Педагогикалық технология

ХХ ғасырдың 2 жартысында педагогикалық әдебиетке  сол уақытта сәйкес емес жаңа білім  беру технологиялары деген термин енгізілді. Білім беру технологияларының пайда  болуы мен тұрақталуының ретроспективті талдауы шетел авторларының жұмыстарында нақты айтқанда Б.Блум, Д.Бреунер, Г.Гейс, В.Коспарелли, Дж. Кэролл, Д.Хамбмен, т.б. және өзіміздің кеңес авторлары  С.И.Архангельский, Ю.К.Бабанский, В.П.Беспалко, П.Я.Гальперин, М.В.Кларин, Л.Н.Ланда, М.М.Левина, И.П.Раченко, т.б. көрініс табады.

Кәсіби  білім беру технологияларының көкейтесті мәселелерінің негізгі факторларына келесілерді жатқызса болады.

Біріншіден, үздіксіз шындық білім беруді қажеттілігіне  және білімдегі қиыншылықтарға әкелетін ақпарат көлемінің өсуі.

Екіншіден, санасыз кәсіби дайындықтан шығындығық көп болуы соншалықты, қоғамды  ойландыруға әкелетін қазіргі өркениеттің  дамуының техногендік бағыты.

Осының  бәрі білім беру технологияларының  ізденісіне итермелейді.ХХ ғасырдың эволюцияның  әртүрлі кезеңдерінде білім беру технологиялардың түсініктері әртүрлі  мазмұнға ие болды:

1940 –  1950 ж.ж. – оқу үрдісіндегі аудиовизуалды  ( латынша « аудио» - тыңдау және  « визуалды» - көру ) құралдарды  пайдалану; 

1950 –  1960 ж.ж. – бағдарламалық оқыту;

1970 –  1980 ж.ж. – нақты қойылған мақсаттарға  жетуіне кепіл беретін жобаланған  оқу үрдісі.

Алайда, қазір бұл түсініктердің 2 тенденциялары  сақталған:

1.Негізінен  оқу үрдісінде оқуды техникалық  құралдармен жүзеге асыруды бағыттайтын,  нақты айтсақ оқуда құралдарды, ақпаратты технологияларды, компьютерлерді  пайдалану жатады.

2. Тұтас  және оқу үрдісін жобалауға  бағытталады.Оған мақсат, мазмұн, әдіс, тәсілдерді пайдалану жатады.

Бірінші бағыт екінші бағыттың құрамды бөлігі болып табылады.

Білім беру технологиясы түсінігінің кең тараған  қысқаша түсініктеріне келесілерді  жатқызуға болады:

- оқытудың  оңтайлығын қамтамасыздандыратын  жүйедегі анықтамалармен байланысты  білім сапасы;

- оқу  үрдісіне әсерін тигізетін әртүрлі  факторлардың таңдалуы және дұрыс  есеп негізінде оқудағы көп  нәтиежелерге жету мүмкіндіктерін  практикалық зерделеуге бағытталған  ғылыми білім саласы;

- білімді  меңгерудегі барлық аспектілерін  қамтитын бағаландыру және басқару,  қамтамасыздандыру, жоспарланукешенін  кіріктіру үрдісі.

Кейбір  ғалыммдардың педагогикалық технологияға анықтамаларды нақты бергенін атап кетейік. Олар В.П.Беспалко, Б.Т.Лихачев, В.В.Воронов, В.М.Шепель, М.Чошканов, М.В.Кларин деген ғалымдар жатады.

В.П.Беспалько – педагогикалық технология – тәжірбиеде жүзеге асырылатын белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы, педагогикалық жағдайларға сай қолданылатын әдіс – тәсілдер, оның құрамды бөлігі ғана.

Б.Т.Лихачев – педагогикалық технология – форма, әдіс, амал, тәрбие құралдарының ( сызба, диаграмма, кесте, карта) бірлігі негізінде арнайы іріктеліп алынған психологиялық – педагогикалық қондырғының жиынтығын қарастырады.

В.В.Воронов – педагогикалық технология – тиімді оқыту жүйесін құрумен айналысатын жаңа бағыт.

В.М.Шепель – педагогикалық технология - өнер, шеберлік, ептілік, іскерлік, әдістерінің жиынтығы.

М.Чошанов – педагогикалық технология – дидактикалық жүйенің құрамды бөлігі.

М.В.Кларин – педагогикалық технология – педагогикалық мақсатқа қол жеткізу жолындағы жүйелі жиынтық және жұмыс істеу реті.

Қазіргі таңда белгілі білім беру технологияларын  атап кетер болсақ: В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Д.Б.Элькониннің дамыта оқыту технологиясы, И.Я.Лернер, А.М.Матюшкин, М.И.Махмұтовтың  проблемалық оқыту технологиясы, А.С.Границкаяның оқудың бейімделу  жүйесінің технологиясы, Б.Блум, Дж.Кэролдың толық меңгеру технологиясы.

Оқыту процесі – оқытушы мен студенттің мақсатқа бағытталған өзара әркетесуінің барысында шәкірттерге білім беру міндеттерін шешу. Оқыту процесі –тұтас педагогикалық процестің бір бөлігі.

Оқыту – мақсатты процесс.Оқытудың басты мақсаты, әдіс тәсілдері мазмұны мен міндеттері қоғам талабынан туындап, ұдайы өсіп, жаңарады.

Оқыту –  таным процесі.Танымның ерекшелігі студентте білімге деген қызығушылығы ұдайы өсіп арта түседі.

Оқытудың міндеті – студентті айнала ортамен және дамуының негізгі заңдылықтарымен қаруландыру.Студент дүниетануда бұрын ғылымда белгілі болған, зерттеліп дәлелденген жаңалықтарды, заңдылықтар мен тұжырымдарды әрі қарй дамыта түседі.

Оқыту – даму негізі. Педагогикалық өзіне тән негізгі екі белгіні: организмнің өзіндік дамуына жүйелі түрдегі көмек және жеке бастың жан-жақты жетілуін түйістіреді.

Студенттің  өзіндік дамуына әсер ететін негізгі  факторлардың бірі өзара қарым-қатынас  жасау іс-әрекеті.Сөйтіп, оқыту процесі  оқытушының студентпен үнемі рухани қарым-қатынаста, ынтымақтастық жағдайда болуын қажет етеді.Оқыту процесінде студент тек оқытушының әсерін қабылдаушы ғана емес, оның оқу іс-қимылы мен өзінің психикалық процестерін басқару,ұйымдастыра білуі ( іс-әрекетін білуі, бағалауы, өзін-өзі басқаруы) оқытудағы субъекті екенін айқындайды.

Оқыту екі  жақты процесс.Оқыту студент пен  оқытушының өзара бірлесіп жасайтын әрекетінен тұратын күрделі процесс.Өйткені, оқыту – оқытушының білім берудегі негізгі іс-әрекеті болса, оқу  – студенттің өзінің танымдық, практикалық  іс-әрекеті.Сөйтіп, студентің таным  әрекеті оқытушының басшылығы арқасында  жүзеге асады.

Оқыту жоспарлы процесс. Оқытушы студенттердің  жалпы рухани дамуын жүйелі қамтамасыз етуі үшін оқыту процесін жоспарланған, ұйымдастырылған түрде жүзеге асырады. Студент білімді қысқартылған, педагогикалық  тұрғыдан өзгертілген жолмен оқытушының және арнайы жазылған оқу құралдарының көмегіне сүйене отыра меңгереді.

Оқыту –  бұл күрделі процесс. Ол тұлғаға  білім беру, тәрбиелеу және ақыл-ойы  мен шығармашылық қабілетін, демек  біліктілігі мен дағдысын дамыту негізінде жүзеге асырылады.Мұның  мәнісі, жеке тұлғаға біртұтас (комплексті) ықпал жасауды көздейді.Осы негізде, оқыту процесінің бірінші қызметі  – студенттерге білім беру.

Білім беру, біріншіден, ғылым негіздеріне сай студенттерді нақты фактілермен, қағида және түсініктермен, заңдылықтармен қаруландыруды қамтамасыз етсе, екіншіден солардың негізінде, айналасындағы әр-түрлі құбылыстарға олардың ғылыми көзқарасын қалыптастыру.

Екінші қызметі – тәрбиелеу. Оқыту барысында студенттерді теориялық білімдер жүйесімен қаруландырып, жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастырып дамыту. Сонымен бірге оқыту барысында тәрбиенің мақсат, міндеттері және мазмұны тәсілдері анықталады.Оқытуда тәрбие мен оқытудың байланысы біржақты қарастырылмайды, керісінше біртұтастық принципке негізделіп, бірлікте қолданылады.Демек, тұлғаға білім бере отырып, оны тәрбиелейміз, тәрбиелей отыра білім берміз.Сөйтіп, тәрбие процесі дұрыс ұйымдастырылған жағдайда оқытудың барысына қолайлы ықпал етеді, соның негізінде тұлғаның танымдық қызметі мен оқуға деген қызығушылығы артады.

Үшінші қызметі – дамыту. Оқыту барысында студенттерге білім беру, оларды тәрбиелеу негізінде тұлғаның ақыл-ойы, сана-сезімі, шығармашылық қабілеті т.б. көптеген тұлғалық қасиеттерінің дамуына, біліктері шыңдалып, қабілеттерінің артуына оң әсер етеді.Демек, тұлға жан-жақты қалыптасып дамиды.Даму қызметінің ерекшелігі ол өз алдына жеке өмір сүрмейді, керісінше оқытудың білім беру мен тәрбиелеу қызметінің жалғасы болып есептеледі.Сондықтан, дамудың қарқынды, жан-жақты әрі терең болуы білім беру мен тәрбиенің қандай дәрежеде іске асырылуына байланыты.Бұдан шығатын қорытынды, оқытудың білім беру мен тәрбиелеу қызметінің негізі болып саналса, даму өз алдына олардың қызметінің нәтиежелі болуына қолайлы ықпал етеді.Оқыту процесінің барлық элементтерінің мақсаттарымен міндеттерін, оқытушының және тәрбиеленушілердің жұмыстарының мазмұнын, формаларын және әдістерін анықтайды.

Бұл заңдылықтар:

а) оқыту  мазмұны қоғамның мақсаттары және қажеттілігін бейнелейтін міндеттерге байланысты;

ә) оқыту  формалары, оларды ұйымдастырып, өткізудің  міндеттеріне, мазмұнына және әдістеріне байланысты;

б) оқыту  әдістері, олардың мақсаттарымен  анықталады.

Оқыту процесінің міндеттері, мазмұны формалары, әдістері тұтас логикалық тізбек құрса, онда қарастырылып отырған байланыс заңдылықтары ақырғы нәтиежені қамтамасыз етеді

Жоғары оқу орындарында білім  берудің барлық жүйесінде реформа  жүріп жатқан қазіргі шақта, ел назарында  тұрған өзекті мәселе – білімнің сапасын  көтеріп, білікті мамандар әзірлеу.

Қазақстанда жоғары оқу орындарының  саны – 2000-2001 оқу жылында 170-ке өскен, олардың ішінде 58 жоғары оқу орны мемлекеттік, 112 жоғары оқу орны мемлекеттік  емес (коммерциялық). Аталған жоғары оқу орындарында 440,7 мың студент  күндізгі, кешкі, сыртқы бөлімдерге қабылданған. Бұл көрсеткіш (статистика бойынша) 1996-1997 оқу жылдарымен салыстырғанда  бірнеше есеге өскен.

Қазіргі уақытта 283 кәсіптік мамандыққа және 70 магистрлік, 46 бакалаврлыққа  мамандандыратын оқу орны тіркелген. Республика сатистика комитетінің  деректері бойынша 1998 жылы 17 жаңа мамандық бойынша қабылдау жүргізілген және еңбек рыногына сұраныс болмаған 6 мамандық бойынша қабылдау тоқтатылған. Мәселен, 1999 жылы Қазақ ұлттық аграрлық универистетіне малдәргерлік санитария  мамандығына бөлінген орын бос қалып, небәрі 35 балл көрсеткішіне ие талапкерлерді  оқуға қабылдауға мәжбүр болағн. Мәні төмендеп кетіп, әйтеуір, оқып мамандық алу мәжбүр болған. Мәні төмендеп кетіп, әйтеуір, оқып мамандық алу үшін барады деп жүрген малдәрігерлік  санитария  мамандығы бойынша 2003 жылы ең жоғарғы  балл 101-ге жеткен, несиенің өзінде ең төменгі  балл 53 болды.

Жоғары оқу орындарында профессорлық-оқытушылар құрамының: кафедра меңгерушісі, профессор, доцент, аға оқытушы, оқытушы, ассистент, оқытушы-стажер сияқты қызметтері болады. 2001 оқу жылының аяғында Қазақстан мемлекеттік жоғары оқу орындарының профессорлар-оқытушылар құрамы 34,5 мың адамға жеткен, олардың ішінде 2323-тен астамы ғылым докторлары, 10,8 мың ғылым кандидаттары, мемлекеттік емес жоғары оқу орындарындағы оқытушылар саны -10,8 мың адамды құрады, олардың ішінде 733 ғылым докторлары, 3267 ғылым кандидаттары бар. Жоғары оқу орындарындағы профессорлар-оқытушылардың жай-күйі қандай, соған тоқталайық.

Оқытушылардың орындайтын жылдық жүктеме  сағаттарынан бастар болсақ, әрине, көңілді  қуантпайды. Доценттер үшін 800 сағат, аға оқытушылар үшін – 850, бұл цифр кейбір университеттерде мүлдем жоғары. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогика университетінде жылдық жүктеме  сағат мөлшері 2001 жылы 1000 сағатқа  орындауға тиісті. Яғни, күніне 6-8 сағат  таза оқытушылықпен айналысады.

Кеңес Одағы кезінде жоғары оқу  орындарындағы оқытушылардың жылдық орындайтын жүктеме сағаттарының көлемі – 720, ал, доцент және профессорлардың  жылдық жүктеме сағаттары одан да төмен болған. Осы сағаттар мөлшеріне: аудиториялық сабақтарға дайындық, сынақ-емтихан  қабылдау, курстық және диплом жұмыстарына  жетекшілік жасау кіргізілген. Оқытушылар патас ына 3-4 күн таза оқытушылықпен  айналысқан. Оқытушы-профессорлар қалған уақыттарын: оқу-әдістемелік әдебиеттер дайындауға, ғылыми жұмыспен айналысуға, аудиториялық сабақтарға дайындалуға  жеткілікті екенін растайды.

Білім сапасы үлкен ғылыми ізденістен шығады. Студенттер курстық және диплом жұмыстарын жазу арқылы ғылымға бір  саты жақындайды. Әрбір студент курстық  және дипломдық жұмыстарын сапалы дайындау үшін жетекшелікті қажет етеді. Диплом жұмысының жетекшісі студентке  қажетті негізгі әдебиеттерді, анықтамалық  және мұрағат материалдарын, типтік жобалар тақырыпқа байланысты деректер ұсынып, ғылыми кеңестер береді. Қазіргі  кезде курстық және дипломдық  жұмыстарға жетекшілікке бөлінетін  сағат мөлшері мардымсыз. Бұл  бөлінген уақыт ішінде жұмысты жай  ғана оқып, кемшлігін көрсетесің. Нәтижесінде  курс жұмысының сапасы реферат деңгейіне, диплом жұмысының сапасы курс жұмысының  деңгейіне төмендеуі әбден мүмкін.

Қазіргі кезде Батыс Еуропа елдеріндегі  білім жүйесімен теңесу сәнге  айналған. Батыс Еуропа елдеріндегі  кадрлар даярлау саласындағы  саясаты көңіл аударуға тұрады. Батыс  Еуропа  елдерінде автордың жазған ғылыми еңбегін сараптап, ғылымдағы жаңа жетістіктерін ерекше бағалай біледі. Автор өзінің дәріс сабағында жазған ғылыми жұмысындағы амал-тәсілдерін жүзеге асыра алады. Сонымен қатар, авторлық курсты өңдеп жасау үшін көп сағат мөлшері бөлінген, жылдық жүктемедегі дәріс сағат мөлшері анағұрлым аз.

АҚШ-та профессорлық-оқытушылық құрам  мүшелері өздерінің зерделік әлеуетін оқытушылық пен ғылыми-зерттеу жұмыстарынаа арнайды. Соңғы мәліметтер бойынша, зерттеумен шұғылданатын университеттерде профессорлық-оқытушылық құрам мүшелерінің 29 пайызы аптасына 20 сағатты ғылыми жұмыспен өткізеді. Орташа гуманитарлық колледждер іспетті жоғары оқу орындарында  оқытушылардың тек екі пайызы ғана ғылыми зерттеуге аптасына 20 сағаттан көп жұмсайды.

Гуманитарлық колледжде оқытушылардың 81 пайызы аптасына 5-тен 20 сағатқа шейін  «таза оқытушылықпен» айналысады; ғылыми бағыттағы жоғары оқу орындарының  тек 63 пайызы ғана осынша уақытты аудит  орияларда өткізеді.

ХХІ ғасыр – ғылым ғасыры. Бірақ, жоғары білімнің жеткілікті қаржыландырылмауы  оның дамуына айтарлықтай кедергі  болып отыр. Жоғары оқу орындары оқу-әдістемелік дидактикалық материалдары мен техникалық оқыту құралдарымен мардымсыз жабдықталған т.с.с. өзекті мәселелер өз шешімін күтуде. Бүгінгі  таңда білім саласында болып  жатқан түбегейлі өзгерістер жоғарыда аталған мәселелерді шешудің  бірден-бір жолы деп танылады.