Әлеуметтану

ЖОСПАР

Кіріспе

Негізгі бөлім

1. Классикалық кезеңнің сипаттамасы
2. Э.Дюркгейм және оның социлолгизмі
3. М.Вебердің «идеалдық тип» теориясы

Қорытынды

Пайдаланылған  әдебиеттер.

                                                  Кіріспе

            Әлеуметтану ХІХ ғасырдың 30-40 жылдары  өз алдына дербес ғылым болып  қалыптасты. Оның негізін салушы  Огюст Конт (1798-1857ж.ж) болды. Оның  әлеуметтану тұжырымдамасының негізінде  қоғам дамуының сатыларға жіктелуі  туралы идея жатыр. Жалпы, О.Конттың тұжырымдамасы бойынша, әрбір қоғамды ақыл-сана, жалпы идея басқарады деген идеалистік ой жатыр. Сондықтан О.Конт жалпы қоғамның дамуын адамдардың интеллектуалды ақыл-ойының, санасының бір ізгілікпен дәйекті дамуының 3 кезеңі, яғни теологиялық, метафизикалық және позитивистік сатыларын тұжырымдау арқылы түсіндіреді.

     Огюст Конт алғашқылардың бірі болып, қоғамды организм сияқты жүйе ретінде қарастырды. Ол жүйенің тұтас, бөлінбейтін сипатын және оның бөліктерінің өзара бағыныштылығын, бір-бірімен тұрақты байланыста, қарым-қатынаста болып, үздіксіз оң және кері ықпал ететінін атап көрсетті.

О.Конт әлеуметтануды жай  ғылымдардың қатарына жатқызбады, оны  барлық ғылымдардың шыңы, қоғамды  әлеуметтік ұйымдастыру мен өзгертудің аса қуатты құралы деп есептеді. Ол әлеуметтануды шартты түрде әлеуметтік статика және динамика деп екіге  бөлді. Біріншісінің объектісі -   "тыныштық қалпындағы", екіншісінікі "қозғалыс күйіндегі" қоғам болып  табылады. Бұл екі түсінік биологиядан  алынған. Әлеуметтік статика - әлеуметтік организмнің құрылымын зерттейтін әлеуметтік анатомия болса, әлеуметтік динамика - әлеуметтік организмнің үдерісін, оның дамуын қарастыратын әлеуметтік физиология.

    Әлеуметтік құбылыстарды  зерттеуде О. Конт бірнеше әдіс-тәсілдерді ұсынды. Ол әлеуметтік фактілерді бақылау әдісіне үлкен мән берген, өйткені бақылау ғылымға объективтілік сипат береді деп есептеді. Белгілі бір мағынада әлеуметтанудың барлық әдістері осы бақылаудың түрлері болып саналды. Оның ойынша, адамзат дамуы эволюциясының барысын анықтауда әлеуметтанулық салыстыру әдіс-тәсілдері мүмкіндік береді. Әлеуметтік ғылымның "нағыз негізін" құрайтын бұл әдістің мәні адамзат эволюциясының әр кезеңін салыстыруда және адамзаттың әр түрлі жай-күйіне дәйекті баға беруінде жатыр. Зерттеудің үшінші "объективті" әдісі - тәжірибе. Конт әлеуметтануда, физикадағы сияқты, құбылыстарды жасанды ету арқылы тікелей тәжірибе жасау мүмкін емес деп есептеген. Бірақ мұнда "жанама" тәжірибе бар. Әлеуметтануда, биологиядағы сияқты патологиялық (тірі организмдегі ауру үдерісі мен жағдайын) құбылыстарды талдау нағыз тәжірибе болып табылады.         

2.1 Классикалық кезеңнің сипаттамасы

Қоғамдық өмірде әлеуметтік мәселелерді талдау талпыныстары ерте кезден басталса да, әлеуметтану жеке ғылыми пән негізінде 19 ғасырдың 30-шы жылдары ғана қалыптасты. Осыған қарамастан, қоғам жөнінде белгілі көріністер көптеген ғасырлар тоғысында дамып  келді.

Әлеуметтанудың алғышарттары қоғамның өзіндік әлеуметтік үрдістері  жөнінде объективті ғылыми білім  алу сұранысынан белгіленеді. Әлеуметтанудың түп-тамыры жалпы өркениеттің табиғатын  айқындайды. Бұл әлемдік нарықтың біртіндеп қалыптасуы, ұқсас саяси  құрылымның пайда болуы мен әр түрлі мәдениет өзара байланысының қалыптасу үрдісі белгіленеді. Білім  мен тұтас әлеуметтік әлемді біліп, тану қоғам жөнінде ерекше ғылымды  талап етті. Әлеуметтану тарихын  бірқатар кезеңдерге бөледі.

Бірінші кезең Ежелгі әлем қоғамы жөнінде әлеуметтік білімдердің  қалыптасуын мен дамуын қамтиды. (миф пен эпос: шындықтың айқын  көрінісі ретінде; Ежелгі Греция мен  Ежелгі Римдегі әлеуметтік және саяси  оқытулар).

Екінші кезең ортағасыр  мен Қайта өрлеу дәуіріндегі  әлеуметтік білімнің дамуын қамтиды (Таным  формасы мен дүниетаным жүйесінің  өзгерісі. Августин Блаженный Теософиясы. Қайта өрлеу дәуіріндегі қоғам  жөнінде әлеуметтік білімдер мен  ойлар. Н.Макиавелли, Ж.Боден, Т.Гоббс  және т.б. әлеуметтік ойларының қалыптасуы).

Үшінші кезең 17-18 ғасырдағы  адам мен қоғам жөнінде әлеуметтік білімдер. Жаратылыстану құқығы мен  қоғамдық келісім концепциясы. Ш.Монтескье, Ж-Ж. Руссо және т.б. әлеуметтік концепциялары. Консерватизм мен либерализм ұғымдары.

Әлеуметтік тарихтың төртінші кезеңі 19 -20 ғасырды қамтиды. Адам жөнінде ғылым. Огюст Конт әлеуметтануы. Эмпирикалық социологиялық зерттеулердің қарқынды дамуы. Әлеуметтану позитивизмінде методологиялық бағыттың басымдылығы. Конт заманынан бастап, қоғам жөнінде білімнің жеке саласы ретінде академикалық әлеуметтану кезеңі басталады. Түрлі ғылыми мектептер қалыптасады: натурализм, эволюционизм, органицизм, социал-дарвинизм және т.б. 19 ғ. аяғы мен 20 г. басы әлеуметтануда натурализмның терең дағдарысымен байланысты, бұл қызығушылықтың әлеуметтік әрекет пен өзара әрекет мәселелеріне ауысуын, түсінуші әлеуметтану әдістері мен тұлға әлеуметтану концепциясының құрастыруымен байланысты болды (М.Вебер, Э.Дюркгейм және т.б.). 20 ғасырдың 20-80жылдар аралығында әлеуметтануда қазіргі негізгі бағыттардың қалыптасуы, қарқынды салалық жіктеліс пен зерттеу әдістерінің жетілу үрдісі жүрді. 80-шы жылдардан бастап әлеуметтану дамуында жаңа қазіргі кезең басталады.

Теологилық кезеңді( бірінші  кезең) Конт қоғам дамуының белгілі  кезеңі 17-18 ғасырға дейін созылған деп дәйектеді. Сол кезеңде идеялық  сипаттағы негізгі үстем күш  дін болды. Бұл кезеңде адамзат  санасы құбылыстардың не бастапқы не соңғы себебін табуға тырысады. Адам санасы абсолюттік білімге тырысады.

Екінші кезең – метафизикалық. Қоғамда абстракция, метафизикалық  концепциялар үстемдік етеді. Бұған  Конт материалистік философия мен  революциялық қағидаларды жатқызады. Бұл концепцияларды сынға алып, ол марксизмнің, әсіресе таптық күрес  жөніндегі көз-қарастарымен келіспеді.

Үшінші кезең – позитивистік. Конт тұжырымы бойынша, қоғам үшін ең лайықты кезен деп сипаттады. Бұл діни, философиялық тұжырымдамалардан  алшақтап, эмпиризм, физикализм, позитивизм принциптер негізінде қоғамның барлық салаларын қарастырады. Эмпиризм –  дүние жөнінде нақты ақиқат дерегі ретінде тәжірибе болып табылады. Позитивизм – пәніне нақты фактілер ғана жатқызылады. Физикализм – бұл  физика ғылымы тұрғысында қарастырылатын, ғылыми түсініктер. Осымен Конт әлеуметтануды  жаратылыстану ғылымдары, әсірессе физика үлгісі бойынша бағыттады.

2.2 Э.Дюркгейм және оның социлолгизмі

           Әлеуметтанудың классикалық негізін  салушылардың ірі өкілінің бірі, әрі өте беделдісі –Эмиль Дюркгейм (1858-1917 ж.ж.). Қазіргі әлеуметтану  көбіне Э.Дюркгеймнің классикалық  мұрасына сүйенеді. Өзінің әлеуметтануында  ол әлеуметтік таным процесінің  әдістемесіне көп көңіл аударды.  Ал, бұл методология “социализм” деп аталады. Социализмнің мәні мен мазмұны әлеуметтілікте. Тек әлеуметтілік арқылы зерттеу, басқаша айтқанда, қандай да бір әлеуметтік құбылысты, процесті алмайық, олардың бәрі әлеуметтік ортамен байланыста өмір сүреді. Қоғам – ерекше құбылыс, оны табиғатпен, психикамен шатастырып, алмастыруға болмайды. Әлеуметанудың методологиясы (яғни, әдістемелері) жаратылыстану ғылымдарына ұқсас болуы қажет, әлеуметтану өз алдына ғылымға айналуы үшін оған белгілі бір жағдайлар қажет, осылардың ішінде оның тек қана өзі зерттейтін, өзіне ғана тән пәні мен таным әдістемелері болуы керек. Э.Дюркгеймнің пікірінше, әлеуметтану әлеуметтік нақты мәні бар, оған ғана тиісті қатынастарды, олардың сапаларын терең зерттеуі керек.

      Әлеуметтік  нақтылықтың негізгі элементі- әлеуметтік  фактілер, осылардың жиынтығынан  қоғам құралады. Осы фактілер  әлеуметтанудың пәнін құрайды.  Оның басты мақсаты құбылыстарға  түрткі болатын заңдылықтарды  ашып тұжырымдау. Э.Дюркгейм әлеуметтік  фактілерге бастапқы түсінікті  (елестетуді) жапқызады. Ұжымдық  ұғымға әр түрлі адам өмірінің  моралдік, басқаша айтқанда, әдет-ғұрып,  дәстүр, тәртіп ережелері, т.б.  кіреді. Ал, олар объективті түрде  өмір сүреді. Э.Дюркгейм қоғамды  ерекше субстанция ретінде қарастырды, оны топтық саны мен топтық  мінез-құлық ерекшеліктерімен салыстыра  отырып түсіндірген. Топ ойлайды,  сезінеді, іс-әрекет, қимыл жасайды.  Ал, бұл топтың мінез-құлқы оның  әрбір жеке мүшесінің ой-сезім,  іс-әрекетінен басқаша. Бұл постулатты (яғни, еш қандай дәлелді керек  етпейтін жорамалдарды) Э.Дюркгейм  барлық қоғамға қолданады. Әлеуметтік  фактілер индивидтен (адамнан) тәуелсіз, ол да табиғат құбылыстары  сияқты, бірақ, олар адамға еріксіз  түрде әсер етіп, оның қоғамда бір тәртіппен жүруін талап етеді. Әлеуметтік фактілердің объективті сипатта өмір сүруі оларды зат ретінде зерттеуге итермелейді, онда жаратылыстанудың кейбір әдістері (мысалы, бақылау, салыстыру, гипотеза (болжам), эксперимент, т.б.) қолданылады. Әлеуметтік фактілер адам өмір сүруіндегі іс-әрекеттерінің бейнесі (суреті, образы), ал, бұл іс-әрекет белгілі және белгісіз болуы мүмкін, бірақ, олардың адамға сырттай ықпал ететін қабілеті болады. Жас өспірім бала дайын тұрған даму заңдарына жататын әдет-ғұрыптарды, діни сенімді, тәртіп ережелерін сол дайын күйінде қабылдайды. Бірақ, бұлар оның таным-түйсігінде өздерінше қызмет атқарып, объективті өмір сүреді.

         Әлеуметтік фактілердің объективтік  өмір сүруінің тағы бір салдары-  ол адамдарға әсер етер отырып, оларды белгілі бір іс-әрекет  жасауға итермелейді. Сөйтіп әрбір  адам әлеуметтік мәжбүрлікке  душар болады. Мысалы, адамның құқықтық  және адамгершілік ережелерінің  бұзылуы, ол қоғамдағы жалпы  жағымсыз құбылыстардың басымдылығынан  туып отырады. Мұндай жағдайлар  басқа да әлеуметтік фактілерде  кездесіп отырады.

       Э.Дюркгеймнің  тұжырымдамасында әлеуметтану қоғамдық  ғылымдардың ішінде ең басты  орынды алады. Оның міндеті  –тек қана әлеуметтік фактілерді  зерттеумен шектелмейді. Ол басқа  қоғамдағы ғылымдарды ғылыми  әдістемелер, теорияларымен қаруландырады.

       Э. Дюркгеймнің  әлеуметтік теориясының өзегін  әлеуметтік келісім, ынтымақтастық  (теория солидарности) теориясы құрайды.  Осы теорияны зерттеуге оның  ең басты еңбегі – “Қоғамдық  еңбектің бөлінуі” арналған. Бұл  еңбегінде ол әлеуметтанудың  басты міндеті-әлеуметтік байланыстар  мен қатынастардың табиғатын  және осы әлеуметтік бірліктердің  негізін анықтау деп санады.

       Э. Дюркгейм  қоғамның тұтастығының негізі-ұжымдық  сана. Яғни әр қоғамда тарихи  қалыптасқан салт-дәстүрлердің, көзқарастардың, моральдік ережелердің жиынтығы  болады. қоғам мүшелерінің көпшілігі  осы аталғандарды өздерінің күнделікті өмірлерінде, іс-әрекеттері менқызметтерінде басшылыққа алып отырады. Қоғам дамуының ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы өзгерістерге талдау жасай келе, Э. Дюркгейм ұжымдық санадағы өзгерістерге тоқталған. Оның пікірінше, экономикалық байланыстар әлеуметтік ұйымдастыруды, қоғамдық-еңбектің бөлінуін қамтамасыз етеді. Оның қоғамдық сананы біріктіру рөлі әлдеқайда төмен, өйткені діни сенім, әдет-ғұрыптар адамдардың санасында бұрынғыдай маңызды рөл атқармайды. Бұл –қоғамда адам одан біршама тәуелсіз,тыс тұрады да, - оның бостандығы мен дербестігі қамтамасыз етіледі.

       Дегенмен, қазіргі қоғамды өткен көне  қоғаммен салыстырғанда оның  тұрақтылығын төмен, аномия (яғни, қоғамда адамдардың тәртібін, адамгершілік  қасиеттерін басқарып реттеудің  төмендеп кетуі) жағдайында болады. Э.Дюркгейм әдеттегі көне, архаикалық  қоғамнан қазіргі индустриялды  қоғамғаөту жолын талдай отырып, осы өтпелі кезеңде аномия  құбылысының объективті орын  алуын қорытындылайды. Оның пікірінше,  аномия қоғамның белгілі бір  кезеңінде адамның мінез-құлқының  төмендеп, моральдық, яғни адамгершілік  тұрғыдан басқару қиынға соғуынан, қоғамдағы негізгі әлеуметтік  институттардың (яғни, мекеме, ұйымдардың) іс-әрекетінің тиімсіздігінен және  әлеуметтік қайшылықтардың өсуінен  байқалмақ.

       Э.Дюркгейм  нақтылы әлеуметтік зерттеулер  негізінде соционализм постулатына  сүйене отырып, адамдардың өзіне  қол жұмсаудағы басты себебін  анықтауға тырысады.

       Оның  ойынша, адамның өзіне қол жұмсау  әрекеті қоршаған әлеуметтік  ортаның сипатына (түріне) байланысты  болмақ. Нақтылай айтатын болсақ, оның тамыры ұжымдық байланыстардың  деңгейі мен шапшаңдығына және  әлеуметтік интеграцияның негізінде  тетігінде жатыр. Э.Дюркгейм нақтылы  әлеуметтік мазмұнда жиналған  материалдар негізінде мынандай  тамаша қорытындыға келеді: қоғамның  даму деңгейі және интеграциясы  жоғарылаған сайын адамның өз  жанын қиюшылық әрекеті төмен  болады және керісіншеде де солай. Осындай тұжырыммен Э.Дюркгейм әрбір әлеуметтік топтардағы өзін-өзі өлтірушіліктің түрліше деңгейін ашып берді. Мысалы, протестанттар мен католиктерді салыстырғанда бұл құбылылыс католиктерде бірнеше есе кем, ал, қалалар мен селоларды салыстырғанда қалаларда жоғары. Э.Дюркгейм өзін-өзі өлтірушіліктің 4 типін тұрпатын анықтап берді, олар: эгоистік, альтуристік, экономикалық және фаталистік. Бұлардың әрқайсысының өзіне тән құпиясы бар, шешілуі жолы жеке адам мен топтың қарым-қатынасына байланысты. Э.Дюргкеймнің бұл теориялық еңбегі қылмыстық істердің және девианттық (ауытқу) мінез-құлық әлеуметтануының негізін салды. Бірақ, Э. Дюркгейм қылмыстық істердің психологиялық мотивтерін мойындамады.

       Ежелгі  қоғамдар өміріне үңіле отырып  және этнографиялық материалдардың  негізінде Э.Дюркгейм діннің ерекше  әлеуметтік тұжырымын да жасады. Ол дінді қоғамның өзі, қоғам  барлық киеліктің, қасиеттіліктің  шығатын көзі деп есептеді. Осыған  орай әлеуметтік бірлікте дін  шешуші рөл атқарады. Қоғам дінсіз  өмір сүре алмайды. Дін қоғамдағы  ең құнды, бағалы қасиеттерді  бейнелейді.

2.3 М.Вебердің «идеалдық тип» теориясы.

      Макс Вебер (1864-1920ж.ж) – батыстың ірі әлеуметтанушысы. Қазіргі әлеуметтану ғылымы М.Вебердің ой-тұжырымдарымен көп санасады. М.Вебердің әлеуметтану теориясы позитивистік теорияға қарсы шығу кезеңінде пайда болды. Позитивизмге қарсы шығу дәуірінде ол әлеуметтанудың өзгешелігін жақтай отырып, адам іс-әректін, қимылын “түсіну, ұғыну” теориясын қалыптастырады.

        М. Вебердің пікірінше, әлеуметтану қоғамның әлеуметтік-тарихи құбылыстарының субъективтік (яғни, адамның санасына, ойлауына байланысты) жақтарын, нақтылы айтсақ, адамның іс-әрекетінде, қызметінде оның мұң-мұқтажын, талап-тілегін, мақсатын, т.б. әр уақытта ескеріп отыруы керек. Осыған қосымша, әлеуметтану оны объектитілік пен эмпирикалық жағынан бақылап, тексеру жақтарын жоққа шығармауы керек. Оның басты міндеті – адамдардың іс-әрекетінің, қимылының мәнін, мағынасын, мазмұнын терең түсіну, ұғыну болып табылады. Осыларды еске ала отырып, қоғамның даму заңдарының себебін ашуға болады.