Кәсіпкерлердің абсолюттік құқықтарының регламентациясы

№8 Кәсіпкерлердің абсолюттік құқықтарының азаматтық құқықтық регламентациясы.

Жоспар

1.Кәсіпкерлік қызмет мазмұны – кәсіпкерлердің субьективтік құқықтары мен міндеттері.

2.Кәсіпкерлердің заттық құқықтары.

3.Мемлекет  меншігін жекешелендіру кезінде  жеке кәсіпкердің қатысуының  құқықтық регламентациясы.

1.ҚР Конституциясының 26 бабының 4 тармағындағы әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқығы бар деген нормаларына сәйкес Азаматтық Кодекстегі азаматтар  заңды тұлғалар құрып қана қоймастан, сонымен бірге заңды тұлға құрмай-ақ  кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқылы деп белгіленеді. Ол кәсіпкерліктің белгілі бір салаларына қатысты, Мысалы: банк саласы қызметі мен арнайы заңды тұлғалар ғана банкте айналыса алады. Азаматтардың кәсіпкерлік қызмет саласы бойынша заңды тұлғаны құрмайтын құқықтық субьективлігі, азаматтардың жалпы құқықтық субьектілігі секілді тең болады.

Жеке кәсіпкерлік туралы заңның 8-бабында жеке кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтары мен міндеттерi көзделген:

Жеке кәсіпкерлік субъектілері:

1) егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше көзделмесе, жеке кәсіпкерліктің кез келген түрін жүзеге асыруға;

2) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жалдамалы еңбекті пайдалана отырып, жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруға;

3) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен филиалдар мен өкілдіктер құруға;

4) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жағдайларды қоспағанда, өндірілген тауарлар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер) бағасын дербес белгілеуге;

5) жеке кәсіпкерлік субъектілеріне өтеулі негізде қаражат (қарыз) беруге;

6) өзінің құқықтық қабілеті шегінде сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыруға;

7) жеке кәсіпкерлік субъектілерінің бірлестіктерін құруға;

8) жеке кәсіпкерлік субъектілерінің аккредиттелген бірлестіктері арқылы сарапшылық кеңестердің жұмысына қатысуға;

9) бақылау және қадағалау функцияларын жүзеге асыратын құқық қорғау органдарына және мемлекеттік органдарға жеке кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтарын бұзуға кінәлі тұлғаларды жауапқа тарту мәселелері бойынша жүгінуге;

10) өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін сот органдарына жүгінуге;

11) жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау мәселелері жөніндегі нормативтік құқықтық актілердің орындалмауына немесе тиісінше орындалмауына септігін тигізетін себептер мен жағдайларды жою туралы ұсыныстарды мемлекеттік органдардың қарауына енгізуге құқылы.

Жеке кәсіпкерлік субъектілері:

1) Қазақстан Республикасының заңнамасын, жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сақтауға;

2) өндірілетін өнімнің (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарына сәйкестігін қамтамасыз етуге;

3) Қазақстан Республикасының лицензиялау туралы заңына сәйкес лицензиялануға жататын жеке кәсіпкерлік түрлерін жүзеге асыруға лицензиялар алуға;

4) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес азаматтық-құқықтық жауапкершілікті міндетті сақтандыруды жүзеге асыруға міндетті.

2. Кәсіпкерлердің заттық құқықтарының белгілері:

1. Мүліктік  емес өзіндік құқықтардан өзгеше  заттық құқықтар мүліктік құқықтар  болып табылады. Бұл заттық құқықтарды  міндеттемелік құқықтармен біріктіреді.

2. Белгілі  бір айтарлықтай дара заттарға  қатысты пайда болған заттық  құқықтар. 3. Заттық құқықтар абсолюттік  құқықтар болып табылады, бұл  оларды интеллектуалдық меншік  құқықтарымен біріктіреді және  міндетті міндеттемелік құқықтардан  ерекшеленеді.

4. Заттық  құқықтарды қорғадың абсолюттік  сипаты, заттық құқыққа қол сұғудан  қорғау құқығы туындайды.

5. Заттық  құқықтар заңмен белгіленген, мысалы: кепіл немесе сервитут заттық  құқықтар деп аталмаған.

6. Ілесе  жүру құқығы, яғни мүлікке меншік  құқықтарынын басқа адамдарға  өтуі мүлікке басқа заттық  құқықтарының тоқтатылуына негіз  бола алмайды. Мұнда жекелеген  заттық құқықтарға қатысты нормалар  баянды етілген: кепілге салынған  мүлікке құқық басқа тұлғаларға  көшуі кезінде кепілдің сақталуы  жалға берілген мүлікке меншік  құқығының, шаруашылық жүргізу құқығының  немесе оралымды басқару құқығының  басқа тұлғаларға ауысуы кезінде  мүліктік жалдау шартының сақталуы.

7. Артықшылық  құқық – заттық және міндеттемелік  құқық бәсекеге түскенде ең  алдымен заттық құқық жүзеге  асырылуы тиіс.

8. Затқа  нақты билік ету.

3.Жекешелендіру – мемлекеттік мүлікті жеке мемлекеттік емес заңды  тұлғаның жеке шетелдік заңды тұлғаның меншігіне меншік иесінің мемлекетінің еркімен заң актілерінде белгіленген арнаулы процедуралар шеңберінде сату болып табылады. Жекешелендірудегі мақсат мемлекеттік мүлікті жеке меншік иесіне беру арқылы оны ұтымды пайдалану, яғни мемлекетінің ұтымды шарттық жүргізуге мүдделі еместігі және қабілетсіз екендігін нарықта ғана сұраным мен ұсынысын  арақатынасын дәл анықтай алады. Қоғамға қажетті өндірісті ұйымдастыруда және қоғам мүшелерінің өнімді еңбекке ынталандыруды көздейді. Мемлекеттік кәсіпорынды меншіктің басқа мемлекеттік емес нысанына негізін кәсіпорынға айналдыру арқылы және мемлекеттік мүлікті азаматтың және олар құрған нысанды заңды тұлғаның меншігіне  беру жекешелендіру арқылы мемлекет секторларын қарастырады. Қазақстан да жекешелендіру 4 кезеңде жүреді. ҚР-да мемлекеттік меншікті мемлекет меншігіне алу және жекешелендіруінің 1991-92 жылға арналған бағдарламасы шеңберінде  келесілер жүзеге асырылады: кәсіпорынды сатып алу құқықтарымен еңбек ұжымына жалға беру, ұжымдық кәсіпорынға айналдыру, мемлекеттік мүлікті еңбек ұжымының өтеусіз сатып алуы, халықтардың жекешелендіруге инвестициялау купондар арқылы қатысуы, мемлекеттік мүлікті аукцион және конкурс арқылы сату.

 

 

№9 Кәсіпкерлік саласындағы міндеттемелік құқықтық қатынастар.

1.Міндеттемелік қатынастардағы кәсіпкерлердің қатысу ерекшеліктері.

2.Сауда және кәсіпкерлік және кәсіпкерлік мәмілелер. Кәсіпкерлік шарттар нысандары және оларды орындау.

3.Негізгі  қолданылатын шарттар.

4. Міндеттемедегі  кәсіпкерлік жауапкершілік.

1. Кәсіпкердің қатысуы бойынша міндеттемеге сәйкес бір адам басқа адамның пайдасына мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға немесе белгілі бір әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышкерден өз міндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышкерден атқарылған жұмысты қабылдауға міндетті. Міндеттемелік құқықтық кәсіпкерлік қатынаста еңбегінің мүліктік нәтижесінің ауысуынан туындайды. Мүлік өндірумен айналу және тұтыну өрісіне ауысумен болып табылады барлық қатынастар міндеттемелік қатынастар болып табылады.

Кәсіпкерлік саласындағы міндеттеме мүліктік салыстырмалы азаматтық құқықтық қатынастас, оған сәйкес екі не одан да көп шарт жасалатын кездер болады. Мысалы: лизинг беруші, алушы және құрал-жабдықтарды сатушы үш жақты шарт жасайды. Ол бойынша құрал-жабдық лизинг берушінің меншігіне өтеді, ал сатушы оны лизинг алушыға  дайындап өткізеді,бұл жағдай осы шарттың келісім шарттан туындаған құқықтық қатынастарға әсерін тигізбейді. Бәрі бір шарттан екі не одан да көп міндеттемелер туындатады.

2.Саудалық заңды коммерциялық қызметтің бірі болып табылады. Кәсіпкерлік мәмілелер азаматтар мен заңды тұлғалардың арасында жеке табыс немесе пайда табу мақсатында өзінің тәуекеліне өз атынан өзінің жауапкершілігіне алына отырып немесе заңды тұлғалардың арасында және тұлғалардың жауапкершілігіне  алаына отырып жасалады. Азаматтық Кодекстің 10 бабында кәсіпкерлер мен тұтынушылардың құқықтарын қорғау деп аталған бапта кәсіпкерлік қызметтің келесі түсініктемесі берілген: «кәсіпкерлік менішк түрлеріне қарамастан азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға негізделген қызмет деп көрсетілген.. Мысалы: «сауда құқығы» кітабының авторлары Жанмен, Лапур былай дейді: « коммерцияның жалпы анықтамасы жоқ, келісім шартты құрып отырған тұлғаға немесе алға қойған мақсатына байланысты. Комерсант контракттері үш түрде рәсімделеді: 1. коммерциялық қызметке қажетті комерсантпен жасалған контрактілер. 2. кәсіби емес клиенттермен жасалатын контрактілер. 3. Коммерциялық қызметке қатысы жоқ контрактілер.Кәсіпкерлік мәміле өзінің мазмұны бойынша пайда табушылық мәмілеге жатады. Нысаны бойынша кәсіпкерлік мәміле ауызша және жазбаша нотариалды куәландыратын болып бөлінеді.  Кәсіпкерлік мәміле абстрактілі және казуалды болып табылады. Кәсіпкерлік мәмілелер тәуекелге байланысты болғандықтан олар альтернативті мәмілелер болып табылады. Кәсіпкерлік келісім шарт жеке, заңды тұлғалардың пайда табуға немесе жеке кіріс алуға мақсатталған, өз атынан өзінің мүліктік жауапкершіліктеріне ала отырып жасалынатын іс-әрекеті болып табылады. Кәсіпкерлік мәмілелер өзара кәсіпкерлік және тұтынушы кәсіпкерлік болып бөлінеді. Аталған келісімшарттың екі жағы да кәсіпкерлер болып табылады және қатысушылардың жауапкершілігі азаматтық құқықтың жалпы ережелеріне негізделеді.

3. Кәсіпкерлер арасындағы шарттарға: тауарларды жеткізу, контрактация шарты, коммерциялық концепция, қаржылық аренда, қоймада сақтау, кәсіпкерлік тәуекелді сақтау, қарапайым серіктестік шарты. Тек бір тарап кәсіпкерлер болып табылатын шарттар: тұрмыстық мердігерлік шарты, прокат, банктік салымдар және ьанктік шот шарт. Несиелік шарттар энергиялық құрылғылармен жабдықтау шарты жатады. Кәсіпкерлік саласындағы шарттардың топтастырылуы: 1. Тауарларды сатуға бағытталған кәсіпкерлік шарттар: - тауарларды жеткізу шарты; - мемлекеттік мұқтаждық үшін тауарларды жеткізу шарты; - контрактация шарты; - кәсіпорынды сату шарты; - энергия құрылғылармен жабдықтау шарты; - көтерме сату және сатып алу шарты.Пайдалануға мүлікті беру бойынша шарттар: кәсіпорынды жалға беру шарты, яғни кәсіпкерлік қызметте пайдаланатын мүліктік кешен ретінде кәсіпорынды уақытша негізде иелену, пайдалануға жалға алушының ақы төлеу міндеті ұсынылатын тараптардың келісімі. Арендаға беруші – кәсіпкерлік  қызметті жүзеге асырушы және оның меншік иесі мемлекеттік мүлік министрлігі. Арендаға алушы кәсіпкерлік қызмет субьектісі коммерциялық заңды тұлғалар және жеке кәсіпкер болады.

Қаржылық аренда ие, яғни жер учаскесімен басқа да табиғи обьектілерден өзге кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланатын кез келген тұтынылмайтын заттар болады. Техника өндірушілермен, банктермен, әртүрлі құрылымдармен құрылған лизингтік компаниялар мен фирмалар қатысады. Прокат шарты – тұтынушылық мақсаттар үшін затты жалға беру.

Жұмысты орындауға бағытталған кәсіпкерлік шарттар:

1. Мердігерлік  шарт – мердігер  нақты бір  уақытта заказ берушінің ғимаратта  саылп болуы немесе құрылыстық  жұмыстарды орындауы бойынша  міндеттенеді, ал заказ беруші  – мердігерге жұмысты орындауға  қажетті жағдайлар жасап, құнын  төлеп нәтижелерін қабылдау бойынша  тараптардың келісімі болып табылады. Жобалық жұмыстарды орындауға  мердігер шарты. Мемлекеттік мұқтаждық  үшін мердігерлік жұмыстарды  орындауға мемлекеттік шарт мемлекет  мұқтаждығын қамтамасыз ету үшін. Ғылыми зерттеушілік және тәжірибелі  құрылымды жұмыстарды орындау.

Тұрмыстық мердігерлік шарт.

Қызмет көрсетуге бағытталған кәсіпкерлік шарттар: - қайтарымсыз қызмет көрсету шарты.

Коммерциялық өкілдік.

Коммерция шарты.

Агенттік шарт – тауар жарнамасын агентпен жүзеге асырады.

4.Міндеттемелерді бұзушылық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік, Е.Б.Осиповтың пікірінше,мына нысанада көрінеді:шығындардың орнын толтыру;тұрақсыздықты төлеу ;аманатты жоғалту немесе аманаттың  қайтарылған сомасынан тыс аманат сомасын қосымша төлеу;қылмыстық мақсатқа қол жеткізуге бағыттылған ымыра бойынша алынғанның бәрін мемлекет кірісіне тәркілеу,аманатқа салынған мүлікке меншіктеу  құқынан айырылу;сондай-ақ пайдалану құқымен ұстап отырған мүлікке деген құқықты жоғалту,т.б.;мұнда неғұрлым көп тараған,міндеттемелерд бұзушылық үшін жауапкерліктің бірден –бір нысандары болмаса да –шығындардың орнын толтыру және тұрақсыздықты өтеу.

Демек, азаматтық-құқықтық жауапкершілік келтірілген зиян орнын толық қалпына келтіруге негізделген,ал материалдық жауапкершілік шектеулі болады.Қолданылып жүрген заңға  сәйкес қызметкерлер  өздерінің кінасын келтірілген зиянды толық мөлшерде өтеуге материалдық мына жағдайда жауапкершілік алады:

1)қызметкерлер  мен жұмыс берушінің арасында  қызметкерге берілген мүлік пен  басқа да құндылықтардың сақталуын  қамтамасыз етпегені үшін толық  материалдық жауапкершілік  қабылдағаны  жөнінде жазбаша келісімшарт  жасалса;

2)қолданылып  жүрген заңнамаға сәйкес жұмыс  берушіге еңбек  міндеттерін орындауда  келтірілген шеғын үшін толық  материалдық жауапкершілік жүктелген;

3) мүлік  пен басқа да құндылықтарды  қызметкер бір дүркін немесе  бірнеше дүркіндік құжаттар бойынша  қабылдап алған,

4)қызметкер  мас,наша тарту немесе токсикомандық  күйде болғанда ,зиян келтірсе;

5)зиян  материалдардың жартылай фабрикаттардың,бұйымдардың,кем  болуынан ,қысқаша жою немесе  әдейі білдіруден,сондай-ақ ,өлшегіш  аспаптар,құрал-саймандар,арнаулы киім,тағы  басқа заттардың сақталмағанынан  келтірілсе;

6)коммерциялық  құпияны жария етудің  салдарынан  келген зиян;

7)қылмыстық  тәртіппен қудаланаьтын әрекеттері  бар қызметкер келтірген зиян.Осы  тізбе жабық болып келеді,басқа  қалған жағдайларда қызметкердің  материалдық жауапкершілігі шектеулі  блады.