“Этнопедагогика” бойынша оқу-әдістемелік кешен

 Ол жөнінде орыс офицері  А. Левшин өзінің «Қырғыз-қайсақ  ордалары мен далаларының сипаттамасы» (1832 ж.) атты кітабында: «...Деспозитизмді көп көрмеген қырғыздар (қазақтар-С.Қ) басқа Азия халықтарына қарағанда аңғал да, ақ көңіл сенгіш... қайырымдылық,адамды аяу, қарттарға,ақсақалдарға құрмет көрсету-олардың ең жақсы қасиеті. Қырғыз үшін меймандостық-қастерлі заң. Олар бар дәмді асын қонақтарға тосуды заң деп санайды» деп қазақтардың кішіпейілдігін. Меймандостығын, қайырымдылығын, сенгіштігін сүйсіне паш етеді.

Қазақ халқының ұлттық даралығы ой-толғаныс қазынасында (ұлттық психологиясында) ұрпақ тәрбиелеу тәсілдері (этнопедагогика) ен салт-дәстүр ерешелігінде (этнографиясында) деп білеміз.

Қазақ халқының психологиялық ой-толғаныс ерекшелігін сөз етсек, ол-тұспалдап, мақалдап, мақамдап. Тақпақтап сөйлеу, жыр, терме, тоғау, айтыс өнері арқылы көзге көріну.

Тұспалдап сөйлеу өнері, негізіне билердің шешендік сөз өнерінен өзекті орын алған. Сондықтан қазақ билерінің шешендік сөз өнері-Цицерон, Демосфен сияқты Еуропа шешендерінің сөз қолданыс түрлерінен мүлде өзгеше, өзіндік ұлттық мәнері бар сөз қолданыстар.

Халық педаогикасының негізгі мақсаты-өзінің бай тарихи тәжірибесіне сүйене отырып, келер ұрпақты еңбек сүйгіштікке, өнерге баулу, отбасы, ауыл-аймақ, Отанның ар-намысын қорғай білетін, жаны жайсаң, арлы азамат тәрбиелеу.

 

 

 

 

4-дәріс. Этнопедагогиканың қайта жанжану кезеңі

(1970-2005)

1935-1937 жылдары сталиндік жеке  басқа табыну науқаны кезінде  қазақ этнопедагогикасының іргетасын  қалап, ғылым ретінде қалыптастыруда  арнайы еңбектер жазып, зерттеу  жұмыстарымен айналысқанА. Байтұрсынов, Ш. Құдайбердиев, М. Жұабаев, Ж. Аймауытов,  Х. Досмухамедов, М. Дулатов, М.Ауезов сынды қазақтың бір туар зиялы азаматтары «ұлтшыл»деген атапен қуғынға ұшырады. Көпшілігі түрмеге жабылып, джер аударылды, ал олардың еңбектері пайдаланудан алынып тасталды. Осымен байланысты ұлт мәдениетін зерттеу ісі 1940-1970 жылдарлың арасында тоқырауға ұшырады. Әкімшіл-әміршіл тоталитарлы заманның ұлт мәдениеті жөніндегі мұндай бір жақты көзқарасы И. Сталиннің «Марксизм және ұлт мәселесі» деген теориялық еңбегіне негізделген еді. Сталиннің бұл еңбегі бойынша «келешек коммунизм қоғамында дүниежүзінде бірыңғай тіл, бірыңғай мәдениет болады, ұлт тілі кірігіп жоғалып кетеді» деген жалған қағидасы идеология айданында үстедік алаған болатын.

Сталин қайтыс болана кейін жеке баса табынудың зардабы айыпталып, оның қаһарына ұшырасған, жазықсыз жапа шеккендер біртіндеп ақтала бастады.

70-жылдардың басында КСРО халықтарының  көне әдениетін қайта жиау, зертеу  істері қолға алынып, бұрынғы  КСРО елдерінің бір топ ғалыдары  этнопедагогика проблемаларымен  айналысты. 1970-1990 жылдардың аралығында этнопедагогиканың даму заңдылықстары мен ұлттық тәлім-тәрбиенің өзіндік ерекшеліктеріне, тәлімдік мәні ашуға аралған Ресейде-Г.Н. Волков, В.Ф.Афанасьев, Татарстанда-А.Г. Тайчинов, Чешенстанда-А.Г. Тамбиева, Әзірбайжанда-А.Ш. Гашимов т.б.

М. Ғабдуллиннің «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» (1974), Б.Адамбаевтың «Халық даналығы» (1976), Әлібаевтың «Халық қапысыз- тәрбиеші», С. Қалиевтің «Халықтың ауыз әдебиетіндегі көрінісі» (1987) т.б.

 

 

 

 

 

Бөлім 5

 

Білім- адамдардың белгілі бір жүйедегі ұғымдарының, деректері мен пайымдауларының т.б. жиынтығы. Білім-сана, таным, объективті әлем, субъект, ойлау, ақиқат, парасат, ғылым т.б. күрделі де терең ұғымдармен тығыз байланысты әрі солар арқылы анықталады.

Білім беру - тиісті оқу орны арқылы ғылыми мағлұмат беріп, адамның танымын, білімін, дағдысын, дүниеге көзқарасын жетілдіру процесі. Білім беру оқыту мен өз бетінше іздену негізінде жүзеге асырылады.

Оқыту- оқушы мен оқытушы арасында жүргізілетін ұйымдастырылған педагогикалық процесс. Оқытудың негізгі формасы-сабақ. Оқыту дамытушылық, проблемалық, технологиялық, әдістемелік т.б. болып бөлінеді.

Біліктілік- адамның белгілі бір білім жүйесін тәжірибеде пайдалана алу қабілеті. Адамның өзі таңдаған қызметінде өз білімін көтеріп, нені, қалай және не үшін үйренетінін алдын-ала айқындап, білікті маман болуға бағытталуы. 

  Маман- ұйымның инженерлік-техникалық және басқа да жұмыстарымен айналысатын қызметкер. Маман әдетте жоғары немесе орта, арнаулы кәсіби болып бөлінеді.

Кәсіби біліктілік- білімділік, ізденімпаздық, шығармашылық, интеллектуалдық, өмірге деген көзқарасы, ғылыми біліктілігі өте жоғары дамыған, кәсібін терең меңгерген тұлға.

Педагогикалық шеберлік- тұлғаның әдіс-тәсілдерді терең меңгеруі, психологиялық дайындықының жоғары болуы, педагогикалық технологияны және өз кәсібін жете меңгеруі және т.б. жатады.

Медресе- дін қызметкерлерін, мұсылман бастауыш мектептерінің мұғалімдерін және Таяу, Орта Шығыс т.б. елдердің мемлекеттік аппарат қызметкерлерін даярлайтын орта және жоғары мұсылман мектебі.

Болашақ-   бүгінгі шындықтың келешектегі қалпы мен жайын білдіру үшін қолданылатын ұғым. Болашақ адамның, қоғамның, жалпы адамзаттың және құбылыстардың даму сатылары болып табылады. Адамзаттың болашағы адамдардың нақты тарихи-тәжірибелік қызметімен айқындалады. Болашақты болжаумен футурология ғылымы айналысады.

Басқару- әр алуан ортаның (әлеуметтік, биологиялық, техникалық т.б.) белгілі бір құрылымын сақтап, әрекет ету режимін қолдау, олардың мақсат-мұраттарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін ұйымдастырылған жүйенің қызметі.

Даму- қайталанбайтын, заңды және бағытты өзгерістерді білдіретін философиялық -ғылыми категория.

Дана- (парсыда-білгір) – білігі мен тәжірибесі мол, рухани әлемі бай, ой-сезімі сергек тұлға. Даналар қазақ тарихында баршылық. Мысалы: Қорқыт Ата, Қожа Ахмет Иасаул, Әбу Насыр әл-Фараби, Абай, Асан Қайғы т.б. Олар- рухани кемелдік сатысына көтеріліп, жан сарайы мен тән тұлғасын тазартқан сайын болмыстың сырын ұғып, пәни мен бақидың мәнін түсіндіру арқылы адамзат ұрпағын шапағатқа бөлеуді мақсат тұтып ғұмыр кешетін кісілер.

Дарындылық - адам қабілетінің ерекше дамыған түрі. Дарындылық адамның белгілі бір ғылым, өнер т.б. салаларда ерекше жетістікке жетуінен байқалады.

Педагогикалық технология- мұғалімнің әдіс-тәсілдерді, педагогикалық ситуациядан шығу жолдарын терең меңгеріп, оны өзіндік іс-тәжірибесінде іске асыруы.

Адалдық- адам мінезіндегі бағалы қасиет; жеке тұлғаның сана-сезіміне, ар-ожданына қайшы келмейтін, халықтың мақсат-мүддесін көздейтін, тарихи шындықпен, прогеспен ұштасып жататын іс-әрекеттер.

Адамгершілік- адам бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы “кісілік “, “ізгілік“, “имандылық“ тәрізді ұғымдармен мәндес. Адамгершілік қасиетке: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен рахымдылық т.б. қасиеттерді жатқызуға болады.

Әдеп- қоғамдағы адамдар мінез-құлқына қойылатын этикалық талаптардың жиынтық атауы. Әдептің қоғамдағы басты қызметі тұлғалық қатынастарды адамгершілік талаптарына сай ретке келтіру болып табылады.

Әдептілік- адам бойындағы жағымды қасиет, оның қоғамда қабылданған әдеп талаптарын мінсіз орындауы.

Педагогикалық басқару- бір ұйымды алға жетектеу. Ұжымның барлық іс-әрекетіне жауапкершілікпен қарау. Басқару-менеджмент деп аталады.

       Педагогика - қоғам мен табиғаттың теңдесуін, өмірге қанағаттандыруда толық белсенді шығармашылық, рухани байлығын көмек беру, адамды тәрбиелеуді зерттейтін ғылым.

       Жеке тұлға - қоғам мүшесі ретінде, өзіндік өмір сүру бейнесіне сай, жеке құқыққа, танымдық қасиетке ие, өздігінен іздену арқылы білім мен іскерлігін жетілдіріп ұдайы даму үстінде болатын жан.

Дефектологиялық педагогика- зағиптардың (тифлоппедагогика), ауыр еститіндердің (сурдопедагогика), ойлауы төмен (олигофренопедагогика) тәрбиелерімен айналысады.

       Салыстырмалы педагогика- әртүрлі елдердегі білім беруді анлиздеумен айналысады.

Пенитенциарлық педагогика- бас бостандықтары шектеулі адамдардың тәрбиесі сұрақтарын оқытады.

Этнопедагогика - әр ұлттық мәдениеттің бет-бейнесін көрсететін және сол ұлттық мәдениеттің мәнін түсіндіріп, іс-әрекетте қолданыстарын үйрететін пән. 

Таным белсенділігі-  адамның ақыл-ой қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін, ғылыми ұғымдары терең түсінуге, іздену нәтижесінде пайда болған сұрақтарға жауаптарын табады.

Тәрбие- жеке тұлғаны қалыптастыру жолында мақсатты және ұйымдасқан түрде жүзеге асырылатын процесс.

Дүниетаным - адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі.

Өзін- өзі тәрбиелеу - адамның белгілі мақсатқа бағытталған, өз сапасын жетілдіру арқылы, кемшіліктерінен арылу әрекеті.

Кәсіптік білім – бұл кәсіптік  өзі тағдырын өзі шешуде студеттердің бойындағы жеке қасиеттерін, қабілеттін, мүмкіншілігін дамыту.

  Технология -  грек тілінен аударғанда "техне" - өнер, іскерлік, шеберлік және "логос" - ұғым, білім, ғылым, заң деген мағынаны білдіреді, яғни, технологияны шеберлік, маманның іскерлігі туралы ілім деп анықтауға болады.

Педагогикалық технология – оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру тәсілдерінің жиынтығы немесе мұғалімнің нақты іс-әрекетіне байланысты және алдына қойған мақсаттарына жетуге бағытталған белгілі ретпен орындалатын іс-шаралар.

Акселерация - /латын  тілінің  "акселерацио" - ускорение  деген  мағынаны  білдіреді/ - бұл  балалық  шақ  пен  жеткіншек  жасындағы  физикалық  пен  психикалық   дамудың  жылдамдауы.

Кісілік – жеке тұлғаның кемеліне келіп, адами құлқы қалыптасып, адамгершілікпен атқарған іс-әрекетінің көрінісі.

Кәсіптік білім беру – бұл әртүрлі мамандықтар және сол мамандықтардың адамға қоятын талаптары жөнінде оқушылардың білімін қаруландыру. Кәсіптік білім берудің негізгі принципі оны өмірмен байланыстыру негізінде қалыптастыру.

Көзқарас - дүниетанымның құрамдас бөлігі болып табылады. Дүниеге көзқарастың өзі адамның дүниедегі орны жайындағы түсініктердің жиынтығы.

Таным белсенділік- адамның ақыл-ой қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін, ғылыми ұғымдары терең түсінуге, іздену нәтижесінде пайда болған сұрақтарға жауаптарын табады.

Дидактика- педагогиканың маңызды саласы. Дидактика (dіdaktіkas-оқытушы, dіdasko-оқушы) ұғымы грек тілінен аударғанда оқыту немесе үйрету деген сөз.  Дидактика білім беру мен оқыту мәселелерін зерттейтін ғылым саласы.

Оқыту- оқушыны білімдендіру, тәрбиелеу, дамыту мақсатында бағытталған алдын-ала жоспарланған іс-әрекет. 

Басқару - шешім қабылдауға бағыталған, белгіленген мақсатқа сәйкес ұйымдастыру, қадағалау, реттеу алынған ақпарат негізінде талдау жасап, нәтижесінің қортындысын шығару әрекеті.