Макс Вебердің саяси әлеуметтануы немесе «заңды үстемдігі»

Макс Вебердің саяси әлеуметтануы немесе «заңды үстемдігі».

Қарап шығу: 2117 Пікірлер: 0

XX ғасырдың алғашқы ширегінде  әлемдік саясаттану мен әлеуметтануда  неміс саясаттанушылар мен әлеуметтанушылары  да іргелі еңбектерімен танылды. Олардың қатарында неміс әлеуметтанушысы, тарихшы әрі саясаттанушы Макс  Вебер (1864-1929) болды. Оның еңбектері XX ғасырдың алғашқы жартысындағы  әлеуметтік және саяси әлеуметтану  ғылыми білімінің даму бағытын  едәуір дәрежеде анықтай алды.

. Оның әлеуметтану мен саясаттанудың  әртүрлі салаларын қамтыған еңбектері XX ғасырдағы әлемдік саясаттану  мен әлеуметтануға қосылған зор  үлес деп бағаланды.

Макс Вебердің негізгі саяси көзқарасы оның 1918-1919 жылдары жарық көрген «Саяси бейімділік және кәсіп ретінде» еңбегінде баяндалған. Ал «Протестанттық этика және капитализм рухы», «Әлеуметтік-ғылыми және әлеуметтік-саяси танымның «объективтілігі», «Әлеуметтанушылық және экономикалық ғылымдағы «бағалаудан бостандықтық мағынасы» және тағы басқа еңбектерінде әлеуметтануға қатысты мәселелер қамтылды.

М. Вебердің саяси әлеуметтануының басты дінгегі – билік мәселесі. Саяси өкімет пен мемлекетті әлеуметтану ғылымы арқылы қарастырған Вебер оны билік әлеуметтануы деп атады. «Мемлекет дегеніміз не» деп сұрақ қоя отырып Вебер оның осы заманғы әлеуметтанушылық анықтамасын кез-келген саяси одақ секілді, ол қолданатын өзіндік құрал - физикалық зорлық-зомбылыққа сүйеніп қана беруге болатының айтады. 

Осылайша, Троцкийдің «кез-келген мемлекет зорлық-зомбылыққа негізделген» деген сөзін келтіре отырып Вебер мемлекетке төмендегідей әлеуметтанушылық анықтама береді. «Тек егер зорлық-зомбылықты құрал ретінде білмейтін әлеуметтік құрылымдар бар болса, онда «мемлекет» ұғымы жайына қалар еді, онда сөздің ерекше мағынасында «анархия» деп атауға болатын нәрсе орнар еді. Әрине, зорлық-зомбылық мемлекеттің қалыпты немесе бірден-бір құралы емес – бұл туралы жақ ауыртпаймыз. Бірақ, ол, тегінде, сол үшін өзіндік ерекше құрал. Мына заманда мемлекет зорлықпен ерекше етене. Өткен замандарда – рудан бастап әрқилы одақтарға физикалық зорлық-зомбылық әбден қалыпты құрал ретінде белгілі болатын. Бұған қарама-қарсы бүгін біз мынаны айтуға тиіспіз.

Мемлекет дегеніміз адамдардың белгілі бір аумақтың ішінде – «аумақ» нышанға енгізіліп отыр, - заңды физикалық зорлық-зомбылыққа монополиядан дәмететін (және ойдағыдай) қоғамдастығы. Өйткені, біздің дәуірді сипаттайтын бір нәрсе – физикалық зорлық-зомбылық жасау құқығы барлық өзге одақтарға немесе жекелеген одақтарға мемлекет өз тарапынан бұл зорлыққа қаншалықты мұрсат беретін шамада ғана телінеді». Яғни, Вебер айтқандай «зорлық-зомбылық жасау «құқығының» бірден-бір көзі мемлекет деп саналады. Осы анықтама арқылы Вебер «саясат» дегеніміз қай жағынан таразыласақ та, мемлекет арасында болсын, мемлекет ішінде ол қамтитын адамдар топтарының арасында болсын, билікке қатысуға немесе билік бөлінісіне ықпал жасауға ұмтылыс деген сөз» деп атады.

Билік бөлінісіне немесе үстемдік етуге ұмтылыс Вебердің сөзімен айтсақ «кім саясатпен айналысса, сол билікке ұмтылады: не басқа мақсатқа (мінсіз немесе эгоистік) бағындырылған құрал ретінде билікке, не сол биліктің «өзі үшін», ол беретін бедел сезімінен ләззат алу үшін ұмтылады. Мемлекет те, тарихи жағынан содан бұрын болған саяси одақтар да адамдардың адамдарға үстемдік қатынасы, ол заңды (яғни заңды деп саналатын) зорлық-зомбылыққа құрал ретінде сүйенеді.

Саяси үстемдікке, билікті бөлісуге ұмтылатын және саясатпен айналысуды мақсат ететін «кәсіпқой саясаткерлер» туралы егжей-тегжейлі қарастыра келіп М.Вебер былай деп жазады: «Саясатпен» айналысуға – яғни, биліктің саяси құрылымдар арасында және олардың ішінде бөлінуіне ықпал жасауға ұмтылуға – «жағдайға қарай» саясаткер ретінде де, бұл жұмыс, дәл экономикалық кәсіпшіліктегідей, қосымша немесе негізгі кәсіп болатын саясаткер ретінде де айналысуға болады.

Сайлау бюллетенін жәшікке салғанда немесе соған ұқсас ырқымызды білдіргенде, мысалы «саяси» жиналыста қол шапалақтағанда яки жер тепкілегенде, «саяси» сөз сөйлегенде және т.б. жағдайларда біздің бәріміз «жағдайға қарай саясаткер болып шыға келеміз; көптеген адамдарда олардың саясатқа қатынасы осындай қарекеттермен ғана шектеледі. Бүгіндері, мысалы, партиялық-саяси одақтардың сенім білдірілген адамдары мен басқармалары «қосымша қызмет» саясаткерлері болып табылады. Мемлекеттік кеңестер мен сол секілді тек талап бойынша ғана қызмет атқара бастайтын кеңесші органдардың мүшелері де саясатпен тура солай айналысады. Біздің парламентарийлардың едәуір қалың жіктері де онымен дәл солай айналысады, олар тек сессия кезінде ғана оған «жұмыс істейді».

Саясатты өзінің кәсібіне айналдырудың екі тәсілі бар: не саясат «үшін» өмір сүру керек, не саясаттың «есебінен» және «саясатпен» («von» der Politik) өмір сүру керек. Аталмыш қарама-қарсылық тіпті де ерекше бірдеңе емес. Керісінше, әдетте, азырақ шамада мұрат үшін, бірақ көбіне-көп материалдық мүдде үшін осының екеуі де жасалады: саясат «үшін» өмір сүретін адам әлдене іштей мағынада «өз өмірін сонымен» жасайды – не ол өзі жүзеге асыратын биліктен ашық ләззат алады, не «іске» («Sache») қызмет етіп жүргенін түсінуден өзінің ішкі тепе-теңдігі мен өз абыройы сезіміне нәр алады, және сол арқылы өзінің өміріне мағына береді. Тегінде, нақ сондай терең ішкі мағынада әлдебір іс үшін өмір сүретін кез-келген салиқалы адам бұл іс үшін де солай өмір сүретін болуы керек. Осылайша, айырмашылық әлдеқайда терең жағында – экономикалық жағында жатыр.

Кәсіп ретіндегі саясат «есебінен» күн көретін адам – оны тұрақты кіріс көзіне айналдыруға ұмтылатын адам; ал саясат «үшін» күн көретіндердің мақсаты басқа. Әлдекім экономикалық мағынада саясат «үшін» өмір сүре алатын болуы үшін жеке меншіктік салт үстемдігі жағдайында, кейбір, керек десеңіз, әбден таптаурын алғышарттар болуға тиіс: қалыпты жағдайда ол оған саясат әкелуі мүмкін кірістерге тәуелді болмауға тиіс. Демек ол кәдуілгі дәулетті адам болуға немесе жеке адам ретінде ол өмірде тұрақты жеткілікті кіріс алып тұратындай жағдайға ие болуға тиіс. Бері салғанда қалыпты жағдайда шаруа осылай болады.

Алайда жалғыз сол жеткіліксіз: саясат «үшін» өмір сүретін адам мұның үстіне шаруашылық жағынан «кіріптар» болмауға, яғни оның кірістері ол өзінің жұмыс күші мен ойын тікелей толығымен немесе барынша кеңінен өз кірістерін алуға ұдайы жұмсауына тәуелді болмауға тиіс».

М. Вебердің бұл талдауынан көретініміз «егер мемлекетті немесе партияны саясаттың есебінен емес, тек қана саясат үшін өмір сүретін (сөздің экономикалық мағынасында) адамдар басқарса, онда бұл тұп-тура саяси басқарушы жіктерді «плутократиялық» әдіспен жұмылдыру болып шығады. Бірақ бұл соңғысы әлі керісінше мағына бермейді: плутократиялық басшылықтың болуы, саяси үстем жікте сондай-ақ саясат «есебінен» де күн көру ниеті, яғни, өзінің саяси үстемдігін жеке экономикалық мүдделер үшін де пайдалану ниеті болмайды деп топшылайға негіз бермейді.

Нағыз шенеуніктің шынайы кәсібі саясат болмауға тиіс. Ол «мемлекеттік мүдделерге» қатер төніп тұрмаса істі ашуға бой алдырмай, ешкімге бұрмай шешуі тиіс. Ал бұның өзі «заңның үстемдігін» білдіреді. Вебер енгізген «заңды үстемдік» категориясы бұйрық пен бағынуға негізделген билікті қарастырады. Бұндай үстемдікті жеке адамдар іске асыра алады. Вебердің айтуынша «үстемдік дегеніміз, белгілі бір бұйрыққа бағыну мүмкіндігін ұшырату.

Үстемдіктің бірінші түрі көбінесе салтқа айналған моральдық тәртіпке байланысты. Бұл үстемдіктің негізінде ұтымдылық жатады. Оның жарқын мысалы, еуропалық мемлекеттер мен АҚШ болып табылады. Бұл мемлекеттерде адамдар жеке адамға, тұлғаға, лауазым иесіне емес, тек заңға бағынады. Заң арқылы ғана басқаларға, шенеуніктерге бағынады. Яғни, Вебер айтқан үстемдіктің негізі – заңдылық болып табылады. Заңды үстемдіктің екінші түріне Вебер «бағзы маңыздылығымен және оларды сақтауға үйреншікті бағдарлануымен киелі көрінетін ғұрыптар беделі – «дәстүрлі» үстемдікті, яғни, дәстүрге, салтқа негізделген үстемдікті жатқызады. 

Ал үстемдіктің үшінші түріне «әдеттегіден тыс жеке дарынның беделі (харизма), әлдебір адамдарда көсемдік қабілеттердің: аян алу, батырлық және басқа қабілеттердің болуынан туындайтын толық және жеке берілгендік және жеке сенім – пайғамбар, немесе халық сайлаған әмірші, әйгілі демогог және саяси партия көсемі жүзеге асыратын харизмалыққ үсемдікті атайды. Үстемдіктің бұл түрі ежелгі және орта ғасырларда көбірек ұшырасқанымен, қазіргі уақытта сирек кездеседі.

Вебердің «заңды үстемдігі» заңның үстемдігін емес, мемлекеттің, биліктің үстемдігін заңды етуге саяды. Яғни, билік үстемдік ету арқылы ғана мемлекеттік тұтастығын, тыныштығын қамтамасыз ете алады, ел азаматтарының бостандығы мен құқығын қорғайды, олардың заң аясында емін-еркін өмір сүруін қамтамасыз етеді. Яғни, «заңды үстемдік» мемлекет және билік үшін ерекше шара. Вебер тұжырымдаған заңды үстемдік проблемасы одан кейінгі бүкіл саяси ғылым дамуының сипаты мен бағытына да зор ықпал етті.

Вебердің саяси көзқарасының едәуір бөлігінің өкімет пен үстемдікті талдауға арналғанын көпшілік біледі. Вебердің талдауы бойынша «өкімет» қатысушы адамдар өз мақсаттарын басқалардың қарсылығына қарамай жүзеге асыра алатын жағдай ретінде анықталған. «Үстемдік» біршама өзгешелеу, ол өкіметті бұйрық арқылы жүзеге асыруға және ондай бұйрықтың қарсылықсыз орындалу ықтималдығына қатысты айтылады. Бұл арадағы өзгешелік мынада: өкімет билігі әдетте әкімшілік қызметкерлері арқылы жүзеге асырылады.

Үстемдіктің ең төзуге болатын түрі – қандай да негізде болмасын «заңдылықты» оған қатысушылардың өздерінің беруінен көрінеді. Осылайша, Вебер үстемдіктің бірқатар заңды түрлерін анықтап, сол арқылы саяси құрылыстың тарихи және қазіргі түрлерін талдайды. Вебер анықтаған үстемдіктің бұл түрлері жоғарыда аталғандай, «құқықтық» (заңды), «дәстүрлі» (ежелгі тәртіптер), және «харизмалық» (басшының ерекше қасиеті) өлшемдерге негізделген заңдылыққа сенуден туындайды.

Вебердің бұл анықтамасынан бірнеше байлам жасауға болады. Біріншіден, Вебердің талдауы мен оның әдістемесінің арасында анық байланыс бар. Заңдылық идеясы әрекет етушінің жүйеге субъективті сенуіне (немесе сенбеуіне) сүйенеді. Бұл «көпмағыналықты» білдіретін бағдар. Екіншіден, Вебер осынау мінсіздендірілген пошымдарды шындықпен шатастырмайды. Әрекет етушінің заңдылыққа субъективті сенімі төңірегінде жасалған тұжырымдамалық шеңбер мұндай заңдылық шынында да орын алып отыр деген пайымның мойындалуын немесе танылуын қажет етпейді.

Вебердің саяси тәртіпке көзқарасынан ең алшақ тұрған көзқарасы – оған таптар, мәртебеге ие топтар мен партиялар арасындағы жанжал алаңы деп қарау, бұның бәрі өкіметті бөлісу құбылыстары ғана. Үшіншіден, үстемдікті типтерге жүктеу нақты саяси құрылымдарды бейнелеу емес, жүйені талдауға болатын, бірқатар тұжырымдамалар ғана. Өйткені, үстемдіктің барлық пошымдарының болуы әбден ықтимал нәрсе және бұл ықтималдық бір пошымнан екіншісіне айналудың детерменистік прогрессиясына жол бермейді. Вебер осы көзқарасқа сүйеніп талдау жасайды.

Дегенмен де, Вебердің осы заманғы тәртіпке көзқарасында құқықтық және бюрократтық элементтердің бар екендігі даусыз, бірақ анық даму, айталық харизмадан дәстүрлікке және құқықтыққа қарай даму жүйелігі, дәйектілігі жоқ, керісінше, Вебер, қазіргі дүниенің өзінен харизмалық серпін ретінде харизмалық басшылық мүмкіндігін көреді. Осы тұрғыдан қарастырғанда, оның еңбегі постмодернистер әлеуметтік және саяси теориядағы дәрменсіздік деп қарайтын теорияларды сынайтындай оңай тақырып болып табылмайды.

Бекмырза СЫРЫМБЕТҰЛЫ,  Қызылорда қаласы