Саясат: ұғымы, мәні, негізгі белгілері

       Қазіргі  қоғамдардағы саяси құбылыстар  мен процестер негізінде әдетте  құндылықтардың басты үш тобы: қауіпсіздік пен ұлттық тәуелсіздік; әл-ауқат пен экономикалық өркендеу, бостандық пен конституциялық  тәртіп жатады. Оларды нақтылау  әрі реттеу әр қоғамдық топтардың  жекелеген докториналары мен  саяси тұжырымдамаларына баға  берудің шарты , ал оларды бағдарламалық  мақсаттар түрінде нақтылау –  кез-келген саястаттың міндеті  болып табылады.

       Осыған  байланысты, саясат табиғи келісімі  жоқ, бірақ үйлесімділікке деген  қажеттілігі бар жағдайда пайда  болатынын атап көрсету керек. Сан алуандылығымен өзгешеленетін  мүдделер тобын келістіру, қоғамның  тұтатстығын қамтамасыз ету қажеттілігі  көпшілік билік институттарын: бюрократиялық  аппарыты, әскері және т.б. бар  мемлекетттерді қалыптастырады.

       Кез  келген қоғам өмірінің  барлық  салалры өзара тығыз байланысты. Бүгінде қоғамдық өмірдің сан  алуан салаларының өзара тәуелділік  үрдісі тек жекелеген мемлекеттер  ішінде ғана емес, сондай-ақ әлемдік  қауымдастық деңгейінде де өте  айқын көрінеді. Саясат пен эконоимка  барлық қоғамдық байланыстар  жүйесінің іргетасы екендігі  жалпыға белгеілі. Сондықтан да  олардың өзара әрекеті кез  келген қоғамның дамуында шешуші  рөл атқарады. Демек, саясат қоғамның  экономикалық саласымен, экономикалық  қатынастарымен, экономикалық мүдделерімен  терең жымдаса қабысқан. Өз кезегінде, қоғамның экономикалық өміріне  саясатттың тигізер әсері елеулі  әрі сан қырлы деуге болады.

        Саясаттың  рөлін жете бағаламаушылық, әдетте, стихиялылықты, енжарлықты арттыратындығын  өмірлік тәжірибе дәлелдеп отыр. Қазір барша әлемде мемлекеттің  рөлі, саясаттың рөлі объективті  түрде арта түсуде.

Сонымен қатар әлемдік тәжірибе экономикалық қатынастарды шектен тыс саясаттандырудың, мемлекеттің экономикаға орынсыз араласуының, саяси өктемдіктің, экономиканы басқаруда әміршілік әдістерді қолданудың мысалдарын да көптеп көрсетіде. Мұндай саясаттандырылудың мысалы ретінде тоталитарлық жүйедегі мемлекеттерді атауға болады. Бұл мемлекеттердің экономикалық саясаты ұлттық экономиканың томаға-тұйық жүйесін жасауға, оның халықаралық шаруашылық байланыстардан оқшаулауға бағытталған. Мұндай саясат «өзінің жеке күшіне сүйену» деген ресми атау алды. Дәлірек айтсақ, « темір шымылдық» құрудың нағыз өзі. Саясаттың құдіреттілігіне деген көзсіз сезім әдетте субъективизмде, жүгенсіздікте, авантюризмде жиі байқалып, оның соңы сөз жоқ саяси сәтсіздіктерге ұрындыратындығын ашық айтқанымыз жөн.

 

     Өзінің бағыт-бағдарына  байланысты саясат ішкі, сыртқы  және әлемдік (халықаралық) болып  бөлінеді.

      Ішкі, сыртқы  және әлемдік саясаттағы ортақ  жағдай – олардың мәнінің бір  екендігінде. Ішкі, сыртқы және әлемдік  саясаттардың мәндік ұқсастығы  туралы тұжырым саяси теорияда  үлкен қиыншылықпен әрі өткір  пікірталас нәтижесінде ғана  орнықты. Десек те, ішкі саясаттың  мазмұны сыртқы және дүнижүзілік  саясатқа қарағанда әлдеқайда  бай әрі сан алуан. Ішкі саясат  қоғам ішіндегі адамадардың өзара  әректін реттеудегі мемлект қызметінің  негізгі бағыттарын қамтиды.

      Сонымен, ішкі  саясат дегеніміз – өмір сүруші  әлеуметтік-саяси құрылысты сақтауға  немесе реформалауға бағытталған  мемлекеттің, оның құрылымдары мен  институттарының экономикалық, демографиялық, әлеуметтік-интеграциялық, әлеуметтік-мәдени, қуғын-сүргін және т.б. іс- әрекеттер  жиынтығы. Ішкі саясат мақсаттарын  жүзеге асыру үшін мемлекет  құралдардың, әдістер мен тәсілдердің  кең ауқымын пайдаланады. Ішкі  саясат сипаты сыртқы саясаттың  мәнін анықтайды. Ішкі және сыртқы  саясаттар арасында өзара терең  байланыс және диалектикалық  қатынас бар. Ішкі және сыртқы  саясаттардың ара қатысы туралы  айтқанда, бұл мәселенің толықтай  анық еместігін, мұнда әлі де  таласты жайттардың көп екендігін  ескерткеніміз жөн. Мысалы, ішкі  саясаттың сыртқы саясаттан басымдылығые, саясаттың ішкі саясатқа бағыныштылығын, оның ішкі саясатқа тікелей  тәуелділігін дәлелдеуге тырысатын  көзқарастар бар. Кейбір басқа  зерттеушілер мемлекеттің ішкі  саясатын оның сыртқы саясатына  қарама қарсы қоюшылықтың өзін  жасандылық деп санайды. Өйткені, мемлекеттің саясаты біртұтас, оны  бөлуге болмайды. Тек бұл жерде  мемлекеттің саяси іс-әрекеттерінің  сан алуан түрлі бағыттары  туралы ғана сөз етуге болады.

       Сыртқы  саясаттың басты мақсаты барлық  уақытта да мемлекет өзінің  ішкі саясатының мақсаттары мен  міндеттерін толыққанды жүзеге  асыру үшін қолайлы халықаралық  жағдай жасауы болып табылады. Түптеп келгенде, сыртқы саясат  пен ішкі саясат ортақ бір  міндет атқарады, яғни, мемлекеттегі  қоғамдық қатынастар жүйесін  сақтауды және нығайтуды қамтамасыз  етеді.

          Кез келген мемлекеттің сырқы  саяси қызметі бәрінен бұрын  осы қоғамдастықтың ұлттық мүдделерін  оның басқа жекелеген мемлекеттерімен  қарым қатынастары барыснда қамтамасыз  етуге бағытталады. сыртқы саясат  арқылы жүзеге асырылатын басы  ұлттық мүдделер қатарына мемлекет  егемендігі мен ұлттық қауіпсіздігін  қамтамасыз етуді, қоғамның әрі  оның барлық азаматтарының жан-жақты  прогресі үшін сыртқы жағдайлар  жасауды, халықтың өзге халықтармен  және мемлекеттермен өзара тиімді  экономикалық, саяси, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастығын жолға қоюды, т.б. жатқызуға болады.

      Сонымен, сыртқы  саясат – мемлекеттің сырт  жердегі басқа субъектілермен: жекелеген  мемлекеттермен , шетелдік партиялармен, басқа қоғамдық ұйымдармен, т.б. қарым-қатынастарын  реттейтін қызмет. Осыған орай, сытрқы  саясатты әлемдік саясаттан бөліп  қарауға болмайтынын да атап  көрсету керек. Қайта, әлемдік саясатты  ішкі және сыртқы саясат ұғымдары  арқылы анықтау керектігін айту  керек.

       Әлемдік  саясат сыртқы саясатпен жиірек  теңестіріледі, бірақ ол мемлекеттердің  әлемдік қауымдастықтарының алдында  тұрған проблемаларды шешу жолындағы  келісімді қызметті қамтамасыз  етумен байланысты өзіне тән  ерекшелікке де ие. Халықаралық  проблемаларды шешу әдістерінің  де өзінді ерекшеліетері бар.

        Халықаралық  аренада биліктің біртұтас орталығы  жоқ, құрылатын бүкіләлемдік және  аймақтық халықаралық ұйымдар  билік өкілеттігіне ие емес. Мұнда  негізінен тең құқықты мемлекеттер  әрекет етеді және олардың  арасында қарым-қатынастар күрес  пен келіссөздердің, әртүрлі келісімдер  мен ымыраға келудің нәтижесінде  қалыптасады.

        Әлемдік  саясатқа – халықаралық ынтымақтастыққа  көшудің объективтік қажеттілігін  ХХ ғасырдығ ІІ жартысында  адамзат алдында пайда болған, жалпы қорқыныш пен алаңдаушылықты  тудырып отырған ғаламдық көкейтесті  прблемалар талап етіп отыр. Әлемдік  саясаттың даму жолында халықаралық  ұйымдар өте маңызды рөл атқарып  келеді. Мәселен, егемен мемлекеттердің  өз еріктері мен күштерін бірітіру  негізінде құрылған мемлекеттер  арасындағы халықаралық бейбітшілік  пен қауіпсіздікті нығайту, қолдау, бейбіт ынтымақтастықты дамыту  мақсатында қызмет етуші ірі  халықаралық ұйымның – БҰҰ-ның  зор маңызы бар.

         Сонымен, әлемдік саясат сыртқы  және ішкі саясат сияқты адал  болуы тиіс, әрі тек жалпы адамзаттық, ұлттық мүдделерді басшылыққа  алмай, тек ғылыми негіздерге  ғана сүйеніп қоймай, шын мәнінде  өнер болуы тиіс.

        Саясатты  қоғамдық өмір саласы ретінде  ұғыну саясаттың өнер екендігіне  көз жеткізгендей болады. Таратып  айтсақ, саясат мемлекетті шебер  басқарудың өнері, белгілі бір  топтың мүдделеріне жауап бере  алатын саяси қызмет өнері, билікті  іске асыру, оны жеңіп алу немесе  сақтау өнері бола алады.

      Саясат  өнер ретінде – кеңістік пен  уақыт көлемінде адамдарға өз  әсерін тигізетін, жоспарларымен  әрі нәтижелерімен көптеген тағдырларға  ықпал ететін сыналған, ойластырылған  қызметтің тұтас, орасан зор жүйесі  екендігін айтуға болады. Бұл  жүйеде бірінші сыныптағылар  да, бірінші курс студенттері де, сол секілді олақ және ынжықтары бар. Бірақ саясаттың бағдары мен тағдырын олар айқындамайды.

      Шебер саясат  – бұл жан-жақты ойластырылған, сақ саясат. Ол әрбәр адамнан  ақылы мен еркінің барынша  ширауын, оғаш мінезі мен қызбалығын  ауыздықтауды талап етеді. Егер  қолданыстағы саясат үлгілі, өнегелі, адамгершілік мақсаттарға – адамдарды  бақытты етуге, өмірдің қуанышын  сезінуге бағытталған болса,  онда мұндай саясат пен саяси  қызмет замандастарымыз бен ұрпақтарымыздың  тарапынан жоғары бағалануға, әрі  мойындалуға лайықты. Бүгінгі таңдағы  саясаттың басты мұраты – адамгершілікті  ту етіп көтерген әділетті, демократияшыл, өркениетті қоғам орнату мақсаттарына  қызмет ету болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

    Қорыта айтқанда, саясат адамдардың  мінез - құлқы мен әрекеттеріне ықпал ететін және биліктің қалыптасуы мен қызмет ету мәселелеріне қатысты әлеуметтік қатынастар, көзқарастар, принциптер, бағдарлар мен коммуникациялар әлемі.  Билік — саясаттың негізі, өзегі және құралы. Саясат биліктің арқасында ғана жүзеге асып, қоғам өміріндегі ұйымдастырушы және бағыттаушы күшке айнала алады. Сонымен қатар саясат қоғамның саяси сферасындағы саясат субъектілерінің іс-әрекетін де қамтиды. 
     Басқа қоғамдық ғылымдардың ішінде саясаттанудың орны ерекше. Себебі, адамзат тарихында саясат негізгі рөл аткарды. Оның дұрыс-бұрыстығы, сайып келгенде, адамдардын, халықтардың тағдырымен тығыз байланысты. Мысалы, мемлекет агрессиялық, яғни басқыншылық соғыс саясатын жүргізсе, оның салдары бірнеше жылдарға созылатын қайғы-қасіретке соқтыратыны даусыз. Керісінше, мемлекет ғылыми дәлелденген тиімді бейбіт саясат жүргізсе, еліне қолайлы, халқына жайлы болары да белгілі.

      Саясаттану – мемлекет билігі мен қоғамның саяси мәнін, мазмұны мен мақсатын түсінуге жол ашады. Ол қоғамдық білімдердің іргелі дүниетанымдық және әдістемелік мәселелерін де көрсетеді. Саясатқа байланысты қаншама қателіктер, адасулар, қасіреттер болғаны тарихтан мәлім. Мысалы осыдан 2,5 мың жыл бұрын саясат жөнінде Аристотель «Адам өз табиғатында – саяси тұлға; кім мемлекеттен тыс өмір сүретін болса, ол үлгі-өнегелік тұрғыдан жетілмеген жан» дегенді айтса, Гомер: «Ондай адамды ойын тақтасынан шығып қалған шахмат тасымен салыстыруға  болады»дейді.

      Бүгінде  саясаттан, қоғамдық өмір жүйесінен  тысқары тұрған адамды табу  қиын. Оның үстіне «саясат» деген  терминді пайдаланбайтын адам  жоқ. Расында, баршамыз саяси қимыл-әрекеттердің  кеңістігі мен шеңберінде өмір  сүреміз, оны күнде көреміз, сезінеміз. Бірақ оның арқаулары бізден  жасырын, толық құпия жағдайда  жатқанын атап көрсеткен жөн. Бұл арада біз жай көзге  көрінбейтін заттарға еніп кетуге  қабілетті ғылыми таным – саясат  құбылысына ұшырасамыз.

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

• Әбсаттаров Р. Б. «Саясаттану негіздері». Екі томдық. 1-том. – Алматы:

Қарасай, 2011. – 424 б.

 

• А.С.