Iс-әрекет және тұлға психологиясы

Iс-әрекет және  тұлға психологиясы

Жоспар:

1. Іс-әрекеттің жалпы психологиялық сипаттамасы
2. Іс-әрекеттің теориясы және психология пәні
3. Тұлға теориялары
4. Тұлға теориясындағы іс-әрекет теориясы

 

 

Iс-әрекет – адамның қоршаған ортаға деген белсендi қатынасының бiр формасы немесе қоршаған орта мен субъектiнiң өзара  қатынасының динамикалық жүйесi.

Тiрi материяның өлi материядан, жоғары формалардың төмен формалардан айырмашылығы – белсендiлiкте. Адамның белсендiлiгi өте көп қырлы. Жануарға тән түрлi формаларға қоса, адамда белсендiлiктiң ерекше формасы – iс-әрекеттi айтуымызға болады. Iс-әрекеттi адам белсендiлiгiнiң ерекше түрi ретiнде анықтауға болады: ол мәдениеттiң материалды және рухани дүниесiн құрайды, өзiнiң қабiлеттерiн дамытады және адам қол мен сана арқасында құрал жасап, оны iс-әрекетте қолдануы –  жануар белсендiгiнен айырмашылығы болып табылады. Яғни, адам iс-әрекетi продуктивтi, өнiмдi сипатқа ие.  Жануар белсендiгiнен тағы бiр ерекшелiгi: егер жануар белсендiгi тек биологиялық қажеттiлiктерден туса, адам iс-әрекетiне өнер,танымдық қажеттiлiктер түрткi болады.  Сонымен қатар, адам iс-әрекетiнiң формалары жануарға тән емес, күрделi қимылдық үйренулермен, дағдылармен байланысты. Мәселен, баланы кiшкентайынан бастап тұрмыстық заттарды дұрыс қолдануды (қасық, пышақ, орындық, сабын) үйретедi. Соның нәтижесiнде жануар белсендiгiнен өзгеше заттық iс-әрекет пайда болады.

Сонымен, адам iс-әрекетiнiң жануар белсендiгiнен негiзгi айырмашылықтарын тоқталатын болсақ:

1. Адам iс-әрекетi продуктивтi, творчестволық сипатқа ие. Ал жануар белсендiгi табиғатта берiлгеннен басқа ешнәрсе жасай алмайды

2. Адам iс-әрекетi құрал немесе әдiс ретiнде қолданатын мәдениеттiң материалды және рухани дүниемен байланысты.

3. Iс-әрекет адамды, оның қабiлеттерi мен қажеттiлiктерiн, өмiр шарттарын дамытады. Ал жануар белсендiлiгi негiзiнен олардың өзiнде және өмiр шарттарын өзгертпейдi.

4. Адам iс-әрекетi, оны орындаудағы түрлi формалар мен әдiстер – тарихи өнiмi болып табылса, жануардың белсендiгi  биологиялық эволюция нәтижесi болып табылады.

5. Заттық iс-әрекет адамға туыла берiлмейдi, ол заттарды қолдануда мәдени түрде белгiленiп қойған. Бұндай iс-әрекеттi оқу және тәрбие барысында қалыптастырып, дамыту керек. Ал жануар белсендiгi алдын-ала, яғни генотиптiк тұрғыда берiген.

  Адамның басты ерекшеліктерінің бірі – адамның еңбекке қабілеттілігі, ал кез-келген еңбек түрі іс-әрекет болып табылады. Кез-келген қарапайым іс-әрекеттің актісі субъекттің белсенділік формасы болып табылады, сондықтан кез-келген іс-әрекеттің қоздырушы себептері бар іс-әрекеттің қоздырушы себептері және де ол белгілі жетістіктерге бағытталады.

Іс-әрекеттің қоздырушы себептеріне мотив жатады. Мотив – субъекттің белсенділігі мен іс-әрекеттің бағыттылығын анықтайтын сыртқы және ішкі шарттардың жиынтығы. Мотив, іс-әрекетке шақыра отырып, оның бағыттылығын, яғни оның мақсаты мен міндеттерін анықтайды.

Мақсат – адам іс-әрекеті бағытталған нәтиженің саналы бейнесі. Зат, құбылыс немесе  белгілі әрекет мақсат бола алады. Міндет – белгілі жағдайда берілген (мысалы, күрделі мәселеде) іс-әрекет мақсаты. Кез-келген міндет әрдайым мыналарды қамтиды: талап, көзделген мақсат, жағдай, яғни міндеттің белгілі компоненті. Міндет нақты көзделген мақсат болуы мүмкін. Бірақ іс-әрекеттің күрделі түрлерінде  көбінесе міндеттер жеке мақсат ретінде айқындалады. Жеке мақсатсыз басты басты мақсатқа жетуге болмайды. Мысалы, белгілі маман иесі болу үшін әуелі адам сол мамндықтың теоретикалық аспектілерін оқуы керек, яғни белгілі оқу мәселелерін шешіп, содан кейін осы білімдерін практика жүзінде іске асыру керек.

Қазіргі заманғы адам әр түрлі іс-әрекеттермен шұғылданады. Іс-әрекеттің барлық түрін классификациялау мүмкін емес, өйткені адам іс-әрекетінің барлық түрін сипаттау үшін адам қажеттіліктерінің барлығын атап өту керек, ал адам қажеттіліктерінің саны өте үлкен. Мұның себебі адамның индивидуалдық ерекшеліктерімен түсіндіріледі.

Бірақ іс-әрекеттің негізгі түрлерін жалпылап айыруға болады. Олар барлық адамға тән жалпы қажеттіліктерге сәйкес келеді. Ол адамның индивидуалды ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Іс-әрнкетің түрлеріне: ойын, оқу және еңбек жатады.

Ойын – адам іс-әрекетінің ерекше түрі. Ойынның нәтижесінде материалдық немесе идеалдық өнім шығару көзделмейді. Көбінесе ойын сауық, бәсеңдік,демалу мақсатын көздейді. Ойынның бірнеше түрлері бар: индивидуалды, топтық, заттық, сюжеттік, рөлдік және ережесі бар ойындар. Индивидуалды ойын тек бір адамның қатысуымен жүретін адам іс-әрекетінің түрі. Топтық ойын бірнеше индивидтың қатысуымен жүреді. Заттық ойын заттардың қатысуымен байланысты болады. Сюжеттік ойын белгілі сценарий бойынша жүреді. Рөлдік ойындар белгілі рөлмен шектелген әрекеттеоге негізделеді. Ал ережесі бар ойындар ойынға қатысушылардың белгілі ережелер жүйесімен реттеледі. Сонымен қатар ойынның аралқан түрлері де болады: заттық-рөлдік, сюжеттік-рөлдік, ережесі бар сюжеттік ойындар, т.б. Ойын барысында пайда болатын қарым-қатынас әдетте жасанды сипатта болады. Жасанды дегеніміз – айналадағылар оны шынайы қабылдамайды және адам туралы қорытынды жасауға негіз бола алмайды. Ойындық жүріс-тұрыс пен ойындық қарым-қатынас адамдардың шынайы қарым-қатынасына әсерән тигізбейді. Дегенмен, ойынның адам өмірінде маңызы зор. Балалар үшін ойын даму сипатымен ерешеленеді. Үлкен адамдарда ойын жетекші іс-әрекет болып табылмайды, тек қарым-қатынас пен бәсеңдік қызметін атқарады.

Іс-әрекеттің тағы бір түрі – оқу. Оқу адамның білім,икем мен дағды алу мақсатын көздейтін іс-әрекеттің түрі болып саналады. Оқу ұйымдастырылған түрде және арнайы мекемелерде іске асуы мүмкін.Ол ұйымдастырылмаған да болуы мүмкін. Үлкен адамдарда оқу өзін-өзі жетілдіру сипатында болуы ықтимал. Оқу әрекетінің ерекшелігі – оқу тікелей индивидтің психологиялық дамуының қызметін атқарады.

Адам іс-әрекетінің жүйесінде ерекше орын алатыны – бұл еңбек. Еңбектің арқасында адам қазіргі заманғы қоғамды, материалдық және рухани мәдениетті құрды, өмір жағдайын жақсартты. Осымен өзіне шексіз дамуға мол мүмкіндіктерді ашты. Еңбек құралдарын жасау және оларды жетілдіру ең әуелі еңбекпен байланысты. Олар өз алдына еңбек өнімділігінің, ғылымның дамуының, өндірістік өнімнің, техникалық және көркем шығармашылықтың артуының факторы болды.

 

Психологиялық ғылымда  “тұлға” категориясы  іргелі ұғымдардың қатарына жатады.  Бірақ  “тұлға” ұғымы   тек психологияға тән емес,  ол барлық қоғамдық ғылымдармен  зерттеледі, оның  ішінде философиямен, әлеуметтанумен,  педагогикамен, т.б. Сонда психологиялық ғылым шеңберінде  тұлғаны зерттеу спецификасы неде және 

Сонымен,  тұлға дегеніміз ол тұрақты психологиялық сипатамалар жүйесінде алынған   нақты адам.  Ондай сипаттамалар қоғамдық байланыс пен қатынастарда  көрініс беріп,  адамның өзі мен  оны қоршағандар  үшін маңызды орын алады, оның адамгершілік  қылықтарын айқындайды және оның өзіне ,ортасы үшін маңызды мәнге ие.

 Тұлға құрылымын қарастырғанда  оған   қабілеттерді, темпераментті,  мінезді, мотивацияны және әлеуметтік нұсқауларды енгізеді.    Қабілеттер дегеніміз   бұл  түрлі іс-әрекеттердегі  табыстарын анықтаушы адамның  жеке басының тұрақты қасиеттері.  Темперамент -  адамның психикалық процестерінің динамикалық сипаттамасы.  Мінезде бір адамның басқа адамдарға қатынасын анықтайтын қасиеттер   бар. Мотивация дегеніміз әрекет етуге  деген ынтаның жиынтығы болса, әлеуметтік нұсқаулар-  адамдардың  наным-сенімдері.

     Бұдан басқа,  кейбір  авторлар  тұлға құрылымына   ерік пен  эмоция түсініктерін  қосады. Психикалық құбылыстардың  құрылымында  психикалық процестерді, психикалық  күйлерді және  психикалық  қасиеттерді   бөліп көрсету  керек. Психикалық  процестер өз  кезегінде  танымдық, еріктік,  эмоционалдық  болып   бөлінеді. Ерік пен  эмоция  өзіндік құбылыс  ретінде  психикалық процестер шебінде  қарастырылуға лайықты.

     Алайда,  осы құбылыстарды  тұлға құрылымы шебінде  қарастыру  үшін де  авторларда негіз бар.  Мысалы,  сезімдер- жиі  әлеуметтік  бағдары бар эмоцияның бір  түрі,  ал ерік  қасиеттері  қоғам  мүшесі болып  табылатын  адамның қылықтарын реттеуге  қатысады.  Осы айтылғанның бәрі  қарастырылып отырған мәселенің  күрделі екендігін  және тұлға  мәселесінің кейбір   аспектілеріне  қатысты     белгілі келіспеушіліктердің  болатындығын  көрсетіп отыр.  Көбірек келіспеушілік тудыратын  мәселелер:  адам ұйымдасуы құрылымының   иерархиясы,  тұлғадағы  биологиялылық  пен әлеуметтіктің қатынасы.  

      Келесі кезектегі  әңгіме  неғұрлым  әйгілі  тұлға  концепциялары  мен    теориялары,  олардың  жіктелуі  жөнінде болады.

      Ғылыми    жұмыстар  мен   оқу  құралдарында  тұлға   концепциялары  мен    теорияларының  әрқалай  жіктелуі  келтіріледі. Р.С.Немовтың  ессебі  бойынша  48  тұлға теориясы  бар, олардың  әрқайсысы  5    параметр бойынша  бағалануы  мүмкін.

     Мінез-құлықты  түсіндіру жолдары бойынша  барлық  тұлға теорияларын  психодинамикалық,  социодинамикалық және    интеракционистік деп  бөлуге болады.  

     Психодинамикалық  теориялар  психологиялық, немесе  ішкі,  сипаттамаларына орай тұлғаны  сипаттайды, адамның жүріс-тұрысын  түсіндіреді.   Ал    социодинамикалық теориялар бойынша   тәрбие  детерминациясындағы  басты роль  сыртқы  жағдайларға  беріледі.  Интеракционистік теориялар   сыртқы және   ішкі факторлардың өзара әрекеттесу принципіне  негізделген.    Ондай өзара  әрекеттер  адамның өзекті әрекеттерін  басқарады.

 

 

Қолданылған әдебиеттер:

1. Жалпы психологияға кіріспе. Жақыпов С.М редакц,  авторлар ұжымы. 2007ж.
2. Жақыпов С:М. Жалпы психология негіздері, Алматы, 2012
3. НемовР.С., Психология. М, 2007.1-3 том

 

Өзін-өзі тексеру сұрақтары: