Тәрбие және мектептің пайда болуы, құлдық қоғамдағы педагогикалық ойлар

Тәрбие және мектептің пайда болуы, құлдық қоғамдағы педагогикалық ойлар 

Жоспар

Жоспар: 
 
І Кіріспе  
 
а) Алғашқы қоғамдағы тәрбие 
 
ІІ Негізгі бөлім. 

1. Ертедегі Шығыстың өркениеті жағдайындағы тәрбие және оқыту.
2. Ертедегі Грециядағы тәрбие жүйесі.

ІІІ Қорытынды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

         Тәрбие – адам қоғамында ғана болатын қоғамдық құбылыс, адамдардың саналы әрекеті.Ол алғашқы қоғамдағы еңбек пен материалдық өмір процесінде пайда болды.Қлғам дамуының алғашқы басқашы – рулық қоғамға дейін адамдар табиғаттың дайын заттарымен қанағаттандщы , аң аулаумен шұғылданды.Адам қоғамының , адамның өзінің дамуында еңбектің әсері өте зор бооды.Ф.Энгельс « Мавймылдың адамға айналуына еңбекітің ролі» атты еңбегінде адамның өзін жасаған еңбек екенін дәлелдеді.Ол еңбек процесі еңбек құралын жасаудан басталады деп түсіндірген. Қарапайым еңбек құралдарын жасау, оны пайдалануды меңгеру ересек адамдар тарапынан жастарды үйретуді, яғни тәрбиелеуді қажет етеді. 
          Еңбек проуесінде , ересектермен күнделікті қарым-қатынас жасауда балалар өмірге қажетті дағдыларымен еңбек әрекеттерін меңгерді, халықтың әдет-ғұрпымен танысты,алғашқы қлғамдағы адамдардың өміріндегі салт-сананы сақтауға үйренді. 
Алғашқы қауым тапсыз болды,соғңан сәйкес тәрбие де барлық адамдарға ортақ, бірдей болды.Алғашқы қоғамның дамуының белгілі сатысында тек ер бала мен қыз балаларға берілетін тәрбие ғана кейбір айырмашылықтар кездесті.Ер балалар ер азаматтармен бірге қару-жарақ жасауға, аң , балық аулауға қатысты, ал қыз балалар әйелдермен бірге тамақ әзірлеуге, киім тігуге араласты, 
          Алғашқы қоғам дамуның белгілі сатысында мал бағу, егін салу , қол өнере пайда болды.Өндіріс күштердің дамуымен және адамдардың еңбек ету тәжірибиесінің кеңеюімен қатар, тәрбие де күрделене түсті,ол жан-жақты және жоспарлыіске айналды. 
Рулық қоғамда балалар мал бағуға, егін егуге, қол өнеріне үйретілді. Осыған сәйкес тәрбиені ұйысдастыру қажет болды.Балаларды тәрбиелеу ең тәжірибиелі адамдарға жүктелді.Ертегі, ойын және өлең ол дәуірдегі мінез-құлық тәрбиесінің құралына айналды.Әскери тәрбиенің алғашқы элементтері , садақ ату, найзаласу, салт атқа міну б.т шыға басталды. 
           Тәрбиенің ең тәжірибиелі адамдарға жүктеу, оның мазмұнының кеңеюі-рулық қоғамда тәрбиенің қоғамдық еңбектің бір саласына айнала бастағандығын көрсетеді. 
1.Адам қоғамы дамуының белгілі сатысында алғашқы қоғам орнына құлдық қоғам пайда болды.Солтүстік Африкада Египеттен бастап Оңтүстік Азияда Қытайға дейінгі ертедегі Шығыс жерінде бірнеше құл иеленуші мемлекеттер пайда болып, ертедегі мәдениет дамыды .Қытай, Индия , Египет Кіші Азия жерінде алғашқы мектептер құрылып , онда үстем таптың балалар тәрбиеленді. 
           Қолдан суарып егін егумен шұғылданған жергілікті халық өзендері суы тасыитын мезгілдерін дұрыс пайдалануға тырысты.Жыл мезгілдерді санау арқылы алдын-ала болжау, су бөгетерін салу , әр түрлі ғылымдардың (астраномия. Геометрия, армфсетмка, медицина) дамуына себеп болды.Діни мектептермен қатар кітап көшірушілер даярлайтын мектептерде пайда бола бастады.Сол дәуірде сақталған кейбір қол жазбаларда тәрбиенің мақсаты , оған қойылатын талап туралы ғылым, балалардың мінез-құлқы жөнінде құнды пікірлер айтылған. 
          Осы ежелгі шығыс мәдениеті ежелгі греция және рим мәдениетіне тікелей әсерін тигізді. Ежелгі Греция бірнеше құл иеленуші мемлекеттен құралды. 
Спартада құлдарды қатал қанауға негізделген егін шаруашылығымен кәсіп етті. Сондықтан бұл елге құлдардың көтерілісін қатау күшпен басатын әскери шыңдалған құл иеленушілер даярлауға көп көңіл бөлінді.Спартада үстем тап балаларына әскери тәрбие берілді. Құл иеленушілердің балалары 7-18 жасқа дейін мемлекеттік тәрбие мекемелерінде тәрбиеленді.Бұл мекемелерде дене тәрбиесіне ерекше мән берілді.Балалардың дене шынықтыру, аштыққа, суыққа , шөлге , қиындыққа шыдамды етіп жаттықтыру, әскери жаттығуларға үйретілді.Әскери ойындар ұйымдастырылды, муызка, ән айту және діни билер үйретілді. Мұнда оқуға және жазуға үйретуге өте аз көңіл бөлінді. Спартада тәрбиесінің мақсаты қатаң тәртіпке және құлдарға деген қайырымсыздыққа тәриелек болып табылады.

Ертедегі  Шығыстың өркениеті жағдайындағы

тәрбие және мектеп.

Одан әрі тарихи дамудың нәтижесінде  алғашқы қауымдық құрылыс жаңа қоғамдық формация – құлдық қоғаммен ауысты. Ертедегі Шығыста алғашқы таптық қоғам пайда болды, материалдық  және рухани мәдениеттің негіздері  қаланды. Шығыс мәдениеті белгілі  дәрежеде ертедегі Греция мен Рим  мемлекеттеріне әсерін тигізді. Ертедегі Шығыс елдерінде арнаулы мекемелер (мектептер) бірте-бірте ашыла бастады. Ал мектептерде негізінен үстем  тап өкілдерінің балалары оқыды.

 Ертедегі Индияда мектеп  ашыла бастады. Мыңдаған жылдар  бойы қарапайым жер шаруашылығымен  айналысатын қауымдардың ұйымдастыруымен  қауымдық мектеп өмір сүрді.

Сонымен қатар Кіші Азияда және Египетте мектептер дами бастады. Адамдар табиғат құбылыстарына  бақылау жүргізе бастайды, су тасқынын алдын-ала анықтауды үйренеді, астрономия, геометрия, арифметика, медицина сияқты ғылымдардың негіздері қалана бастады. Осы мәліметтердің барлығы үстем  тап өкілдерінің қолында жинақталған.

 Ертедегі Қытайда төменгі  және жоғары мектептер жұмыс  істейді. Жоғары мектептерде үстем  тап өкілдерінің балалары күрделі  пероглиф тәсілімен оқуға және  жазуға үйренді, философия және  мораль жазушылар мен ақындардың  шығармаларыноқып үйренді. Онда  астрономиядан кейбір мәліметтер  берілді. Ертедегі қолжазбаларда  (Қытай, Индия, Мысыр және т.б.) тәрбие туралы мұғалім мен  тәрбиеге қойылатын талаптартуралы  құнды ойлар кездеседі. Бұл  мектептерде қатаң тәртіп, дене  жазалауды кеңінен қолданылады.

Ертедегі Шығыстың, Греция мен Римнің құлиеленуші мемлекеттерінде  тәрбиенің алғашқы жүйелері қалыптаса  бастайды, алғашқы педагогикалық  теориялар дүниеге келеді.

Ертедегі Египетте мектепте оқыту туралы алғашқы мәліметтер б.э.дейінгі 3 мың жылдықтарға жатқызуға  болады. Мыңдаған жылдар бойы Нил сағасында  белгілі психологиялық жеке тұлға  қалыптасты. Ертедегі египеттіктердің  идеялы көзге сараң, дағдырдың қиындығы мен соққысына шыдай білетін, табанды адам болып табылады. Осындай  адамды оқыту және тәрбиелеу мақсатын қойды.

Ертедегі Египетте жанұя  тәрбиесі мен оқыту әйелдер мен  ерлердің өзара қарым-қатынасының  сипатын бейнелейді. Бұл қарым-қатынас  тепе-теңдік негізінде құрылды. Сондықтан  да ер балалар мен қыз балаларға  оқытуға бірдей көңіл бөлінді.

Ертедегі Египетте қолданылған  әдістер мен тәсілдер тәрбие мен  оқытудың мақсаттары мен идеялына сәйкес келеді. Оқушыға ең алдымен тыңдай білуге үйретті. “Тыңдай білу –  адамның ең негізгі қасиеті” қанатты  сөзі кеңінен қолданылды. Мұғалім  күнделікті өз шәкіртіне мынадай сөздерді жиі қолданды: “зейінді бол және менің сөзімді тыңда, менің саған айтқан сөзімнің ешқайсысын да ұмытпа”.

Египеттіктер дене жағынан  жазалауға ерекше мән берді. Дене жағынан жазалау табиғи және қажетті  деп есептеді. Көп ғасырлар бойы Египетте әкенің, тәлімгердің ерекше беделін қастерледі. “Әруақытта да әкенің және ата-бабаңның адалымен жүр” деген дәстүрмен тұқым арқылы мамандықты беру дәстүрі тығыз байланысты.

Ертедегі Индия тарихы ені дәуірге бөлінеді: дравид-арийлік  және будда дәуірі. Индия жартыаралының  б.э.2-мыңыншы жылдықтың бірінші  жартысына дейін жергілікті халықтың давид тайпаларының өркениеті Екі  өзеннің арасындағы алғашқы мемлекеттердің мәдени деңгейіне сәйкес келеді. Тәрбие мен оқыту жанұялық-тектілік сипатта  болды, жанұяның ролі ерекше болды.

  Ертедегі Индиядағы тәрбие мен оқытудың дамуына касталық құрылыс өзіндік із қалдырды. Тәрбие мен оқытудың инезисінің екінші негізгі жағдайларының біріне діни идеологияның (буддизмнің) әсері болды.

Индияда әлеуметтік жағынан  үстемдік еткен каста-брахмандар болды. Әрбір адам өзінің адамгершілік, ақыл-ой және дене сапаларын дамыту қажет  болды. Брахмандарда ең негізгі сапалар  интеллеутуалдық артықшылыққа, екінші каста – кшатрийлер – мықтылық пен ерлікке, вайшьилер – еңбек  сүйгіштікке және шыдамдылыққа, ал шудралар – құлшылық етуге ерекше мән беріледі.

Идеялық тәрбие беруге тек  ғана жоғарғы касталардың мүмкіндігі болды. Тәрбиенің мақсаты - ақыл-ой дамуы, рухани тәрбие, дене жағынан жетілу, табиғатқа, сұлулыққа сүйіспеншілік, өзін-өзі меңгеру және ұстамдылық.

Ертедегі Индияда ерекше қасеитті және сонымен бірге оқу  кітабі болып табылатын “Бхагавадгита” (б.э.д. 1-мыңжылдықта) ерекше атауға болады, шәкірттерді тәрбиелеу және оқыту  мазмұны мен жолдарының үлгілері ұсынылды.

Басқа да алғашқы адамзат  өркениеттері сияқты Ертедегі Қытайдың бай және өзіндік педагогикалық  дәстүрінің негізіне түбірімен алғашқы  қауымдық құрылысқа кететін жанұялық-қоғамдық тәрбие тәжірибесі жатады.

Әрбір жанұядағы өмір ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлер мен  түсініктердің белгісімен іске асты. Барлық жанұя мүшелері белгілі ережелерді және шектеушіліктерді сақтау қажет  болды, мәселен, жаман сөздер айтуға, үлкендерге және басқа да туысқандарға зиянды қылықтарға тиым салу.

Қытайда ғасырлар бойы педагогикалық  идеал қалыптасты, ол көп білетін, “өзінің жандүниесінде бейбітшілік  пен үйлесілімділікті қалыптастыратын  адамды тәрбиелеу” мақсатын қойды. Тәрбиелік  қатынастардың негізіне жастардың  үлкендерді сыйлай білуін жатқызды.

Ертедегі кітаптар бойынша, бірінші мектептер Қытайда б.э.д. 3-мыңжылдықта пайда болды. Олар сян  және су сюй деп аталды. Оқытудың негізгі мақсаты пероглифті жазуды меңгеру болды. Оқыту және тәрбиелеу бағдарламасына 6 өнердің түрі кіреді: мораль, жазу, санау, саз, садақ ату, атқа міне білу.

Қытай – ертедегі өркениеттің  негізін қалаған мемлекеттің  бірі ретінде тәрбие мен білім  беруді теориялық тұрғыдан пайымдауға алғашқы қадамдар жасалды. Ертедегі Қытайда педагогикалық ой-пікірдің дамуына Конфуций және оның ізбасарлары  ерекше ықпал етті.

Конфуций (551-479жж. б.э.д.) өзінің мектебін құрды, онда 3 мыңға тарта  шәкірт даярлады. Конфуций Ертедегі Қытайда  тәрбиелеу және оқыту тәрбиесін  жинақтады және өзінің тамаша ойлары мен идеяларын ұсынды. Конфуцийдің  айтуынша, идеялдық тәрбиеленген адам адамгершілігі жоғары, шындыққа ұмтылу, әділдік, рухани мәдениеті бай адам болу керектігін ерекше жоғары бағалады.

2. Ертедегі Грециядағы  тәрбие жүйесі.

Ертедегі Греция – көптеген құлиеленуші  мемлекеттерді- полистерді біріктіретін ел. Греция тарихында екі мемлекеттің (полистің) – Афина және Спартаның  ерекше мәні, ықпалы зор болды. Олардың  әрқайсысында ерекше тәрбие жүйесі қалыптасты, оның ерекшелігі мынадай жағдайларға  байланысты болды: бір жағынан, құлиеленуші  құрылыстың жалпы заңдылықтарымен, екінші жағынын, сол елдің даму ерекшеліктерімен байланысты.

Ертедегі Грецияда тәрбиенің  екі жүйесі қалыптасты: спартандық және афиналық. Кейбір жалпы ерекшеліктерімен қатар бір-бірінен елеулі айырмашылықтары  да болды.

Спартандық тәрбие жүйесі. Спарта мемлекеті Ертедегі Грециядағы ең алғашқылардың бірі болды. Спартандық құл иеленушілік мемлекеттің  негізгі шаруашылығы егіншілікпен айналысты. Құлдар бұл мемлекетте мемлекеттің  жекеменшілігіне айналды. Спартандық және афиналық жүйенің айырмашылығы бұл мемлекеттердің экономикалық және саяси дамуының және мәдениеті жағдайының кейбір ерекшеліктерімен байланысты. Бұл екі мемлекетте құлиеленуші  мемлекеттер болды, қоғамдық тәрбие жүйесі тек ғана құлиеленушілердің  бағаларын оқыту және тәрбиелеу  ісімен айналысты. Бұл мемлекеттерде  құлдар барлық адамзат құқықтарынан айырылған болатынды. Сондықтан  да Спарта мемлекетінде құлдардың көтерілісі жиі болып тұрды. Осы жағдай спартактарды қарудың күшімен өздерінің үстемдігін орнатып отырды.

Осындай жағдайда ерекше спартандық мемлекеттік тәрбие жүйесі қалыптасты, оның мақсаты-спартиат балаларының  әскери даярлығы күшті, шыныққан, табанды  болашақ құлиеленушілерді дайындау болды. Мемлекет балаларды туғаннан бастап, жанұя тәрбиесін бақылап  отырды. Ақсақалдар жаңа туған баланы тексеріп, тек ғана дендері сауларын ғана әкесіне қайтарып берген ал аурулары мен әлсіздерін жоққылып өлтіріп  отырған.

Осы аталғандар спартандық тәрбие жүйесінің ерекшеліктерін білдіреді. 7 жасқа дейін спартиаттар –  балалар (спартиаттар деп аристократтар-құлиеленушілерді атады) үйде тәрбиеленді. 7 жастан бастап мемлекеттік тәрбие мекемелерінде  дене тәрбиесі және әскери жаттығуларға ерекше мән берілді.

Балалардың денесін шынықтыру, аштыққа, суықтыққа, шөлге, қиындыққа  шыдамды етіп үйрету. Жас спартиаттарды  жүгіруге, секіруге, найзаласуға, күресе білуге, жекпе-жек тәсілдерін меңгеруге, әскери әндер айтуға үйретті. Дене тәрбиесімен  қатар саз, ән айту және діни билер  қатар жүргізілді. Саз және ән айту әскери сипатта берілді.

18-20 жаста жастар эфебия  деп аталатын ерекше топқа  аударылды, онда әскери қызметін  атқарды. Спартада қыз балаларға  да әскери дене тәрбиесі берілді.  Оның мақсаты – ерлер әскери  жорықтарға қатысқан кезде әйелдер  ерлердің орнына әскери міндеттерін  атқару үшін қажет.

Афиналық тәрбие жүйесі. Афинаның географиялық жағынан ыңғайлы  орналасуының арқасында ертедегі Шығыс  елдерімен сауда-саттық ісі ерте дамыды. Егін шаруашылығынан басқа  онда кейбір қолөнер кәсібі жан-жақты  дами бастады.

Афинада мәдениет өз дамуының жоғары дәрежесіне жетті. Афина мемлекеті  Спарта мемлекетінен өзінің қоғамдық құрылысы, мәдениет деңгейі жағынан  өзгешелігі бар. Сонымен қатар тәрбие және білім беру жүйесінде де ерекшеліктер кездеседі. Афина тәрбиесі мен білім  беру жүйесі әскери жауынгерді дайындау емес, одан гөрі білімді, қабілетті  жан-жақты үйлесімді дамыған жастарды тәрбиелеу.

Афиналық тәрбие жүйесі Ү-ҮІ ғғ.б.э.д.төмендегіше қалыптасты: 7 жасқа  дейін ер балалар мен қыз балалар  анасының басшылығымен үйде тәрбиеленді  және бекітілген құлдар тәрбие ісіне  араласады. Қыз балалар 7 жасқа толғаннан  кейін ананың басшылығымен үйде жанұя  тәрбиесіне жалғастырады (олар негізінен  үй шаруашылығына үйретіледі). Ер балалар 7 жастан бастап үйде жеке меншік мектептерге  қатынасады (мемлекеттік мектептер  болмады): 7 жастан 14 жасқа дейін грамматист мектебіне (оқу, жазу, санау) және кифарист мектебіне (саз, ән-күй, тақпақ айту), 14 жастан полестра-мектебіне (күрес мектебі) қатынасады, онда 2-3 және жаттығулармен  айналысады. Полестра мектебінде жаттығулардан  басқа оқушылармен саяси және адамгершілік тақырыптарында әңгімелер  өткізіледі: Ауқатты жанұялардан  шыққан жастар кейіннен мемлекетте басқару  лауазымдарына даярланады, гимназияда білімдерін жалғастырады, онда философия  мен саясатты оқып үйренеді.

18 жастан 20 жасқа дейін  жастар әскери қызметке даярланады, онда әскери даярлығын арттырумен  қатар, өздерінің саяси білімін  жалғастырады, елдің заңдарын оқып  үйренеді.

Афиналық тәрбие жүйесінде  дене тәрбиесі ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалық тәрбиемен қатар  ерекше роль атқарды. Сонымен қатар  Спартада да, Афинада да құлиеленушілердің  балалары дене еңбегіне жеккөрушілікпен  қарады.