Тұлга және топ

 

Жоспар:

1. Жеке тұлға анықтамасы

2. Жеке адам және топ.

3. Жеке адамның қарым-қатынас  стильдері.

4. Жеке адамның коммуникативті  қасиеттері.

5. Топтағы қарым-қатынас ерекшеліктерімен таныстыру.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әлеуметтік психология, жалпы психологиядағы «жеке тұлға» анықтамасына сүйене отырып, жеке тұлға бір жағынан, қандай нақты топтарда әлеуметтік әсерлерді қалай игеретіні, екінші жағынан нақты топтарда өзінің әлеуметтік мәнін қалай іске асыратынын анықтайды. Жеке тұлғаны зерттеуде әлеуметтік психологияның негізгі бағдары: жеке тұлғаның топпен қарым-қатынасында, немесе жеке адамды топ мүшесі ретінде қарастыру. Әлеуметтік психологтар адамдардың кәсібі бір-бірін қалай бағалайды, бір-біріне қалай әсер етеді, әлеуметтік жағдайлардың ықпалы көптеген адамдарды адамгершіліктік немесе қатыгездік көрсетуге қалай итермелейді, қалайша адамдар келісімпаз немесе тәуелсіз болады деген сұрақтарға жауаптар іздестіреді.

Егер де әлеуметтік психологияда жеке тұлғаны талдаудың түйіні- оның топпен әсерлесуі болса, онда ең алдымен қоғамның жеке тұлғаға әсері қандай топтар арқылы іске асырылатынын анықтау қажет.Ол үшін жеке адам даму барысында қандай микро, макроортада болғанын қарастыру керек. Яғни, әлеуметтік психологияның дәстүрлі тіліне жүгінсек, бұл — әлеуметтену проблемасы.

Екінші жағынан, егер де жеке тұлғаны қалыптастырудағы әсер етуші жүйелерқарастырылса, онда нәтиже қандай болады, жеке тұлға басқалармен белсенді қарым-қатынасқа түскенде өзін қалай ұстайды, немесе оның әлеуметтік бағдары қандай екенін қарастыру қажет.

Осы екі бағыт та әлеуметтік психология ғылымының жалпы қисынынан туындайды және де осы бағытта әлеуметтік психологтар тарапынан көптеген эксперименттік зерттеулер жүргізілген (әсіресе, шет елдік ғалымдардың жетістіктеріқомақты). Қазіргі кезде үшінші бағыт-жеке тұлғаның әлеуметтік-психологиялық сапаларын талдау проблемасы да туындап отыр.

 

Әлеуметтік ортада өмір сүруінің екі жағы бар, ол -  әлеуметтік тәжірибені меңгеру мен  оны іске асыру проблемасы.

Енді бүгін біз  осы айтылған екі жақты  біріктіріп тұлғаның басқа адамдармен байланыс жүйесін, яғни топ ішіндегі дамуын  қарастырамыз, себебі: тұлға тек  бірлескен іс-әрекет пен  қарым-қатынастарда ғана дамиды. (Петровский бойынша).

Әлеуметтік және топ психологиясында  тұлғаны  өзара әсерлесетін  және қарым-қатынаста болатын субъект деп түсіну маңызды.

Әлеуметтену процесінде қалыптасқан  әлеуметтік ұстанымдар ол -  тұлғаның әртүрлі топтарда, әлеуметтік ортада әрекет жасау салдарынан үнемі бір орнында тұрмай өзгерістерге ұшырап отырады. Тұлғаның дамуына нақты топтың, әлеуметтік ортаның алатын маңызы өте зор.

Ломовтың тезисі бойынша: «қоғамдық қатынастар жүйесі -  тұлғаның жалпы объективті негізін құрайды» деген.

Сондықтан,   мәселені «тұлға мен топ» емес « топтағы тұлға» деп  қарастырған жөн. Сонда ғана  тұлғаның әлеуметтік бірдеңгейлі  проблемасын  жан-жақты  талдауын  қамтамасыз ететін қасиеттері қалыптасатын болғандықтан ол қандай топтарда,  қандай адамдармен  қарым-қатынаста болатындығы маңызды.

Барлығымызға белгілі принцип: «тұлға болып тумайды, тұлға қалыптасады», сондықтан тұлғаның қандай топта, қандай ортада қалыптасатыны өте маңызды.

Тұлғалық қасиеттердің қалыптасуы  топтың қандай қасиеттеріне  тәуелді, екіншіден, топтың психологиялық сипаты  оны құрайтын  адамдардың  жеке қасиеттеріне қалай тәуелді екенін анықтау  мәселесі туындайды.

Тұлғалық қасиеттерді әлеуметтік психологияда  жүйе түрінде қарастырады. Жүйелік зерттеулермен А.Н. Леонтьев еңбектерінен таныспыз.  Тұлғаны жүйелік  қасиет деп қарастыра отырып, ол  тұлғаны қолдауды ұсынады.

Петровский  тұлғаның топқа қабылдану проблемасы қарастырыған.

Коломинский бойынша,  әр топтың өзіндік ерекшелігі бейнесі (лицосы) бар деген ұйғарымда болған.

В.С. Мерлин бойынша,  ұжымдағы өзара  қарым-қатынас сипаты, тұлғаның  осы ұжымға тән  қасиеттерінің қалыптасуына себеп болады, деген.

Бірлескен іс-әрекет пен қарым-қатынаста болатын тұлғалар үшін  оның әлеуметтік-психологиялық  қасиеттерін бірлескен іс-әрекетте және қарым-қатынаста көрініс береді деп қарастырамыз.

В.С. Мерлиннің тұлғалық тұжырымдамасын қарастыратын болсақ, тұлғаның психикалық қасиеттерін   адамның қоғамдық  еңбектегі  қызметімен байланысты – деп  түсіндіреді яғни адамның мінезін сипаттау үшін  оның қызметтегі  объектіге деген  көзқарасын  сипаттау  жеткілікті.

Сонымен В.С. Мерлин бойынша тұлғаның қасиеттерін келесідей сипаттайды:

- Тұлғаның қасиетін  айқындайтын  қатынас – олардың жеке жақтары емес – сезімнің бүтіндей қатынасы, мысалы,  байқампаздық, сезімталдық,  зейін – сананың  жеке жақтарының қасиеттері.

- Тұлғаның қасиетін сипаттайтын  қатынас. Тұлғаның санадан тыс  жалпы объективті бір нәрсеге – еңбекке, адамдарға,  ұжымға, затқа т.с.с. қатынас  қасиеттері. Мысалы,  бақылампаздық пен  ойлану қатынасы адамның өзінің психологиялық әрекетіне жатады, яғни  ойлану мен бақылау қажеттілігіне.

- Жоғарғы дәрежедегі қатынас  -  тұлғаның нақтылық жағдайдағы  қоғамдық еңбек әрекетіне қатынасы деп атап өткен.

Тұлғаның  қасиетіндегі ерекшелік  — ол тұрақтылық пен  беріктілік  болады.  Соның нәтижесінде  тұлға қоршаған ортаға  және оның әсеріне  қарсы тұра алады да өзінің  мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыра алады, деген.

Сонымен  тұлғаның іс-әрекет жасайтын ортасы ол – топ. Онда  тұлғаның  жеке қасиеттерінің қалыптасуына жағдай жасалынады.

Психология ғылымындағы  негізгі  ұғымдардың бірі – қарым-қатынас. Қарым-қатынассыз  жеке  адамды түсіну оның  дамып жетілуін талдау  мүмкін  емес.

М.И.Лисина «Қарым-қатынас – ортақ нәтижеге жету мақсатында келісілген және бірлескен бағыттағы екі немесе одан да көп адамдардың бірлескен өзара іс-әрекеті» — деп көрсетеді.

«Қарым-қатынас жоғары дәрежедегі динамикалық әлеуметтік – психологялық құбылыс» — дейді өз еңбегінде Б.Д.Парыгин.

Е.В.Руденский бойынша,  қарым-қатынас жеке адам қызметінің түрі; — адамның басқа қызмет түрлерінің атрибуты; — қарым-қатынас субъектілердің өзара іс-әрекеті.

Л.К.Аварченко: «Қарым-қатынас іс-әрекетпен біріккен өмір сүру формаларына негізделген адамдардың іс-әрекеті» — деп көрсетеді.

Сонымен қарым-қатынас адамдардың іс-әрекеті арқасында, ақпарат алмасу, өзара әрекеттің бірлік стратегиясын, басқа адамды қабылдау және түсіну барысында адамдар арасында дамитын күрделі көп салалы үрдіс.

Қарым-қатынас түрлері мен формалары бойынша әр алуан. Тура, жанама, тікелей, біреу арқылы (тікелей емес). Алғашқысы тікелей қарым-қатынас, соның негізінде тікелей емес қарым-қатынас пайда болады.

Тікелей емес қарым-қатынас – жазбаша түрдегі немесе техникалық құралды пайдалану негізіндегі толық емес психологиялық контакт.

Қарым-қатынас ары қарай жеке тұлғааралық және көпшіліктік қарым-қатынс болып бөлінеді. Жеке тұлғаралық  қарым-қатынас – топтарда, жұптарда жеке дара ерекшеліктерін білу, қайғы қуаныштарына ортақтасу, түсіну, бірігіп іс-әрекет ету негіздерінде қалыптасатын түрі.

Көпшіліктік қарым-қатынас — көпше түрдегі таныс емес адамдардың және көпшіліктік мәлімет құралдары арқылы қарым-қатынас жасау, осындай қатынастың түріне өнер, эстетикалық – қарым-қатынастарды да жатқызады.

Қарым-қатынаста адамдар өзін көрсетеді, өзі үшін және басқалар үшін психологиялық қасиеттерін аша біледі. Сонымен бірге ол қасиеттері қарым-қатынаста іске асады да. Адамдармен қарым-қатынаста адамзаттық тәжірибені игеруі, қалыптасқан мораль, құндылықтар, іс-әрекет түрлерін игеруі, жеке адам және дара адам түрінің қалыптасуы іске асырылады. Яғни қарым-қатынас адамның психологиялық дамуының маңызды факторы. Жалпы алғанда қарым-қатынасты былай анықтауға болады: адамның бүкіл өмірі барысында психикалық процестері мен мінез-құлқы қалыптасатын жан-жақты шындық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     Қолданылатын әдебиеттер тізімі:

1. Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений. – М.:МГУ, 1983
2. Андреева Г.М. Социальная психология. – М.:Наука, 1994
3. Андреева Г.М., Богомолова Н.Н., Петровская Л.А. Современная социальная психология на Западе. Теоретические ориентации. – М.: МГУ, 1978
4. Бодалев А.А. Личность и общение. – М.:Педагогика, 1983
5. Методы исследования межличностного восприятия /под ред. Г.М.Андреевой. – М.:МГУ, 1984
6. Обозов Н.Н. Межличностные отношения. –Л.:ЛГУ, 1979.