Улттык сананын калыптасуы

Қостанай мемлекеттік  педагогикалық институты

 

 

 

 

 

БП 12 Этнопсихология

«Ұлттық сананың қалыптасуы»

Бекниязова Гульнара Дастановна

Биология 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ұлттық сана

Ұлттық сана адам баласы шыр етіп жарық дүниеге келген әрбір сәбидің еститін дыбысы, әуені, түр-түсті ажыратуы, тілінің  шығуы, дәстүрді меңгеріп, дінді мойындауы, байырғы кәсіпке икемделуі, ата  қонысты қадірлеу, ата-бабаның ақыл-кеңесін  мойындау, яғни кіндік кескен топырақта  ер жеткен кісі бойына даритын қасиеттердің бәрі Ұлттық санаға жатады.

Айтарлықтайы—жас шақта қалыптасқан  Сана. Ұлттық ерекшеліктің бет-бейнесі  де осы арқылы айқындалады. Бұған  дәлелді алыстан іздеп сабылудың  қажеті шамалы. Аралас-құралас жүрген Ш. Мұртаза, Ә. Кекілбаев, М. Мағауин, Д. Исабеков, Қ. Жұмаділдаев, М. Кенжебай марқұм А. Сейдімбек т. б. көптеген аға буын өкілдерінің шығармашылығына зер  салсақ та жеткілікті. Олардың жүріп  өткен өмір жолын түгендесек, он жеті жасында орта мектепті бітіріп, шаһарлы жерге келіп жоғарғы  оқу орнына түскен. Бес жыл дәріс  тыңдап, оны тәмамдаған. Сосын сол  қалада қызметке орналасқан, үйленген. Пәтер алған. Орысша үйренген. Балалы-шағалы болған.

Бірақ ауылдан етегін жапқан шағында аттанса  да, ол кездерден бері елдегі тұрмыс-салт, адам психологиясы, қоғамға деген  көзқарас кісі танымастай өзгерсе де, бәрібір, сол баяғы шығармаға  арқау етері дала өмірі, естіген  аңыз-әңгімесі, жеке кісілердің өмір тарихы. Жалпы кейінгі буын біздер ұстанатын  ғылым қағидасы бойынша олар піскен, жетілген, білім жиған, көркейген  ортаның тыныс-тірлігін көркем туындыға арқау ете білген.

Оған  қоса ұлттың әлеуметтік ахуалын жүрек  сыздата сөз ететін ерекше сезімталдықты  талап етеді екен. Ал түрлі қатерге  қарамай ұлттың жыртысын жырту «тентектігі» тек қана сананың қалыптасу кезінен  жарақтанатын, жастық шақта ғана қанға  сіңетін қасиет болса керек. Әйтпесе  қалада қырық жылдан бері тұрып келе жатқан жазушының дала өмірін суретеп  жазуы ақылға сыйымсыз дүние. Бізде  осы күнге дейін Ұлттық сананы қолдап жазылған көркем шығармалар бар  ма? деген сұраққа келетін болсақ. Әрине бар. Ал оларды талдаған және оны әлемнің басқа елдеріне мойындатқан  әдеби сын ше? Жоқ. Неге?

Себебі, бізде ел тағдырын, дәуір тынысын  сараптап, саралауға міндетті философия  ілімі дамымаған. Бұл кемшілікке әдебиет сыншылары да, философтар да кінәлі емес. Кінә ұзақ жылдар бойы отарлаушы ел жүргізген саясатта. Тіпті, осының өзі-ақ бізде ұлттық философияға  сүйенген эстетикалық талдаудың  өз міндетін атқара алмай келе жатқандығының  айғағы емес пе.

Ал  енді олай болса, философия іліміне  қай кезде бетбұрыс жасалуы мүмкін дегенге тоқталсақ, ол—ұлт тарихы біршама  жүйеленіп жазылған шақта ғана мүмкін іс. Егер ұлт тәуелсіздікке жете алмаса, ол жайында сөз қозғаудың  өзі қисынсыз. Себебі қаналушы елдің  тарихы қашанда қанаушы ел идеологиясының ықпалымен бұрмаланып жазылатыны дәлелдеуді қажет етпейтін шындық.

Ұлт тәуелсіздігін қорғай алған жағдайда сол сәттен бастап, өзін тәуелсіздікке  жеткізген идеологияның көземелдеуімен халықтың толық тарихы жазыла бастайды. Бұл филосифия ілімінің өркендеуіне  негіз қаланады, демек, шындықты суреттейтін  туындылардың жазылуына жол ашылады  және оларға әдебиет сынының дұрыс  баға беруіне мүмкіндік туады  деген сөз. Ұлттық сананы қорғай алмағандықтан  сонау бағзы замандардан бері қарай қордаланып жауабын күткен қазіргі қазақ әдебиетіндегі  сұрақтарда есеп жоқ десе де болады.

--Қазіргі  қазақтар өмір сүріп жатқан  жерде бір кездері сонау VI-ғасыр  мен VIII-ғасыр аралығында құрамына  кірген Көк Түрік қағанатының  745 жылы құлауы біздер үшін  қандай жақсылық пен жамандықты  тарих сахнасына шығарды дегенді  ойласақ та:

--651 жылдан бастап Түркі тілді  халықтың шекарасына жетіп, ішке  ене бастаған арабтардың бөрілі  байрақты ел-жұрттың берекесі  қашып, беделінің түсуіне қандай  құрал, нендей уағыз арқылы  қол жеткізді деп бас қатырсақ  та:

--Ең  кемі 5000 жыл бойы ел-жұртты басқаруда,  саясат жүргізуде, еларалық байланысты, түрлі шарттар жасауда, өткенді  хатқа түсіруде, өнерді дамытуда, құқықтық саланы жетілдіруде  бірден-бір құрал болған Бічін  (руно) жазуының тұқымын тұздай  құртып, адамзат баласының санасынан  мүлде жойып жіберген қандай  күш, нендей идеологиялық жауыздық  деп санамызды сан-саққа жүгіртсек  те:

--Арғысына  бармай, бергісін қозғағанда бағзы  замандарда осы кең байтақ  далада тірлік еткен бабалар  санасында алғашқы нобайы пайда  болып, елу ғасырдан астам уақыт  бойы дәуірлеп, Күнге сиынған,  халық айбарын асырып, арқасын  қоздырған Тәңірі дінінің бірте-бірте  әлсіреп, оның есесіне тілі  де, дәстүрі де, тұрмысы да мүлде  бөлек арабтар табиғатына лайықталған  исламның бел алуы бізден бұрынғы  бабаларымызға, осы күнгі өзімізге  бақ әкелді ме, жоқ әлде байырғы  бағыт-бағдардан адастырып азапқа  салды ма деп күйзелер болсақ  та:

--Әйтпесе  бар-жоғы осыдан үш ғасырға  жетпейтін уақыт бұрын ғана  Ресей билеушілерінің қазақ хандықтарын  отар болуға итермелеуін игі  істердің бастамасына балап мақтанып, той жасап, думандата береміз  бе, жоқ әлде оны сол уақыттардан  бері қазақ атаулы бастан кешкен  салт-сана, дәстүрді өзгеріске ұшыратқан  қасіреттердің бастауы, қақпайлап  әкеп ұрындырған қанды аранның нақ өзі санап бармақ шайнаймыз ба деп жүздеп, тіпті, мыңдап тізуге болатын сауалдарға жауап іздеуге тура келер еді.

Бірақ, бұрынғы кездерде жақсылыққа тыйым  салынып, есесіне халық мінезінде  қылаң берген құлдық қылықтарды мейлінше дәріптеген Ұлттық сананың қанат  қатайтып шырқап ұшар кеңістігінің аясын  кеңейтуге ықпал ететін тарихы тәлкекке түскен елдің нені пайымдап, нені ұғынуға  шамасы келмеген. Ұлт санасының мүлде  өшірілуі Түркі тектес халықтың, соның  ішінде осы күнгі қазақтың да сонау VIII-ғасырдан бері қарай күні бүгінге  дейінгі рухының түсіп, еңсесін  қайта көтермеуінің басты себептерінің бірі болды деп батыл айта аламын.

Қай заманда қамсыз жатқан ұлтты басқалар өз тілінде сөйлетіп, дәстүрін жалғастырып, дінін қастерлетіп, ата қонысында  еркін тайраңдатып қойған? Тіптен іштен ірітушілерді ескермегенде пайда  іздеп қасқырдай анталаған сыртқы жаудың тыныш жатуы мүмкін бе? Әрине, жоқ. Сондайда, сыртқы жау басып алған  жағдайда этностың бұрынғы қалыптасқан  тыныс-тіршілігі дерліктей бүліншілікке, бүліншілік кедейлік пен кемсітушілікке жалғаспай ма? Міне, Сананы ұлттың басқа  сапада қорғауға мүдделі болатын  жері. Сондықтан да ұлт әскер ұстап, қару-жарақ дайындауға мәжбүр. Осы  мәжбүрлік ұлтқа материалдық  қор нығайту бағытында қаржы-қаражат  жүйесін жасауға итермелесе, ұйымдастыру  жұмысында үгіт-насихатты күшейтуді  талап етпей қоймайды. Яғни Сананы қорғайтын Ұлттық Мүдде дүниеге келеді.

XX-ғасырда  жазу-сызусыз үгіт-насихаттың пәрменді  жүргізілуі мүмкін бе еді. Әрине  мүмкін емес! Ұлттық Сананы құрайтын  дыбысты әріппен таңбалап алып  барып Ұлттық Мүддеге жол ашудың  қажеттігі туындамай ма? Шындығы  XX-ғасырда ғана емес, онан да  бұрын талай туындаған, бірақ... алғашында өлең, әңгіме жазған  Ахмет Байтұрсынұлының қазақ  әрпін түзіп, онан әрі грамматиканы, әдебиет теориясын жасауды мойнына  алуын ұмытқа айналған ұлы  істі қайта жаңғыртуы еді десе  де болады. Сонымен қатар Ахмет  Байтұрсынұлын сонау ерте замандарда  дала перзенттері өздерін көктегі  Құдайдың құлы емес, жердегі ұлына  балап сөйлеуге ерік беретін  Тәңірі діні идеологиясын аңсап  VIII-ғасырдан араб миссионерлерінің, XIII-ғасырдан Шыңғысхан ұрпақтарының  зорлығына төзе алмай, сонау  Алтын Орда заманында-ақ Едігеден  бастау алып, ең соңғы Махамбет  Өтемісұлының басының кесілуімен  саябырситын қанды қырқысулардан  соң үзілген үмітті қайта жалғауға  даналығы жеткен оқшау тұлға  деп бағалау әділдік.

Әттеген-айы  бұл жетістіктердің ұзаққа созылмай 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін  бірте-бірте талмаусырап, ақырында күйреуі еді. Әдепкі қарқынды болашақта  болатын жұмақ өмірге қарапайым  халықты қатты иландырып, уәдені үйіп-төккен большевиктер ақыр соңында  езілген ұлттың үмітін ақтамайтыны  анықталды. Олар қарсыластарын жеңіп, бірте-бірте нығая келе отарлаудың бұрынғыдан да сорақы тәсілі ұлтсыздандыру саясатын бағыт етіп ұстанатыны анықталды.

Осы мақсатта жүргізген тазарту шаралары бас-аяғы 20 жылда дербес мемлекет болуды армандаушыларды былай қойғанда көкірегі ояу деген азаматтардың өзін көзінен тізіп оққа байлап құм  қаптырды. Сонан соң-ақ рухани жұтаған, үмітсіздік пен ашаршылықтан есеңгіреген  халықты коммунистік идеологияның тезінен өткізіп, Сананы өзгерту  арқылы орыстандыруға бірыңғай кірісті.

Содан ашаршылық пен қуғын-сүргіннен  жан созып тірі қалған кедей кепшіктен  тұратын қазақ атаулы бұрын-соңды  тарихта ұлттық сипат ретінде  байқалып көрмеген мінез байқатып, өзін-өзі жамандауға, ең киелі деген  мақсат-мұраттарды даттауға кіріскен. Қазақ ортасында сұмдық саналатын, тіпті айта берсе мүмкін емес, әке  мен бала бет жыртысуы өнегелілік сипатта көрсетілді. Кейбір кітаптарда ұлт мінезіндегі, тұрмыстағы инабат, ілтипат, сабыр мен салауаттылық отарлаушы ұлттың көңілін табу үшін қасақана елеусіз қалдырып, оның есесіне  қазақ халқының бойындағы бүкіл  кемшілік, кемтарлық, керкеткендік, көткеншектеу, опасыздық сияқты сорақылықтар ұлттық бетбейне ретінде суреттеліп, сол  арқылы жазушы ұпай жинады. Ел басқарған  хан, аға сұлтан, болыс, би, байлар жемқор бейнесінде суреттелді. Алаштың арқа тұтқан көкірек көзі ашық азаматтары ұлтшыл деп қараланып барып хатқа  түсіп, қалың оқырманға жөнелтіліп жатты.

Дін мейлінше әшкереленіп, оны уағыздайтын  қожа-молда, ишан, бақсы-балгер, құбыжық, надан кейпінде бейнеленді. Ғасырлар бойы тірлік етудің бір тәсіліне айналған көшпенділік салт зорлықпен тежеліп, қазақ халқын қырғынға ұшыратқан  коллективтендіру дәуірін туындыларына арқау еткен ақын-жазушылар оны  болашақ жақсылықтың нышаны ретінде  майын тамыза әсем бейнелеп, қалың  бұқараны шындықтан адастырды.

Енді  Кеңес Одағында күн көре алмайтындарын  сезіп, туған жерден безе қашқандарды  ізінен шам алып қуып жетіп желкесін қиған Қызыл Әскер сарбаздарының  жағымды тұлғасын үлгі ету арқылы жастарды өз ұлтына қол көтеруден  тайсалмайтын етіп тәрбиеледі. Орыс тілі кейіпкерлер диалогінде шексіз дәріптеліп, ана тіліміздің ғылымға икемсіз, техника саласына жарамсыздығы оқырман  санасына сіңірілді. Қазақ ұлтының  өкіліне жұмысқа орналасуға шектеу қойылған өндіріс орындары небір  романдарға арқау болып, көпшіліктен  шындықты жасырып, оларды қамсыз жүруге бағыттады. Жерімізді улап, халықты  күйзелткен, ұрпақты аздырған ғарыш  айлағы шабытпен жырланды. Аралас некені уағыздайтын шығармалар авторлары  қолапашталды. Осының бәріне сенбейтіндер 1960-1970 жылдар аралығында жазылған кітаптарды қайта оқып шықса көзі әбден жетеді.

Қазақ халқы қазір өзінің бұрынғыша  ғасырлар бойы көріп келе жатқан қасіреті мен қайғысының, қорлығы мен зорлығының салдарына байбалам салудан бойын  аулақтатып, енді оның ең түпкі себебін, анықтап, соның құпиясын ашуға бет  бұрған шағына қадам басқалы тұр  ма екен деп те үміттенеміз. Өйткені  қазақ Мемлекеттік Тәуелсіздікк қол жеткізіп, оның шапағатын шала-шарпы  көріп жатқанымен әзірше Ұлттық Тәуелсіздікті  орната алмай діңкелеулі халық. Оған дәлел көп. Басқасын айтпағанда Конституция  баптарын аяқасты етіп әлі күнге  дейін іс қағаздарының орысша жүргізіліп келе жатқанын мысал етудің өзі-ақ кінараттауға жетерлік айғақ. Себебі қандайда бір  этнос болмасын бостандық үшін қан  төгіп жеңіске жеткенімен—баяғы отарлаушы елдің тілінде сөйлеп, мемлекет саясатының басым көбін  сол бір бөтен ел дәстүрін, дінін, салтын, тілін, әдет-ғұрпын ұлықтаумен қалыптасқандар жүргізсе, ондай халықты  Ұлттық Тәуелсіздікке жеткен деп  кімді сендірмекшіміз? Бұларға көңіл  аударуымыздың басты сыры—қазақ халқының бір замандардағы тұтастығына  сызат түсірген, қазіргі кездегі  ұлтымыздың орыс және қазақ тілді  болып іштей бөлшектенуінің бастауы  әлгіде айтқан ұлтсыздандыру саясатында жатқанын ескерту. Сондықтан тез  арада Мемлекет, Үкімет, Парламенттік деңгейде қазақ тілін қолға алмайтын болса, жаһандану заманының бірінші  құрбандары болып кетуіміз ғажап  емес.

 

Ұлттық сананың қалыптасуына және оның дамуына екі тұрғыдан қарауға  болады:

• 1. сезімдік, түйсіктік.
• 2. саналы теориялық.

1-сі ез елін, халқын, ұлтын  сыйлайтын, сүйетін алғашқы ыстық  сезімнен туса, 2-сі өз елінің, халқының, ұлтының өткенін, қазіргісін, келешегін толық біліп, тексеріп, халық тағдырына, ұлт мәселелеріне  мемлекеттік, елдік, тіпті дүниежүзілік  тұрғыдан теориялық ұлттық бағыт-бағдарлама  тұрғысынан қарап, аңғару арқылы  болатын саналы ойдан туады.  Ал, ұлттық сананың жасаушысы,  қолдаушысы, қорғаушысы, сақтаушысы  әрқашанда ұлттық интеллигенция, ұлттық зиялы қауым халықтың тек сезімі ғана емес, ойы, санасы оянған өкілдері, артына, қазіргісіне, алдына ой жүгіртіп, көз жіберетін, 
«Қыранша қарап Қырымға, 
Мұң мен зарды қолға алып, 
Кектеніп надан залымға, 
Шиыршық атып, толғанатын» ұлы ойшылдар ғана ұлттық сананың негізін салып, ірге тасын қалаған. Дәл осы тұрғыдан Абай сезімтал да ойшыл, білімдар да кемеңгер. Халқының өткеніне қиналған, қазіргісіне күмәнданған, алайда келешегінен үміттеніп, «шиыршық атып толғанған» Абай: «Осы мен өзім - қазақпын. Қазақты жақсы көрем бе, жек көрем бе? Егер жақсы көрсем, қылықтарын қостасам керек еді... Ондайым жоқ. Егер жек керсем, сөйлеспес ем, мәжілістес, сырлас, кеңестес болмасам керек еді, тобына бармай, «не қылды, не болды?» демей жата беру керек еді... бұлардың бәрі де жоқ... Мен өзім тірі болсам да анық тірі емеспін... Сыртым сау болса да ішім өліп қалыпты. Ашулансам, ызалана алмаймын. Күлсем, қуана алмаймын...» деп, халқының қамын ойлап қиналады, қапаланады, халқының мінін, кемістігін көрсетіп, бетіне баса сынайды. «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым, Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың. Жақсы менен жаманды айырмадың. Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың» деп бір жағынан қатты қиналса, екінші жағынан «Дүниеде еш нәрседе баян жоқ екені рас, жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің? Қары қалың қатты қыстың артынан көгі қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді? » деп, үміттенеді.

Ойшыл ақынның ұлттық сана жөніндегі пікірін үш тұрғыдан пайымдауға болады. 1-ден, қазақ халқының ұлттық санасының қалыптаса бастауы  жөніндегі ойлары; 2-ден, Абайдың  өз заманындағы ұлттық сананың ерекшеліктері, қайшылықтары, белгілері туралы ойлары; 3-ден, қазақтың ұлттық санасының қалыптасуын, дамуын Абай қазақ халқының шығуымен тікелей байланыстырады. Абай «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» деген еңбегінде аталған мәселелерге ерекше тоқтала келіп, адам баласының бір саласы Үндістан тарапынан келген, олар «ертерек ғылымға үйір болып, қайдан шыққандарын білгендер», екіншіден - монғол жағынан келген; олар заманның кебін ғылымсыздықпен өткізіп, тауарларын терең білмейді... соның бірі - біздің қазақ, - деп, қазақтың сары нәсілге, оның ішінде монголоид тегіне жататынын білдіріп, қазақты өзінің тегімен таныстырады. Қазақтың ертеректе Амудария және Сырдария бойын жайлағанын, сонсоң Алатау бөктерін, Ташкент төңірегін, кейіннен «Ақтабан шұбырындыға» ұшырап, қалмақтардан қауырт жеңілген соң Сарыарқаға, Шыңғыс тауына ауыса көшкенін айта келіп, «Қазақтың қатты өсе бастағаны Құба қалмақтың жұрты бұзылған соң, осы Сарыарқаға орныққан соң ғана болса керек», - дейді.