Халықтың әртүрлі категорияларымен әлеуметтік жұмысының мәні мен мазмұны

АҚШ- та әлеуметтік жұмыскер мамандығына  тәжірибелік әдістердің көптеген теориялары бар. Түрлі теориялар мен әдістердің артықшылықтары, қатыстылық еңбектері ұзақ уақыт бойы академиялық форумдарда айтыс туғызып келді. Әлеуметтік жұмыскерлер мектептері өз бағыттарын немесе мамандандыруын өзгерте алғанымен, олардың барлығы жоғарыда айтылған негізгі элементтерді оқу жоспарынң алты саласында да сақтауға тиіс. Әлеуметтік жұмыс мектептеріндегі білім сапасының жақсаруын Әлеуметтік Жұмысқа Оқыту Кеңесі (ӘЖОК) қадағалайды. Бұл ұйым өзіндік теориялар немесе әдістерді ұсынбайды. Дегенмен, ӘЖОҚ әлеуметтік жұмыс мектептері ұсынған оқу жоспарлары мен курстарды , оларда барлық қажетті элементтердің қатысқанын, мектептегі оқыту ӘЖОҚ қабылдаған стандартқа, содай-ақ жоғарғы кәсіпкерлікке сәйкестіктеріне көз жеткізу үшін, жиі-жиі тексеріп отырады.

Оқу жоспары негізін алты саладағы - әлеуметтік ортадағы адамның іс-әрекеті, әлеуметтік саясат, мамандық теориясы мен тәжірибесі, зерттеу, құндылық пен  этика, тәжірибелік  ол- білім мен тренинг құрауға тиіс.

Сонымен қатар АҚШ-та табысы төмен  отбастарына тұрмыстық жәрдемақы  беріледі, олардың мөлшері жылына отбасына орташа алғанда 2000 доллар. Қосымша  төлемдер (демалыс, сырқаттану қағаздарының төлемдері), жұмыссыздық жөнінде  қосымша жәрдемақылар барынша көп таралған. Қазіргі уақытта мемлекет балалардың жоғарғы мектепте оқуын жалғастыруға жәрдемақыны өте көп береді. АҚШ-та федералды деңгейде қорлар мен қызметтер құрылуда. Бұлар қарттығы бойынша зейнетақы, медициналық қызмет, мұқтаж адамдарды азық-түлікпен, арзан үймен қамтамасыз ету және т.б. Отбасындағы қарттарға, мүгедектерге тұрғын-үй-тұрмыстық қызмет көрсетуге ерекше көңіл бөлінеді.

АҚШ-та жарымжанды отбасылармен әлеуметтік жұмыс жүргізумен айналысатын, «Серіксіз  ата-аналар» ұйымына біріккен өз-өзіне көмек көрсететін топтар мен қолдау топтары кең дамыған. 1960 жылы осындай отбастары 22% болса, 1990 жылы 44% болды.

АҚШ-ғы отбасымен жүргізілетін практикалық жұмыс отбасындағы ұқсас сипаттамаларды салыстырғанда, қоғамдағы тәртіп ерекшеліктерін, көзқарастарын, мәнділіктерді үйретуге жасалатын тұжырымдамаға негізделмейді.

Қазіргі уақытта АҚШ-та үлкен жоспарлы мемлекеттік «Отбасына қайту» бағдарламасы өте белсенді. Түрде насихатталып отыр. Мұның мәні мынада: мүнда отбасымен  әлеуметтік жұмыс жүргізетін профессионалдар, социологтар, отбасы жөніндегі кеңесшілер өз қызметін белсенді көрсетеді.

АҚШ-ғы отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар туралы айтылғандар осы  жоғары дамыған елде әлеуметтік өмір және қорғалу дәрежесі туралы белгілі бір ұғым жасауға мүмкіндік береді.

Көп жылғы тартыстан соң, Америка  Құрама Штаттары мамандары (кәсіпкерлері) әлеуметтік жұмыс бар, ол жай ғана модификация емес деген тұжырымға  келді. Бұл да солардың ішіндегі мамандық. Тек осы мамандық қана жеке тұлға  мен оның әлеуметтік ортасының жақсы өмір сүруін қамтамасыз ететіні анық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2 Халықтың  әртүрлі категорияларымен әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін жетілдіру

 

Әлеуметтік жұмыс әлеуметтік қолдау мен қызмет  көрсету іс-әрекеті  ретінде ғана қарастырылмайды. Қоғамдағы әлеуметтік қайта құрулар оның әрбір мүшесінің мүддесіне, белгілі себептермен өзінің өмір сүруіне қажетті жағдай қамтамасыз ете алмайтындарға, бағытталған мемлекеттік және мемлекеттік емес құрыламдар күшінің жиынтығы. Бұл мәселе бойынша Қазақстан өз тәуелсіздігін алған жылдары оның экономикасында 21 миллиардтан астам доллар шетелдік инвестиция тартылды.  Бұл қаржы еліміздің әрбір тұрғынына шаққанда 1,5 мың доллардан келеді. Сарапшылардың бағасы бойынша, Қазақстан экономикасына 80% инвестиция Орталық Азиядан түсті. Әлемдік банк Қазақстанды инвестиция таратылатын әлемнің 20 елінің қатарына кіргізді. Бүгінгі күні  біздің халықаралық қарыздарымызды ұлғайтып, Қазақстан таза несие беруші еліне айналды.

Біздің  экономикамыздың негізгі  сипаттамасына тез дамып отырған жекеменшік секторы жатады. Бүгінгі күні жеке меншік өнімнің  75% шығарғарып отыр. 1000-нан астам жеке меншік өндіріс орындары тіркелеген, оның 1700-ге жуығы ірі өндіріс орындары. Оған қоса елімізде  348 мың субъект  шағын кәсіпқойлықпен айналысады. Шағын бизнес саласында жұмыс істеушілердің жалпы санына шаққанда 40%-ға  жеткізу міндетін қойып отырмыз.

Әлеуметтік жұмыста жеке меншік сектордың іс-әрекетін жақсарту мақсатында:

- әлеуметтік жауапкершілікті нақты  болу үшін және орталық пен жергілікті үкімет органдарымен келісім-шарт жасауда қоғамдық тыңдаулар өткізу;

- ынталандыру мүмкіндіктерін талдау  және жұмыс орындарын берушілерді  ынталандыру үшін ұсыныс жасау,  адамдарды жұмысқа қабылдау мен  жұмыссыздарды оқыту;

-  халықтың аз қорғалған топтарына әлеуметтік көмек мақсатында жеке меншік секторын қатыстыру жүйесін дамыту.

Соңғы жылдары Қазақстан ТМД  елдері арасында жалақының орта деңгейі  жағынан алда  келеді.  Қазіргі  кезеңде  Қазақстанда  өндірісті  жаңартуды  іске  асыру,  сонымен қатар отандық өндірушілерді қолдау  саясаты басталды.  Спорт, физкультура,  денсаулық сақтау,  білім, отандық ғылымды дамытуға  мемлекеттік қамқорлық кең етек алды.  1000 астам мәдени  объектілер  ашылды  немесе  қайта қалпына келтірілді.  Әлеуметтік  бағдарламалардың  бірі  мектептерді  компьютерлендіру  табысты  орындалды.  «Халық денсаулығы» атты  бағдарламасы  елдегі емдеу мекемелерінің  вакциналармен қамтамасыз  етіп, мәселені  шешті. 1990 жылдарда  бүгінгі  күндері жаңа мектептер мен  емханалар  салынып жатыр. Бұның барлығы  Қазақстанның 2030 жылға арналған  бағдарламасының  жемісі. Бұл  бағдарлама  «2030 стратегиясы» деп аталып. 1997  жылдың  аяғында  жасалды,  бұдан біз  жаңару  ісінің керектігін,  тұрақтылығын сезінудеміз.  «2030  стратегиясы» біздің қоғамымыздың жағдайына әділ  баға беріп,  дамудың ұзақ  мерзімді мақсаттары мен жолдары белгіленді.

Әлеуметтік  жұмыстың экономикалық  функциясы - әлеуметтік қорғау  жүйесі  субъектілерінің іс-әрекеті.  

Қазақстан мүше болған халықаралық еңбек ұйымы, әлеуметтік қорғауды жүйе кешенді шара ретінде  анықталады.

Онда:  

   -  тұрғылықты  ынталандыру, ақылы еңбек қызметіне бейімделу;

   - әлеуметтік сақтандырудың механизмінің  негізгі әлеуметтік  қауіпті пайда болу  жағдайында  кіріс бөлігін  өтеу  мен  алдын алу;

    - әлеуметтік  сақтандыру  жүйесінің қатысушылары  емес,  халықтың  әлсіз топтарына арналған  әлеуметтік  көмек мезанизмдеріне  мүмкіндік  беру;

   - медициналық көмек және білім беру  сияқты  негізгі құқықтармен  қызметтерге қол  жеткізу.

Өтпелі  кезеңнің  алғашқы кезеңінде  үкімет  әлеуметтік  қорғау  жөніндегі  ағымдағы  мәселелермен: бюджет жетіспеушілігі, өндірістің  құлдырауы, инфляция, экономикалық сектордың  бейресми  бөлігінің  ұлғаюымен  айналысуына  мәжбүр болды. Нәтижесінде әлеуметтік  сала фрагментациялы  сипат алды.  Әлеуметтік  қорғау  жүйесі  жүргізілген қайта құруларға қарамастан , қазіргі уақытта заң жүйесінің жетіспеушілігі,  ынталандырудың  төменгі деңгейі сияқты қиындықтарға  кездесті.  Соңғы жылдары  экономикадағы  игілікті өзгерістер  және  әлеуметтік  қорғаудың  кешенді жүйесін құруға өтуді  қамтамасыз етудің  шаралары.

Осыған орай халықты  әлеуметтік қорғауды  Қазақстанның  бүгіні мен  болашағының  басты  мүмкіндіктерін  ескере отырып  жаңа тұжырымдама жасалды.  Бұл тұжырымдама көлемінде азаматтарға  көрсетілетін  әлеуметтік  қызметінде  білім  және  медициналық  көмек  көрсету  қарастырылмаған, олар  басқа  бағдарламалық  құжаттарда  белгіленген.  Әлеуметтік  қорғаудың  басты  реттеуші  мен қаржы көзі  мемлекет болып табылады. Азаматтардың  кейбір топтарына  заңға  сәйкес  әлеуметтік  көмек  мемлекет  қаржысынан  беріледі.

Қолданылып  жүрген негізгі  әлеуметтік  қорғау  жүйесі  және  оның  тиімді  жұмыс істеуіне кедергі  жасайтындар:

- әлеуметтік  саланы  реттеуші  заң;

- әділеттіліктің  жетіспеуі және  ынталандырудың  төмендегі;

- айқындықтың жетіспеушілігі.

Іске асыру үшін ұсынылып отырған  әлеуметтік  қорғау  жүйесі болу керек:

Әділетті  әлеуметтік  қорғау құқығын  іске  асыру потенциалды алушыларға жеңіл болу керек. Жалпы  барлық еңбекке жарамды азаматтар өзінің және отбасының тұрмыс тіршілігі үшін жауапты болуға ұмтылуы тиіс.

Пәрменді жәрдемақы атаулы болуы  тиіс, яғни кімнің жәрдемақы алуға  құқы  және  оған  мұқтаж  адамның  құқы бар. 

Тиімді  жүйенің  негізгі  компоненттері  икемді  реттелінуді,  яғни жақсы  басқарылып, оған  аз  шығын  жұмсалып, айқын  болу керек. Қол жеткізу мүмкіндігі,  яғни  белгілі мерзімде  халықты  неғұрлым  толық  қамту.

Жоғарыда  айтылғандарды ескере отырып,  әлеуметтік  қорғау  жүйесін  әлеуметтік  қауіп-қатер  негізінде  қорғаудың  төменгі  элементтерін  қоса  отырып  ұйымдастыру:

- барлық азаматтарға  бюджет  қаржысы  есебінен  мемлекеттік   төлемдер  әлеуметтік  қауіп-қатерге   байланысты  бірдей деңгейде төлеу;

- жұмыскерлер  мен  жұмыс  берушілер  есебінен  бірінші   кезеңде міндетті  әлеуметтік  сақтандыру;

- жинақтаушы  зейнетақы жүйесі;

- бюджет есебінен  азаматтардың  белгілі  категорияларын қолдау  үшін  арнайы  мемлекеттік   бағдарламалар мен арнайы  көмектер.

Бұған қоса,  азаматтардың  ерікті  сақтандыруын  іске асыру  көтермеленеді. Мемлекеттің  әлеуметтік  қорғау    жүйесінің  бірден-бір басты  бағыты – бала мен аналарды  кең көлемді  әлеуметтік қорғау.

Демографиялық  процестер  мен  бала  тәрбиесін  қолдау  әлеуметтік  қорғауда  проблема  ретінде  қарастырылады.  Кәмелетке толмаған  балалар тәрбиелеп  отырған  отбасылары  мен  бала  туылғанда  оларды  қолдау  мақсатында бір  жолғы  төлем  енгізіледі.

Мүгедектер  проблемасына  байланысты  оларға  мемлекет  тарапынан көмек  көрсету  мемлекеттік  сатандарттар  енгізуді  қамтамасыз ету.  Бұл  ұсыныстар  2002-2005  жылдар  аралығында мүгедектерді  сауықтыруға  арналған  бағдарламада көрініс  табады.  Арнаулы  әлеуметтік  көмектер  тек қана  өте  аз  қорғалған  халықтың  бөлігіне көрсетіледі.  Мысалы,  2000 жылдың  басында  кедейлерге ақшалай  көмек: Хорватияда,  Македонияда,  Өзбекстанда,  Албанияда, Венгрия мен Эстонияда  әлеуметтк көмек  мұқтаждығын  тексеру  негізінде,  Болгария мен Қазақстанда түрлі әлеуметтік  көмек бағдарламасында мұқтаждығын тексеру қарастырылмаған.  Қазақстанда, Македонияда,  Өзбекстанда,  Хорватияда  балаларға көмек оның  мұқтаждығын тексеруге негізделген.

Осыған қоса,  біздің  елімізде  белгілі  топтардағы – соғыс  ардагерлері, мүгедектер және  көп балалы  аналарға  қосымша  қарауға  арнайы  бағдарламалар жаслуда. Арнайы мемлекеттік  әлеуметтік  көмек  азаматтарға  ақшалай  және  заттай,  әрі  ақылы  қоғамдық  жұмыстар  түрінде  көрсетіледі.  Арнайы әлеуметтік  көмектің  тиімділігі  кейбір елде  елде  бірдей емес.  Қазақстанда,  сол сияқты  Ресейде әлеуметтік  көмек аймақтық  үкімет органдарының  қалауына  қарай шешіледі.  Заттай  әлеуметтік  көмек тек жұмысқа жарамсыз  азаматтарға – балаларға,  зейнеткерлерге,  мүгедектерге  беріледі.  Сонымен қатар дәстүрлі  көмектерге  қоса  мысалы:  қарттар мен мүгедектер  интернат  үйлерін қамтамасыз ету,  тұрғылықты  мекен-жайы  жоқ азаматтарға үйлер,  әлеуметтік  қонақ үйлер,  әлеуметтік  жағынан аз  қамтылған адамдарға еліміздің алдында тұрған  міндет  әлеуметтік қорғау бөлінетін қаржы көлемін ұлғайту емес, кедейлікпен күресудің тиімділігін арттыру. Қазақстандағы әлеуметтік  қорғаудың жаңа саясатын  іске  асырудың  негізгі принципі  әлеуметтік  қамтамасыз  ету  жүйесін  мемлекеттік реттеу. Осыған орай,  әлеуметтік  жұмыс  орталығына мына  міндеттерді  шешуі  тиіс:

1.  Әлеуметтік  аз  қорғалған   отбасыларын  тұрғын үймен   қамтамасыз  ету  мезанизмін  жетілдіру.

2.  Әлеуметтік  көмек  көрсету  моноторингі  мен  әлеуметтік көмек  көрсетуші  адамдар  есебінің  жүйесін  жетілдіру,

3.  Аз  қорғалған  зейнеткерлер  және  басқа  топтарға  арнайы  жәрдемақы  төлеуді  жалғастыру.

4.  Қарттардың  демалыс үйлеріне  жолдамалар алуына  қосымша   қаржы  көздерін  іздеу, мүгедектер  үшін  арнайы  арбалар,  суды  пайдалануды есептеу жеке приборларын орнату, қалалық қоғамдық  транспортты пайдалануға  жеңілдіктер жасау.

5.  Әлеуметтік  мекемелер   жүйесін  дамыту.

Қайырымдылық  шараларының жүйесін  мекемелер,  ұйымдар, қоғамдық  бірлестіктер  мен  қайырымдылық  қорларын  қатыстыру  арқылы  әрі  қарй  дамыту.  Еңбекте  қарастырылған  барлық  мәселелер социологтарды,  сол сияқты әлеуметтік  қызметкерлер  ісінің  кең  өрісі  көп  күш  жұмсауды  талап етеді.

Әлеуметтік  жұмыс  проблемаласы,  оның  негізгі  бағыттарын  көп  аспекті  қиын  процестері  көрсетеді, сондықтан бұл  жұмыстың  барлық  қырын  қамту мүмкін емес.

Ұсынылатын әлеуметтік қызмет көрсету сапасын жақсарту әлеуметтік қызмет көрсетудің мемлекеттік стандарттарын әзірлеу, ұсынылатын қызметтер

тізбесін кеңейту мен  олардың жетімділігін қамтамасыз ету  негізінде жүзеге асырылатын болады.

Осыған байланысты:

5 жасқа дейінгі балалар  үшін мектепке дейінгі жастағы  балалар тәрбиешілерін жалдау  жөніндегі агенттіктер желісін  құру мен дамыту;

үйде әлеуметтік көмек  желілерін, оңалту орталықтары мен  мүгедек балалар мен кемтар балалар  үшін әлеуметтік, медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау көрсете отырып, психологиялық- педагогикалық түзеу кабинеттерін дамыту;

зорлық-зомбылыққа ұшыраған балалар мен жасөспірімдер үшін жетімханалар ашу, кейіннен осы балаларды  балалар үйлеріне немесе арнаулы  интернат үйлеріне орналастыру;

мүгедектер мен егде жастағы адамдар үшін әлеуметтік және медициналық қызметтер ұсынатын оңалту мекемелері желісін дамыту;

өмірде қиын жағдайға душар болған адамдар үшін әлеуметтік-психологиялық және консультациялық көмек көрсетуге арналған дағдарыс орталықтарын құру және дамыту.

Мүгедектер  үшін ұсынылатын өтемдік техникалық құралдар сапасын жақсартуға протездік-ортопедиялық бұйымдарды шығарудың қазіргі заманғы технологияларын енгізу, сатып алынатын сурдо-тифло құралдардың сапасын арттыру, аймақтарда мүгедектерге сервистік қызмет көрсетудің инфрақұрылымын одан әрі дамыту есебінен қол жеткізілетін болады.