Міфалогія ўсходніх славян

МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

УСТАНОВА АДУКАЦЫІ

«Баранавіцкі дзяржаўны  універсітэт»

Інжынерны факультэт

 

 

Кафедра "Інфармацыйныя  сістэмы і тэхналогіі»

 

 

 

КСР №1

Тэма: Міфалогія ўсходніх славян

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Выканаў: студэнт 1 курса                                                           

 Групы Іст-11                                                       

 Міхан І.М.

Праверыў: Дземідовіч А.В.

 

 

 

2012

Змест

 

Уводзіны                                                                                              1

Фарміраванне славянскага  паганства                                               2 

Сусвет старажытных  славян                                                              3   

Рэлігія старажытных  славян                                                              5

Павучанні супраць паганства                                                            6                                                         

Ідалы і капішчы                                                                                  6

Жрэцтва                                                                                               7

Каляндарныя святы і абрады                                                            8

Заключэнне                                                                                        10

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Уводзіны

Славянская міфалогія і рэлігія фармаваліся на працягу доўгага перыяду ў працэсе вылучэння старажытных славян з індаеўрапейскай агульнасці народаў ва II—I тысячагоддзі да н.э. і ва ўзаемадзеянні з міфалогіяй і рэлігіяй суседніх народаў. Таму, натуральна, у славянскай міфалогіі ёсць значны індаеўрапейскі пласт. Мяркуецца, што да яго ставяцца вобразы бога навальніцы і баявой дружыны (Пярун), бога жывёлы і іншасвету (Велес), элементы вобразаў двайнятнага бажаства (Ярыла і Ярыліха, Іван да Мар’я) і бажаства Неба-Айца (Стрыбог). Таксама індаеўрапейскімі па сутнасці з'яўляюцца такія вобразы, як Маці Сыра-Зямля, звязаная з ёй багіня ткацтва і прадзення (Мокаш), сонечнае бажаство (Даждзьбог), і некаторыя іншыя.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Фарміраванне славянскага  паганства.

 

У першай палове першага  тысячагоддзя н.э. на рэлігію славян аказалі значны ўплыў кельты і  стэпавае іранамоўнае насельніцтва (скіфы, сарматы і аланы). Пад уздзеяннем кельтаў знаходзілася паганства заходніх (лужыцкіх) славян, у прыватнасці фармавалася архітэктура культавых пабудоў. Некаторыя даследчыкі мяркуюць кельтска-славянскія паралелі паміж бажаствамі Дагда і {Даждзьбог, а таксама Маха і Мокаш. У іранамоўнага насельніцтва славяне мабыць запазычылі само слова «бог» (якое таксама мела семантыку «доля», пар. «Багацтва», «убогі»), якое змяніла агульнаеўрапейскае абазначэнне для бажаства. Усходнія славяне мелі ў сваім пантэоне бажаствоў меркавана іранскага паходжання — Хорс, Сімаргл і інш.

Вельмі блізкія былі вераванні славян і балтаў. Гэта тычыцца імёнаў такіх бажаствоў, як Пярун (Пяркунас), Велес (Вяльнас) і, магчыма, іншых. Нямала агульнага таксама  з германа-скандынаўскай міфалогіяй: матыў Сусветнага дрэва, наяўнасць цмокаў і іншае.

Пры падзеле праславянскай  супольнасці сталі фармавацца племянныя  вераванні славян, якія мелі значныя  рэгіянальныя адрозненні. У прыватнасці, рэлігія заходніх славян перад пачаткам хрысціянізацыі, відавочна, значна адрознівалася  ад усіх іншых.

Пры рассяленні ўсходнеславянскіх  плямёнаў у VI — IX стагоддзях (а рускіх — аж да XIX стагоддзя) міфалогіі іх асобных груп маглі адчуваць ўплыў  міфалогій фіна-вугорскіх, балцкіх  і цюркскіх народаў.

 

 

Сусвет старажытных  славян

 

Аб поглядах старажытных славян на Сусвет і навакольны свет нам мала што вядома з прычыны практычнага адсутнасці пісьмовых крыніц. Таму атрымаць нейкае ўяўленне аб гэтай частцы светапогляду старажытных славян мы можам толькі па ўскосных крыніцах — па дадзеных археалогіі, этнаграфіі, ускосным звесткам пісьмовых крыніц.

Шмат дадзеных аб Сусвету старажытных славян можа даць так званы «Збруцкі ідал», які з-за гэтага часам называюць нават «энцыклапедыяй славянскага паганства». Дадзеная чатырохгранняя каменная статуя арыентавана па баках свету. Кожны яго бок падзелены на тры ўзроўня — мяркуючы па ўсім, нябесны, зямны і падземны. На нябесным узроўні намаляваныя бажаствы, на зямным — людзі (двое мужчын і дзве жанчыны, як і бажаствы), а ў падземным — нейкая хтанічная істота, якая трымае на сабе зямлю.

Адрывістыя  звесткі пра светаадчуванне старажытных славян можна атрымаць з старажытнарускай літаратуры. У прыватнасці, у «Павучанні Уладзіміра Манамаха» гаворыцца аб выраі — далёкай паўднёвай краіне, у якую ляцяць на зіму птушкі. Пры дапамозе этнаграфічных матэрыялаў мы можам даведацца, што вырай у народнай памяці ўтоесняецца пазней з раем і ўвасабляе сабой «краіну блажэнных», той свет.

Далей, сёе-тое  пра паданнях славян нам можа расказаць  старажытнаруская летапісная клятва:

А калі вышэй сказанага  не выканаем … дык няхай будзем жоўтыя, як гэта золата.

Дадзеная клятва тлумачыцца тым, што нябожчыкі славянамі бачыліся, як правіла, жоўтымі, таму ў дадзеным выпадку слова «будзем жоўтыя» маюць прамое значэнне «няхай памром». У сувязі з гэтым варта адзначыць, што залаты колер часта маюць падземны свет ці трыдзесятае царства ў рускіх чароўных казках, а таксама жыхары гэтага тагасветнага свету. Дадзеная міфалагема сустракаецца, верагодна, і ў іншых індаеўрапейскіх народаў (пар. залаты палац Одзіна).

Нарэшце, на думку  некаторых даследчыкаў, звесткі  пра Сусвет старажытных славян можна запазычыць са «Слова пра паход Ігараў». У прыватнасці, увагу прыцягвае дадзены урывак:

Прарочы Боян, калі аб кім  праспяваць задумаў, то разлятаецца  думкай-вавёркаю па дрэву, шэрым ваўком па зямлі, шызым арлом пад воблакам.

 

Некаторыя даследчыкі ў дадзеным урыўку знаходзяць трохчасткавае дзяленне свету (неба, паветра, зямля) і архетыпічны вобраз Сусветнага дрэва, а вавёрку, якая бегае па гэтым дрэве, параўноўваюць з вавёркай Рататоск з германа-скандынаўскай міфалогіі. У дадзеным выпадку атрымліваецца, што Баян, падобна старажытнагерманскім скальдам, падарожнічаў па Сусветным дрэве (у германцаў — Сусветны Ясень), злучаючы такім чынам сусветы і атрымліваючы боскае веданне і натхненне з вышэйшага свету

Акрамя таго, паданні  аб Сусветным дрэве захаваліся ў найпозняй традыцыйнай культуры славянскіх народаў — у казках, замовах, роспісах калаўротаў і т. п. Напрыклад, у пачатковай частцы замовы замаўляючы лакалізуе сябе ў цэнтры сакральнага свету:

На моры-Акіяне, на востраве стаіць дуб Каркаліст, на тым дубе сядзіць сокал, пад тым дубам змяя…

 

Такім чынам, можна ўбачыць, якім чынам славяне (у дадзеным выпадку, рускія) ўяўлялі сабе Сусвет: у цэнтры Сусветнага Акіяна размяшчаецца востраў (Буян), на якім, у Цэнтры Свету, ляжыць камень (Алатыр) або расце Сусветнае дрэва (як правіла, дуб). На гэтым дрэве, як відаць з замовы, сядзіць птушка, а пад дрэвам знаходзіцца Гарафена. Такая карціна вельмі падобная з германа-скандынаўскай і з прадстаўленай у «Слове пра паход Ігараў».

 

 

Рэлігія старажытных  славян

 

Аб рэлігіі старажытных славян нам амаль нічога не вядома, бо праславянская агульнасць размяшчалася ўдалечыні ад цэнтраў цывілізацыі. Даведацца нейкія факты аб міфалогіі і рэлігіі старажытных славян мы можам толькі пры дапамозе міфолага-лінгвістычных рэканструкцый.

Адзіным пераканаўча  рэканструяваны агульнаславянскім бажаством з'яўляецца, бог грому і маланкі. Мяркуючы па ўсім, менавіта яго меў на ўвазе Пракопій пад «творцай маланак, уладаром над усімі». Гэта бажаство захавалася лепш за ўсё ва ўсходніх славян як Пярун і набыло, акрамя названых, яшчэ і рысы бога-заступніка князя і дружыны.

 

 

Жрэц Святавіта, намаляваны на святым камені з Арконы

Як паказаў у сваім  даследаванні Л. Машынскі, праславянскімі з'яўляюцца такія паняцці, як дух, душа, навь («набожчык»), рай («той свет»), ваўкалак («пярэварацень»), трэба («ахвярапрынашэнне»). Пры гэтым паганскае разуменне душы не варта змешваць з хрысціянскім. Душа была не нейкай абстрактнай нематэрыяльнай сутнасцю, душой была сама асоба чалавека, якая пасля смерці станавілася навью, перайшоўшы ў іншы свет, рай.

Наогул у распараджэнні  навукоўцаў вельмі мала звестак аб міфалогіі старажытных славян, асабліва ж гэта тычыцца часоў агульнаславянскага адзінства. Гэта тлумачыцца многімі  фактарамі, і перш за ўсё — адсутнасцю развітай пісьменнасці і аддаленасць ад асноўных цэнтраў цывілізацыі. Адным з першых пісьмовых апісанняў рэлігіі старажытных славян з'яўляецца апісанне візантыйскага гісторыка Пракопія Кесарыйскага (VI стагоддзе):

Гэтыя плямёны, славяне  і анты, не кіруюцца адным чалавекам, але спрадвеку жывуць у народапраўстве (дэмакратыі), і таму ў іх шчасце і няшчасце ў жыцці лічыцца справай агульнай. І ва ўсім астатнім ў абодвух гэтых варварскіх плямёнаў ўсё жыццё і законы аднолькавыя. Яны лічаць, што адзін з багоў, творца маланкі, з'яўляецца ўладаром над усімі, і яму прыносяць у ахвяру быкоў і здзяйсняюць іншыя святыя абрады. Лёсу яны не ведаюць і наогул не прызнаюць, што ён у адносінах да людзей мае якую-небудзь сілу, і калі ім вось-вось пагражае смерць, ахопленыя ці хваробай, або на вайне, трапіўшы ў небяспечнае становішча, то яны даюць абяцанне, калі выратуюцца, адразу ж прынесці богу ахвяру за сваю душу; пазбегнуўшы смерці, яны прыносяць у ахвяру тое, што абяцалі, і думаюць, што выратаванне імі куплена цаной гэтай ахвяры. Яны шануюць рэкі, і німфаў, і ўсякія іншыя бажаствы, прыносяць ахвяры ўсім ім і пры дапамозе гэтых ахвяр вырабляюць і варажбы.

 

Павучанні супраць паганства

 

Старажытнарускія павучанні супраць  паганства цікавыя перш за ўсё  тым, што яны адлюстроўваюць вераванні  не толькі кіруючай вярхушкі, але і простага народа, бо адрасаваныя менавіта яму. У гэтых павучаннях, як правіла, пералічваюцца асноўныя язычніцкія бажаствы, дробныя міфалагічныя персанажы, а таксама некаторыя народныя абрады і святы, якія захоўваюць сваю паганскую сутнасць.

 

Са «Слова нейкага хрыстолюбца  і рупліўца правай веры» XIV — XV стагоддзяў вядома наступнае:

…Так і гэты хрысціянін не мог  трываць хрысціян, дваяверна жывуць, якія вераць у Пяруна, Хорса, Мокаш і Сімаргла, у Вілы, якіх, як кажуць невуцкія, трыдзевяць сястрыц, лічаць іх багінямі і прыносяць ім ахвяры і рэжуць курэй, моляцца агню, называючы яго Сварожычам, абагаўляюць часнок, і калі ў каго будзе баль, тады кладуць яго ў вёдры і чары, і так п'юць, весяляцца пра сваіх ідалаў.

І далей:

…Таму не належыць хрысціянам наведваць дэманскія ігрышчы, якія складаюцца са скокаў, гудзення, спеваў д'ябальскіх песень і прынясення ахвяр ідалам, калі моляцца пад  восеццю агню, вілам, Мокашы, Сімарглу, Пяруну і Велесу, богу жывёлы, Роду і  Ражаніцам і ўсім тым, якія ім падобныя.

 

Акрамя таго, мяркуючы па павучанням, старажытныя ўсходнія славяне пакланяліся грому і  маланцы, дрэвам, камяням, рэкам і  крыніцам, упырам(руск.) бел., берагіням(руск.) бел. і нябожчыкам(руск.) бел.. Згадваюцца народныя абрады з элементамі паганства ў Святкі(руск.) бел., Вялікі чацвер(руск.) бел., Сёмуху, Купалле і іншыя святы. Гэтыя ж «забабонныя» абрады асуджаюцца і пастановай стогаловага сабору(руск.) бел. 1551 года[47], дадзеныя якога па сутнасці практычна не адрозніваюцца ад этнаграфічных матэрыялаў 2 паловы XIX — пач. XX стагоддзяў.

 

 

 

Ідалы і капішчы

 

Дадзеныя як археалогіі, так і пісьмовых крыніц сведчаць аб тым, што ў славян існавалі скульптурныя выявы бостваў (ідалы). Яны маглі  быць як драўлянымі, так і каменнымі. Ідалы ўсходніх славян адрознівае прастата і вядомая грубасць выканання, тады як у заходніх славян ідалы былі больш майстэрскімі і складанымі. Акрамя таго, адметнай рысай заходнеславянскіх ідалаў з'яўляецца палікефалія (шматгаловасць). Пра знешні выгляд славянскіх ідалаў можна меркаваць па шырока вядомаму так званаму «Збручскаму ідалу», а таксама па апісаннях ў пісьмовых крыніцах: вядома, напрыклад, што ідал Пяруна, пастаўлены ў Кіеве князем Уладзімірам, быў драўляным, са срэбнай галавой і залатымі вусамі. Акрамя гэтага вядомыя шматлікія апісання шматгаловы ідалаў балтыйскіх славян.

 

Славяне пакланяліся  ідалам ў адкрытых свяцілішчах (капішчах). Наяўнасць храмавых памяшканняў  у славян (за выключэннем заходніх) не зафіксавана, аднак яны цалкам маглі мець месца, не пакінуўшы пасля  сябе слядоў, будучы драўлянымі. На капішчы  праводзіліся абрады глыбокай пашаны ідалам бажаствоў. Капішчы маглі быць агароджаны, іх звычайным атрыбутам былі вогнішча, часовае або пастаяннае. Відавочна, капішча было пабудавана князем Уладзімірам для яго пантэона, аднак яно да гэтага часу не выяўлена археолагамі. Развагі Б. А. Рыбакова ў гэтых адносінах падтрымаўшага археолагаў П. П. Талочку і Я. Я. Бароўскага, «адкрыўшых» капішча Уладзіміра у апошні час справядліва аспрэчваюцца. Мяркуючы па дадзеных летапісаў, капішча Пяруна было і ў Ноўгарадзе, на Пярыні. Яно было як мяркуецца, выяўлена савецкім археолагам В. В. Сядовым, аднак і яго рэканструкцыі на сённяшні дзень выклікаюць вялікія сумненні.

 

Са славянскіх свяцілішчаў, выяўленых археолагамі, асабліва вылучаюць  таксама Збручскі культавы цэнтр. У  апошні час выказваюцца здагадкі аб тым, што функцыю свяцілішчаў на Паўночна-Захадзе Русі маглі выконваць сопкі — сакральныя помнікі ў выглядзе насыпаў над пахаваннямі. Па вельмі меры, сама насып часцей за ўсё гуляла больш рытуальную функцыю, чым пахавальную. Рэшткі менавіта такога святыні маглі быць знойдзены на Пярыні.