленушінің арасында белгілі бір
құқықтық қатынас болған, болмағандығын
анықтау қиын. Басқа жағдайда(мысалы жалға
алушының мүлікті жойып жіберуі) меншік
иесіне келген шығындарды деликтік құқық
арқылы емес, шарт нормаларымен толтыруы
тиіс. Өзінің соңғы шыққан еңбегінде Е.
Суханов осы ерекшеліктерді айыра түсті.
«Заттық- құқықтық жанама түрде де бұзылуы
мүмкін, яғни көп жағдайда міндеттемелік
құқық бұзушылықтың нәтижесінде орын
алады. Мысалы, меншік иесіне мүлікті шарт
бойынша қайтаруға тиісті тұлға (жалға
алушы, сақтаушы, тасымалдаушы) мүлікті
қайтарудан бас тартқан жағдайда меншік
құқығын міндеттемелік- құқықтық әдіс
арқылы қорғауы тиіс.