Тәрбиенің жалпы әдістері, құралдары мен формалары

• тәрбиешінің басшылығы жұмыс барысында кеңес беру, балалардың ынтасын арттыруға бағытталуы керек. Жұмыстың мазмұны мен түрлерін, әдістерін жандандыратын материалдық және моральдық жағдайларды ұсынып отыру көзделінеді.
• Оқушылар ұжымының қатысуымен қоғамдық пікірдің негізінде іс - әрекеттің нәтижесін қорытындылау.

Сонымен әдістерді қолдану арқылы тәрбиеленушілердің еңбекке жауапкершілік, қоғамдық мінез – құлық, тәжірибесі, қарым – қатынас жасау дағдысы мен белсенді өмір позициясы қалыптасады.

2.2. Тәрбие әдістеріне  сипаттама, оларды таңдау және  тиімді пайдалану.

Педагогикалық талап әдісі әртүрлі іс - әрекеттердің бір түріне тежеу, ал енді бір түрін күшейту мақсатымен тәрбиеленушінің санасына педагогикалық ықпал жасау екендігі тәрбие әдісінің теориясында айқындалған.

Оқушылардың ұжымын ұйымдастыруда педагогтің талап қоюы шешуші роль атқарады. Мұнда нақтылы педагогикалық жағдайға  байланысты талаптың түрі, мазмұны іріктелінеді. Тәрбиешінің қатынасы педагогикалық талаптың нәтижелі болуына ықпал жасайды. Тұтас педагогикалық процестер тәрбиеленушіге педагогикалық талап қоюмен, дұрыс іс істеуге мәжбүр етуді сабақтастырып отыру заңдылығын жүзеге асыру көзделінеді.

Жаттығу әдісі. Тәрбие әдісінің жүйесінде жаттығу елеулі орын алады. Жаттығу мінез – құлықтың нормалары мен ережелеріне сай тәрбиешінің әр түрлі іс - әрекетті ұйымдастыру арқылы оқушыларды тәрбиелеудің ерекше әдісі ретінде қарастырылады.

Жаттығу әдісінің құндылығы мынада: педагогикалық процесте тәрбиеленушілердің орындайтын  жаттығулары тәрбиешінің талаптарын орындаумен ғана емес, ең алдымен, осы жаттығуларды орындау барысында өзінің адам игілігіне қажет еңбегімен көріне алатындығында.

Адамның басқалар үшін қамқорлық жасай алатынын сезінуі оның қуаныш, ризашылық көңіл – уүйін білдіруінде.

Жаттығудың басқа әдістерден ерекшелігі тәрбие процесінің екі жақты заңдылығы жүзеге асыратын ең тиімді әдіс екендігінде. Себебі жаттығу әдісі бойынша оқушы объект жағдайынан субъект жағдайына жеткізуге мүмкіндік береді. Біз қарастырып отырған жаттығу әдісінің ішкі құрылысының күрделілігі мынада: мектеп тәжірибесінде үйрету әдісін қолданғанда бала көбіне тапсырманы  сырттай механикалық тұрғыда орындауға әуес келеді. Ал жаттығу әдісінің педагогикалық – психологиялық ерекшелігі – орындалатын жаттығулар мен әрекеттер баланың жеке басының ішкі қасиетіне айналуымен сипатталатындығында. Сондықтан тәрбиеленушіге арнайы тапсырма беруде ең алдымен баланың ішкі мүмкіндігін, күшін, бағытын жан – жақты терең зерттеп білу керек. Сол арқылы тәрбиеленушінің қоғамдық белсенділігін басқарып, оның бойында әлеуметтік жалпы адамзаттық адамгершілік қасиеттің дамуын және оның дұрыс іс – қимыл мен мінез – құлық дағдысын қалыптастыруға мүмкіндік туады.

Қоғамдық мінез – құлықты қалыптастыру және іс - әрекетті ұйымдастыру тобындағы әдістің бірі – тәрбиеленушілік ситуацияларды туғызу әдісі.

Тұтас педагогикалық процесте жеке адам әртүрлі әрекеттер барысында қалыптасып дамиды. Сондықтан бала өмірінің, оның өзін айнала қоршаған ақиқатпен қарым – қатынасын ұйымдастыру ісі белгілі міндетті шешуге барынша жауап беретіндей, оның талабына сай ұйымдастырылуы керек. Дәлірек айтқанда жеке басының іс - әрекетінде педагогикалық тәрбиелеу-шілік  ситуациялар туғызу керек.

Балаға өмірде әртүрлі ситуацияларды шешуге тура келеді. Арнайы зерттеулер тәжірибесі бұл жағдайда баланың дайындығы жеткіліксіз екендігін дәлелдейді. Сондықтан тәрбие процесінде ситуацияларды қолдану, қазіргі қоғамның жариялылық – демократиялық талаптары үшін қажет және тиімді әдіс деп есептейміз. Тәрбиенің әрбір жеке әдісі әмбебап әдіс бола алмайтыны белгілі. Дегенмен, педагогикалық ситуация әдісінің өзіндік мәні бар. Кез келген педагогикалық ситуация ең алдымен шығармашылық әрекет болып есептеледі. Себебі ол көптеген педагогикалық сұрақтарды, шешімдерді таңдап алуды қажет етеді. Мектеп өміріндегі әртүрлі ситуациялардың шешілуіне қатыса отырып, бүтіндей ұжым немесе жеке оқушы өздерінің тәрбиелік дәрежесін көрсетеді. Әрбір педагог белгілі проблеманы шешуге немесе қайшылықты мәселелердің дұрыстығын анықтауға арналған шартты ситуацияларды туғызуына болады. Мұнда арнайы ұйымдастырылған педагогикалық жағдай тәрбиелеушілік ситуация деп аталады.

Өз мәні жағынан ситуацияларды еркін таңдауға болады. Мәселен, оқушы бірнеше варианттың біреуін ғана дұрыс шештім деп есептейді. Автобусқа отырғанда жаныңа келген қарт кісіге орын бересің бе? Әлде сезбеген болып қаласың ба? Ескерту жасағанда естімеген боласың ба? Мұғалімнің ұсынған осы ситуациясынан кейін шығатын дұрыс жолды табу үшін оқушы өзінің көзқарасына, мінез – құлқына қайта ойланып, қайта оралып, қайта қарап, ақыры жаңа талаптарға сай іс - әрекеттерімен қарым – қатынасын өзгертеді.

Қорыта айтқанда, тәрбиелеушілік ситуацияны педагогикалық тұрғыдан дұрыс қолданған жағдайда ол жас ұрпақты тәрбиелеуде өте икемді және маңызды әдіс болып есептеледі.

Қоғамдық пікір. Тәрбиешінің балаларға қоятын талабы ең алдымен ұжымның талабы екендігін түсіндіру керек. Ал ұжымның талабы жалпы қоғамдық пікірдің көрінісі болып табылады. Сондықтан ұжым жағдайында іс - әрекетті ұйымдастыру және мінез – құлықты қалыптастыруда қоғамдық пікірді туғызу негізгі әдістің бірі болып табылады.

Қоғамдық пікір ұжым мүшесінің, кей жағдайда жекелеген топтардық іс - әрекетін, қылығын бағалағанда тәрбие әдісі ретінде іске асады. Ұжым мүшелерінің жиналыста, линейкада, жиындарда, митингте, жергілікті баспасөзде  және дөңгелек стол басында, ашық әңгімеде сөйлеуі қоғамдық пікірдің негізгі формалары болып табылады. Олардың пікірлерінде немесе қабылдаған шешімдерінде тек қана кемшіліктердісынау емес, алда тұрған міндеттерді жүзеге асырудың да жолдары  айтылады.

Қоғамдағы жаңару процесі және қайта дамыту, тереңдету шын мәніндегі қоғамдық пікірді орнатумен байланысты. Жастардың демокра-тиялық – жариялылық, принцип негізінде өздерінің  позициясын білдірудегі ашық пікірлері, таластары, мүдделерін жүзеге асыруы әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге белсене қатысуымен ұштасуы керек. Бұл бүгінгі күн тәртібіндегі педагогиканың ірі проблемасы екені мәлім.

Сондықтан соңғы кезеңде мектеп тәжірибесінде тәрбие әдісі ретінде балалармен тең дәрежеде, кеңінен, ашық, адал, еркін сөйлесе білуге, шындықты бүкпесіз айтуға үйрету қоғамдық пікірді орындатудың тиімді әдісіне айналып отыр. Мектеп оқушыларының әлеуметтік – саяси бағыттарын анықтау мақсатымен мынадай тақырыптарда қоғамдық пікір алысу әңгімелерін өткізуге болады: «Демократиялық және жариялылық жағдайында еңбек және тәртіптің орны қандай?», «Халықтың рухани байлығын игеруде көркем әдебиет пен өнердің алатын орны туралы пікіріңіз?», «Ұлттық мәдениетті дамытуға сіздің қосатын үлесіңіз», «Жеке адамның құқығы дегеніміз не?», «Оны сақтаудың, қорғаудың жолдарын білесіз бе?», «Экология проблемасы неге қазіргі кезде күн тәртібіне қойылып отыр?», «Оның болашағы туралы пікіріңіз?».

Тәрбие әдістерінің тобына тәрбиелеушілердің мінез – құлықтары мен іс - әрекеттерін ретке келтіру, дер кезінде түзету және ынталандыру қызметін атқаратын әдістер біріктірілген. Бұл әдістерді қолдануда педагогикалық – психологиялық тұрғыдан ескеретін жағдайдың бірі – бала тәрбиенің тек қана объектісі емес, сонымен бірге ол тәрбиенің субъектісі екендігі.

Баланың табиғатында «мен өзім» деген белсенділігі бар, сондықтан ол тәрбиеленушілердің әрекетіне және өздерінің  мінез – құлықтары мен іс - әрекеттеріне тәрбиешілердің берген бағасына олар селсоқ қарай алмайды. Сондықтан адамды тәрбиелеу кезінде баланың үнемі өзін - өзі тәрбиелеуі қатар жүріп отыруы қажет екендігі ескеріледі.

Тәрбие әдісінің үшінші тобына мадақтау, жазалау және ұйымдастыру әдістері   жатады. Олар мектеп оқушыларының қылықтары мен іс - әрекет-терін  қуаттау немесе айыптау, олардың жағымды қылықтарын мадақтау, ал теріс қылықтарын тежеу мақсатында қолданылады.

Мадақтау – оқушылардың тәртібін, мінез – құлқын бағалап және көтермелеп отыруда педагогикалық ықпал етудің  тиімді жолы болып табылады.

Мадақтау оқушының өзінің адамгершілігіне сезінуіне, өзінің мінез – құлқы мен көңіл – күйіне бақылау жасауға, өзін - өзі тәрбиелеуге көмектеседі. Мадақтау әдісі арқылы оқушы өзінің мінез – құлық қандай болуы керектігін түсінеді, өзінің бойындағы жағымды мінез – құлықты дамытып, өз ісінің дұрыстығын көріп, өзіне сенімділігі артады. Жақсы істерді жал мінез – құлық қандай болуы керектігін түсінеді, өзінің бойындағы жағымды мінез – құлықты дамытып, өз ісінің дұрыстығын көріп, өзіне сенімділігі артады. Жақсы істерді жалғастыруға тырысады. Мадақтаудан алған әсері оқушыны теріс әрі келеңсіз істерден сақтандырып отырады.

Мадақтаудың түрлері өте көп. Мектеп тәжірибесінде мадақтау, мақұлдау, алғыс айту, мақтау, сыйлық беру сияқты түрлері бар.

Жазалау – педагогикалық ықпал етудің бір жолы.  Мұғалім мектептегі жазалау шарасына ерекше ептілікпен әрі ойланыпқарауы тиіс. Жазалау баланың жағымсыз мінез – құлқы мен іс - әрекетінің теріс екендігін түсіндіру және оқушының ұжым алдында жасаған қылмысына айыпты екендігін ұғындыру және істеген теріс іске қынжылатындай мақсатын көздейді. Жазалау әдісін қолдануда ескерілетінкейбір талаптар:

• оқушыға жаза қолданғанда талап қоя білу және оқушының басына құрметпен қарай білу принципін ұштастыру керек;
• жазаның еш уақытта кек алу, баланың жеке басының адагершілік қасиетін кеміту, намысын қорлау, жәбірлеу түрінде болмауын ескеру керек;
• жаза қолдануда әділеттілік қажет. Әділетсіз және негізсіз жаза балаларды тәрбиеленушілерден алыстатып, олардың ұжымнан бөлектенуіне әкеліп соғады;
• жаза қолдануда педагогтік әдепті сақтау жазалаудың тәрбиелік тиімділігін арттыра түседі;

Тәжірибелі педагогтер жаза қолдануда оқушылар ұжымының көмегіне қолдауына арқа сүйеді.

Жазаның түрлері оқушылардың жас және жеке ерекшеліктеріне сай болуы керек. Сонымен қатар жазалау тәрбиенің басқа тәсілдерімен байланысты болуы шарт. Мектеп тәжірибесіне арнайы қабылданған нұсқау бойынша жазалаудың түрлері: ескерту, сөгіс, оқушының тәртібі жөнінде бағасын төмендету шаралары қолданылады.

Жарыс. Мектеп жағдайында мінез – құлық пен іс - әрекетті ынталандыру әдісі. Жарыс әлеуметтік – психологиялық фактор ретінде жастардың бір – бірімен еңбектегі, спорттағы, өнердегі табыстарын көрсету үшін қолданылады. Жарыс оқушының іс - әрекетіне жаңа серпін жаңа ой – сезім және баланың өзіне жаңа талап қоюына мүмкіндік туғызады.

Тәрбие әдісінің төртінші тобына тәрбие процесін жетілдіру талаптары мен оның барысында, нәтижесінде объективті баға беру әдістері жатады. Тәрбиенің бұл топтағы әдістерін қолдануда тәрбиеші мен тәрбиеленуші-лердің  тәрбие процесіндегі бағыт – бағдары үйлеспеген жағдайда тәрбие әрекеті, тәрбие ықпалының нәтижесі жоққа шығады, ал кейде келеңсіз оқиғаларға душар болады. Ондай кезде қайта тәрбиелеу ісімен шұғылдануға тура келеді.

Сонымен, тәрбие әдістерінің ықпалын, оның сапасын және нәтижесін зерттеу, дәрежесін айқындау және талдау үшін мінез – құлықпен іс - әрекетке бақылау жасау, адамның өзін - өзі бақылауын ұйымдастыру және өзіне - өзі баға беруді жүзеге асыру әдістері қолданылады.

Тәрбие процесінде әр әдістің жеке оқшауланған құралдары шешуші орын алмайды,   керісінше, ол әдістер бір – бірімен үйлесімді ұйымдастыры-лып, жүйелі қолданғанда ғана нәтижесі болады.

Тұтас педагогикалық процесте оқушылардың мінез – құлқы мен іс - әрекетіне педагогикалық байқау, бақылау жүргізу, олардың өзін - өзі тәрбиелеуін ұйымдастыру тәрбие жұмысының нәтижелерінің көрсеткіші бола алады.

Осыған орай тәрбиі әдісі ретінде педагогикалық теорияда педагогикалық байқау, тәрбиелікті анықтауға арналған әңгімелер өткізу, ауызша және жазбаша анкета толтыру, тестілерұйымдастыру, тәрбиелік мақсат көзделген шығармалар жазу, оқушыларды өзін - өзі сендіруге үйрету, оқу – тәрбие процесінің барысындағы оқушылардың барлық іс - әрекеттеріне талдау жасау, қорытынды шығару әдістері айқындалған.

Қазіргі мектеп тәжірибесінде бұл әдіс әрбір баланың өзіндік педагогикалық – психологиялық  ерекшелігін тану, дамыту мақсатында кеңінен қолданылып келеді.

Тәрбие әдістерін таңдау және оларды тиімді пайдалану.

Тәрбиенің түрлі әдістерін таңдау мұғалімнің шығармашылығына, педагогикалық шеберлігіне байланысты.  Себебі тәрбие әдісі – тұтас педагогикалық процестің заңды бір құрамы.

Тәрбие әдісі тәрбиенің мақсатына, мазмұнына, принциптеріне және нақтылай педагогикалық жағдайлардағы міндеттерді шешуге бағынышты болады. Мұғалім өзінің күнделікті практикалық жұмысында тәрбие әдісін таңдау барысында барлық  жағдайға арналған әмбебап тәрбие әдісі болмайтынын ескеруі керек.

Тәрбие әдісі жеке дара тиімді не тиімсіз бола алмайды. Тұтас педагогикалық процестің негізіне жеке тәрбие әдісі емес, тәрбие әдістерінің тұтас бір жүйесі алынады. Әдетте өте нәтижелі деп есептеліп кеңінен қолданылып жүрген педагогикалық құрал: түсіндіру, әңгіме, сендіру, қоғамдық ықпал жасау әдістерінің өзі де ең әсерлі, абсолютті, тиімді бола алмайды.

Бір жағдайда оң нәтиже берген әдіс, басқа бір жағдайда балаға тіптен теріс әсер береді. Сондықтан тәрбиеші әдістерді қолдануда педагогикалық – психологиялық талаптарды білу қажет.

Тәрбие әдісі баланың жеке басына жанасудың және ықпал етудің өте нәзік әрі сезімтал құрал болғандықтан жаңашыл озат тәрбиешілер оқушылар-дың дара және жас ерекшеліктерін зерттеп, оқу – тәрбие процесін физиологтар мен психологтардың бала дамуының заңдылықтары туралы ғылыми деректеріне сүйене отырып ұйымдастырады.

Адам жеке адам болып қалыптасу процесінде бөлшектеніп тәрбиеленбей, тұтас тұлға ретінде қалыптасатынын тәрбиеші әрдайым тәрбие жұмысының негізіне алуы керек. Жоғарыдағы аталған педагогикалық – психологиялық талаптармен қатар тәрбие әдістерін қолайлы таңдау және тиімді пайдалану үшін тұтас педагогикалық процестің  күрделі диалектика-лық заңдылығы негізге алынады.