Интеллект ұғымына анықтама

Жоспар:

І Кіріспе

• Интеллект ұғымына анықтама

ІІ Негізгі бөлім

1. Интеллект дамуы
2. Интеллект деңгейін анықтау әдістері
3. Интеллект зақымдануы
4. Интеллекті қалпына келтіру

ІІІ Қорытынды

ІV Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

    Психикалық қызметтің бірлігін айта отырып,  қазіргі психология психиканы «психикалық үрдістердің» жай қосындысы деп қарамай, оларды белгілі бір жағдайға байланысты жекелейді. Бұл жағдай көбінесе интеллектке қатысты. Интеллект (латын тілінде «intellectus» - түсіну, таным деген түсінікті білдіреді) - жоғары сатыдағы жануарлар мен адамдарда туа берілетін мінез-құлықтың қарапайым түрін айтамыз. Интеллект ұғымы адам ақыл ойының ойлау қабілетінің ерекшелігін, қасиеттерін, сапасын бейнелейді. Іс жүзінде шығармашылық пен қолдану оқиғаларға талдау жасап олардың келешегін болжай білу - адам ойының осындай қасиеттерінің біртұтас ерекше көрінісі оның интеллектісін анықтайды. Алғашында бұл термин адам психикасының орынды ойлау функцияларын белгілесе, казіргі кезде оған барлық танымдық үрдістер кіреді. Интеллект - адамның болмысты тануының негізгі нысаны, ақпаратты мақсатты бағытта қайта өңдеуге, реттеуге, оқуға қабілеттіліктің күрделі жүйелерінің танымдық іс-әрекеті. Интеллект ойлау процесінде әсіресе тың мәселелерді шешу кезінде байқалады.Интеллект жеке психикалық үрдіс емес. Интеллект туралы айта отырып, психикалық үрдістердің бірлігіне ерекше көңіл аудару керек. Интеллект термині адамның психологиялық іс-әрекетін зертеуде көп қолданады. Бұл жағдайда абстракты символдарды дұрыстығының тексеруде маңызды рөл атқарады. Жаңа жағдайларға қалай бейімделуді бұрынғы пайдаланған тәжірбиені осылай пайдаланып интеллект арқылы жол табуға болады, жағдайды үйренуге деген қабілет туындайды. Интеллектің бастауы қалай болатынын ұмытуға болмайды. Адам үшін интеллектің маңызы қоршаған орта мен заттарды танып білуде ғана емес, оларды ары қарай шығармашылық түрде дамытуда. Қазіргі ғылымда адам интеллектісі туралы көп біледі және зерттеліп те келеді. Жалпы интеллект табиғатында бірер нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің, икемділік пен дағдының болуынан яғни, белгілі бір әрекеттің үздіксіз айналысуына тәуелді. Кез-келген адамда кездесетін жалпы қабілеттермен: ойлау, сөйлеу, оқу, жазумен қатар арнайы қабілеттер де болады. Интеллектінің қазіргі ғылымда бәрін тереңдетіп әлі де толық зерттеп бітпеген. Оған адам интеллектісінің тереңдігі, оның шексіздігінің әлемді тануға деген қабілетте жасырын іскерлігі себеп.

 

 

 

 

 

 

 

 

      

Негізгі бөлім

2.1 Интеллект дамуы

 

    Интеллект жалпы қабілеттіліктерді бағалауға бағытталған психодиагностиканың типі. Интеллектің алдыңғы себептері ретінде ес пен назарды айтуға болады. Дарынды, ақылды адамдардың көпшілігінің есі өте жақсы болады. Кейде данышпан адамдардың есі нашар (Дарвин), ал кейде кемақыл адамдарда механикалық есі жақсы болады. Сондықтан, ес интеллекттің ең басты емес, бірақ маңызды шарты. Бала кездегі назардың сапасы, тұрақтылығы, шоғырлану қабілеттілігі интеллект  дамуына әсер етеді. Білім көлемі интеллекттің ең маңызды құраушысы болып саналады. Білім неғұрлым жоғары болса, интеллект деңгейі соғұрлым жоғары болады. Бар білімді жағдайға қарай қисынды түрде пайдаланудың маңызы зор. Бірақ адамның байымдау мен қорытынды шығару қабілеті ойлау деп аталады. Сондықтан, интеллектің алдыңғы себептері ес пен назар болғандықтан оның ойлаумен тікелей байланысы бар. Белгілі бір жағдайға байланысты білімді пайдалану арқылы өткір анализ және синтез арқылы байымдау мен қорытынды шығару жоғарғы түрдегі интеллекттің қасиеті деп санауға болады. Интеллект пен ойлаудың байланысы соншалық тығыз болғандықтан ойлауды жылжымалы интеллект деп санауға негіз бар. Бұл туралы қазақ психологы М.Мұқанов өзінің «Ақыл – ой өрісі» деген кітабында былай жазған: «Философия энциклопедиясында интеллект деген сөзге бұл термин оймен бір мағынада қолданылады деп анықтама берілген. Бірақ бұл анықтама бізді қанағаттандырмайды. Совет психологы  Б.Г.Ананьев (1907-1972) соңғы еңбектерінде интеллектті ой қабілетіне тән нәрсе деп санайды. Бұл дұрыс пікір. Осы пікірді басшылыққа алып,  біз ақылды немесе интеллектті ой процесінің жемісі екенін дәлелдемекшіміз. Ойлау үстінде адам бір ниеттен екінші ниетке ауысып отырады. Бұл процессуалдық құбылыс». Интеллектің өзін басқа когнитивті процестерден бөлек алып қарау мүмкін емес. Ол басқа құрылымдармен қатар тұрған құрылымдарға жатпайды. Интеллект бұл теңдіктің белгілі бір пішіні, қабылдау базасында әдет және қарапайым сенсомоторлық механизмдерден құрылған барлық құрылымдарды тартады. Ойлау операцияларының (анализ, синтез, жалпылау, абстракция) ерекшеліктеріне байланысты интеллект деңгейі туралы айтуға болады. Ойлау мен интеллекттің тығыз байланысына қарамастан, медицина психологиясы мен психиатрия тәжірибесінде бұлар жеке түсінік ретінде қаралады. Мұның дұрыстығын және мақсатқа лайықтығын тәжірибенің өзі көрсетті. Мысалы, кейбір психикалық патологияда ойлау үрдісі бұзылмағанда ес пен назардың зақымдануынан білу мүмкіншілігі төмендейді. Керісінше жоғары интеллекті адамда ойлау үрдісінің зақымдануы (жабысқақ, сандырақ, қалыптан тыс ойлар) мүмкін. Осы айтылғанға байланысты патопсихологияда интеллектті жеке қарау заңды және қажет.

   

 

    Балаларға жасаған зерттеу процесінде клиникалық әңгімелесу әдісін ойлап тапқан швейцариялық атақты психолог, логик, философ әрі генетикалық психологияның негізін салушылардың бірі Жан Пиаже (1896-1980) болды.  Содан соң бірнеше кезеңдерден тұратын балалардың баяу дамитын процесін, яғни когнитивтік тұжырымдамасын шығарды. Пиаже интеллектің дамуы психикалық дамудың ең негізгі діңгегі деп ойлайды. Ол бұл тұжырымдаманың принциптері әртүрлі тарихи дәуірлерде ойлау эволюциясын және әрқилы білім салаларын түсінудің кілті деп санады. Осы жағдайды ескере отырып, өзі кейіннен атағандай генетикалық эпистемологияны зерттеудің жаңаша бағытын ойлап тапты. Автордың өткен ғасырдың екінші жартысында ұсынған идеялары мен теориялары қазірге дейін өз құнын жойған жоқ және бүгінгі күннің мамандары тарапынан тәжірибелік зертханалық және өндірістік зерттеулердің ең өнімдісі болып бағаланады.

 

Интеллект дамуы  кезеңдері туралы Ж. Пиаже теориясы

 

Кезеңдер	Жасы	Қысқаша мінездеме
Сенсомоторлы  интеллект	0-2 жас	Сыртқы дүние заттары  мен құбылыстарымен жасалған іс әрекеттер  «іс әрекет схемасының» қалыптасуына әкеледі. Баланың іс әрекеті «топтама»  құрайды.
Операцияға дейінгі  интеллект	2-8 жас	Баланың тілі шығып, оның жасаған  іс әрекетінің нәтижесі еріксіз оның ойлауымен байланысты. Бұл кезең екі фазаға бөлінеді: 1) Тіл шыққаннан бастап ересектермен байланыс жасағанға дейін  (1,5 жастан 3-4 жасқа дейін); 2) Когнитивтік құрылымдардың қалыптасуы,яғни баланың сөздің мағынасын түсінетін  фаза (3-4 жастан 6-7 жасқа дейін). Дамудың қорытындысы: қоршаған ортаға деген өзіндік түсініктің қалыптасуы. Субъективті топтан объективті топқа ауысу.
Тиянақты операция кезеңі	8-12 жас	Байқау елестетулерінің  «топтамасымен», интеллектуалды операциялардың пайда болуымен сипатталады. Ақыл ой операцияларын орындауда қабылдау маңызды рөл атқарады.
Формальды операция кезеңі	12 жастан бастап	«Операциямен операцияға» көшу, яғни абстракты ойлау негізінде дедуктикалық талқылау әдісі қалыптасады. Тепе-теңдік тұрақты. Логикалық операциялар «топтамасы».

2.2 Интеллект деңгейін анықтау әдістері

 

    Адамның интеллект  деңгейі туған нәсілінен басқа  тәрбиеге, біліміне және әлеуметтік  мәдени жағдайларға байланысты. Интеллекттің қарқынды дамуы  барлық психикалық қызмет сияқты  балалық және жастық шақта  болады. Интеллект қолайлы жағдайда, өмір бойы байиды. Биологиялық  және әлеуметтік себептердің  әсерінен интеллектуалдық даму  артта қалуы не тоқтап қалуы  мүмкін. Арнайы мектепке дейінгі  мекемелерде не мектепке орналастыру  кезінде балалардың интеллектік  дамуын анықтаудың маңызы зор.  Клиникалық психологиялық тексерулерден  басқа интеллект деңгейін анықтау  үшін эксперименттік патопсихологиялық  тәсілдер қолданылады.

    Интеллект тесттері  объективті диагностикалық келістер  шеңберінде пайда болған әдістемелердің  жиынтығы болып табылады. Олар  интеллектуалдық даму деңгейін  өлшеу үшін қолданылады. Интеллект  тесттері психодиагностикада едәуір  кең таралған әдістердің бірі  болып табылады. Интеллект көріністері  әр түрлі болып келеді. Бірақ  та оларда мінез-құлықтың басқа  ерекшеліктерінен ерекшелеп тұратын  ортақ қасиет бар. Ол кез  келген интеллектуалдық актыдағы  яғни, ойлау, ес, қиял және барлық  психикалық функционалдардың активизациясы  болып табылады. Дәл осы қасиет  қоршаған ортаны тануды қамтамасыз  етеді. Интеллектіні өлшеу объектісі  ретінде түсінудің өзі индивидуалдылықтың  кез келген көрінісін өлшеу  емес, ол ең алдымен таным қасиеттері  мен ерекшеліктеріне қатынасы  барын өлшеу болып табылады. Бұл  өзінің көрінісін көптеген әр  түрлі интеллектуалдық функцияларды  бағалау үшін қолданылатын тесттерде  тапты (логикалық ойлау тесттері, арифметикалық тесттер, кеңістік  визуализация тесттері және т.б.). осылайша империкалық тұрғыдан  құрылған тесттердің бір қатары (реакция уақытын, көру мен  естудің ұшқырлығын, бұлшықеттің  күшін өлшеуден «тазаланған»  тесттер) жеткілікті тұрғыда белгілі  бір әлеуметтік ситуацияларда  мінез-құлықтың ерекшеліктерін, эмоцияларын,  қызығушылықтары танып білуге  бағытталған тұлға тесттерінен  – яғни индивидуалды-психологиялық  ерекшеліктерді өлшеу әдісінің  басқаларынан ерекше бөлініп  шектеледі. 

    Алғашқы интеллект тесттерін Ф.Гальтон ұсынған болатын. Ол «Ақыл-ой операциясының санын және оларды оларды өлшеуге» талпынған еді (Ф.Гальтон 1879 ж.). сонымен қатар Гальтон индивидуалдық айырмашылықтар бойынша мәліметтерді талдаудың математикалық статистикалық әдісін өңдеп шығарған болатын. Гальтонның идеясын дамуына үлес қосқан Кэптел болатын. Ол ақыл-ой тесттерін кеңінен пайдаланудың бастауын салды. Кэптелдің зерттеулерінен одан кейін Еуропалық психологтар мен клиницистердің зерттеулері қазіргі интеллект тесттерінің негізін салды, мұнда 1905 жылы өңделген Бине Симонның – «Ақыл-ой дамуы шкаласының жатқызсақ болады». Интеллект тесттерінің дамуының мықты стимулы болып ХХ ғ. басында қолға алынған әр түрлі тесттердің көмегімен түрлы зерттелінушілерден алынған көрсеткіштердің арасындағы өзара байланысып, орнату мақсаты болып табылған, интеллект табиғаты бойынша статистикалық жұмыстар табылды. Спирмен (1904-1927), Тэрстаун (1901-1947) қазіргі психодиагностика кеңінен пайдаланды, жүрген кешендік тестілік батареялардың пайда болуына себеп болды. Интеллект тесттерінің көмегімен алынған нәтижелер сандық тұрғыда интеллект коэффициенті түрінде көрсетіледі. Интеллект тесттерінің нәтижелеріне белгілі бір мәдениет пен әлеуметтік топқа жату ғана әсер етпейді. Сонымен қатар субмәдениет формальды біртекті таңдаудың өзіне де сынаушылар бір әлеуметтік қабатқа жатады, жынысы және білімі бойынша айырмашылық жоқ. Олардың микроорталарындағы нақты жағдайлармен байланысты, жекеленген адамдардың арасында айтарлықтай айырмашылық болады. Интеллект тесттерінің мәдениетпен және белгілі бір әлеуметтік топтың тәжірибесімен алғашқыдағы өзара қатынасы олардың қолданылу сферасын шектейді. Интеллект тесттері өздері құрылған мәдениетпен басқа, басқа мәдениеттің адамдарын зерттеу үшін адекватты болып табылады.

Түрлі этникалық топтардағы интеллектіні тесттерінің сандық көрсеткіштерін салыстырудың ешқандай мәні жоқ. Интеллектіні зерттеу дифференциалды психологияда да белгілі бір орын алады. Жалпы  интеллектіні өлшеу диагностикалық ерекшеліктермен сенсомоторлы  және перцептивті психиканы байланыстыра қарағанда бір қатар ашылуларға алып келеді.

Адам интеллектісінің  басты сапаларына алғырлық, байқағыштық, логикалық дәйектілік ойдың тереңдігі  мен кеңдігі бейімділігі мен  белсенділігі жатады. Интеллект танымның негізгі формасы болып табылады.

       Роберт  Стенберг үшбірлік теориясын  психиканың үш түрлі процесінің  компонентінен тұратынын ұсынды:

1. Метокомпонентер- мәселелерді  шешуді айқындау және бақылауды  этап бойынша шешу, ақырғы шешім  қабылдау.

2. Орындаушы компонентер-  трансформация жолдары арқылы  өзекті мәселелерді шешу процестері.

3. Білімділік компонентері- арнайы алған біліммен болашақта  пайда әкелу.

   «Үшбірілік» термині  біздің өміріміздің үш аспектісімен  интеллектінің байланысын ішкі  және сыртқы ақпарат процесі  мен  тәжірбие байланысында  адам интеллектісі көп факторлы  кеңдікті таныстырады. Адамға  әлеуметтік пайда ғана емес  оның даралық ерекшелігінде, незгі  ақыл пайда болумен ерекшеленеді. Адамдардың жануарлар әлемінен  айырмашылығы жоғарғы сатыдағы  интеллектінің болуында, жануарлар  жағдайға қарай ығайланса, ал  адамдар ыңғайлы жағдайды өзіміздеріне  жасайды.

    Интеллектіні тексеру немесе тест тапсырмасы негізгі тұлғаның дамуын жоспарлауда интеллектуалды моральды адамның психологиялық эволюциясын анықтауда қолданады. Интеллектінің дамуы адамның болашағы ғана емес тағдырында айқындайды. Интеллектіні зерттеу адамдарды ерте замандардан – ақ қызықтырған. «Кім пайдалы, ақылды, керекті» деген сұрақтарға жауап іздеген. Психологиялық әдістемелерді интеллектінің дамуын тексеру үшін тесттердің алатын орны ерекше.

 

 

   Интеллекті психологиялық зерттеу әдістері үш түрге бөлінеді:

1. экспериметті;

2. сұрақ;

3. креативті.

    Сұрақ кейде дұрыс нәтиже бермеуі де мүмкін ал, экспериментті әдістер тез және анық нәтиже береді. Креативті әдіс арнайы класқа ерекше ақпаратты беруге қолданады, бірақ нәтижесін өңдеп дәлелдеуде қиындау. Сонымен қатар осындай топтың көмегімен алынған нәтиже басқа топтың нәтижесімен ұқсас бола бермейді. Төменде бірінше және екінші топтың мысалдары қолданады. Көп теориялық негіздер мен біркелкі емес интерпретациялардан аулақ болу үшін. Мекетепке дейінгі кезең, сәби кезінен мектепке дейінгі кезеңге өту 3-7 жас аралығы бұл кезде продуктивті, конструктивті суретті іс-әрекетті балаларда перцептивті аналико-синтетикалық іскерлік түрде қалыптасады. Затттың формасына қатысты жаңа перцептивті бейнелердің мазмұнын қалыптастырады, сонымен бірге заттың құрлымы және пішіні оның бөлігінің кеңістіктегі ерекшелігіне және қатынасына бөледі.