Курстық жұмыс

1992 жылы Рио-де-Жанейрода  өткен БҰҰ конференциясында Брундтланд

комиссиясы баяндамасымен  енгізілген және заңдастырылған тұрақты  даму

ғылыми термині публицистикалық  әдибиеттерде талқыланды. 1989 жылы

ақпараттық ортаға «Біздің  жалпы келешек» атты кітабының аудармасы  шықты,

бұл шығарылым ағылшын термині «sustainable development» орыс тіліне

«тұрақты даму» деп  аударылған болатын.

Дәл осы ағылшын термині «sustainable development» − казіргі уақыттың

қажеттілігін қанағаттандырады, бірақ келешек ұрпақтың қабілеттілігінің

қажеттіліктерін қанағаттандыруды қауіп-қатердің астына қоймайды деп толық

анықтамаға сай келтірді. Егер тұрақты даму терминінің тарихына келетін

болсақ, ол алғаш рет 1960 ж. Канадада ауланған балық көрінісіне арналған

«sustained yield» термині болатын. 1970 жылдар ортасында «sustainable yield»

термині оны ауыстырды. Бұл термин - қолайлы қорлардың үйлесімді қоры деп

түсінді.

1981 жылы неміс физик  – радиотехнигі, әрі Нобель сыйлығының лауреаты

Л.Браун

«sustainable

development»

терминін

қалалардың,

ауыл

шаруашылығының, өнеркәсіптердің дамуына және басқа да адамдар қызмет

ететін салаларда қолдана  бастады. Бұл термин Брундтланд комиссиясының

«Біздің жалпы келешек» баяндамасын жариялағаннан кейін кең тарады. Осы

комиссияның мүшесі болып  Л. Браун да тағайындалған болатын. Тұрақты даму

– бұл тек қана жаңа концепция емес, сонымен қатар, 1960 және 1970-ші жылдар

аралығында экономика  модификациялары осындай проблемаларды  талқылап

және табиғатты сақтау мен қоғам дамуына арналған шарттарды да

қамтамасыздандырды.

1970-ші жылдың ортасында  тұрақты даму терминін Барбара  Уорд

қолданды. Ол өз зерттеуінде  «Қоршаған ортаны сақтамай, даму болмайды»  деп

көрсетті. Брундтланд комиссиясының  баяндамасына тұрақты даму терминіне

саяси ой қосқан болатын. Ал Рио-де-Жанейрода өткен конференцияда оның

халықаралық, экономикалық, әлеуметтік аспектілеріне ерекше назар

аударылған болатын. Нәтижесінде  ХХ-шы ғасыр соңында тұрақты даму сөздің

жіктелу үлгісі маңызды болды.

Жылдар өте келе тұрақты  даму ұғымын экологтар да енгізді. Экологиялық

тәсілге сәйкес тұрақты дамудың  анықтамасы әмбебап. 1989 жылы сондай

 

Page 2

анықтамалардың саны 30-ға жуық әрекетке жеткен, қазір олардың маңызы

көбірек болғандықтан, олар барлық айқын жүйеге топталады.

Тұрақты даму қоршаған ортаның  және қоғамның генерациялар теңдігінен,

адамгершілік ұстанымынан, түрлерден, топтардан құрылады. Тұрақты  даму

анықтамасын Брундтланд комиссиясы екі қарама-қарсы түсіндірулер арқылы

анықтайды: бірінші жағынан «әдеттегі өсу шегінің» баяулатылған екпіні,

екінші жағынан, «қоршаған  ортаның сыйымдылық шектерде шикізат

шығынының өсуі». Кейбіреулер  тұрақты дамудың қарапайым терминін

қолданады. Тұрақты даму саяси ұран емес, ол шынында әрбір адамның

түсінетін әрекетті жақсарту орны. Сайып келгенде, әрбір адам әдептанумен

өзіне меншікті сәйкестікте  тұрақты дамуды түсінеді.

Тұрақты даму үш құрастырушыларға бөлінеді :

− әлеуметтік тұрақты даму;

− экономикалық тұрақты  даму;

− экологиялық тұрақты  даму.

Әлеуметтік тұрақты  даму − бұл даму қорларды пайдаланудағы

адамдардың тең құқығын  қамтамасыз ету мақсатында және тиісті әлеуметтік

әділеттіліктерге бағытталған. Әлеуметтік капиталдың ең маңызды түрлері

болып, әлеуметтік амандық, мәдени даму, тәртіп және т.б. саналады.

Экономикалық  тұрақты даму − адаммен жасалған сүйемелдеу капиталы,

адамдық капитал (соның ішінде ақпараттық және мәдениеттік) және табиғи

капитал. Мыналардың жанында  қоршаған орта күзетіне шығындардың

экстернализациясынан кету қажет.

Экологиялық тұрақты  даму − адамдардың амандығы

шикізат

қайнарларын сақтау және қоршаған ортаны ластанудан қорғауды қамтамасыз

ету.

Сайып келгенде, тұрақты  дамудың анықтамасында

тұрақтылық

жобаланбайды, даму ұзақ түрде  және әрқашан болады. Сондықтан, тұрақты

дамудың басты мақсаты - берік  ғылыми база жасау.

Тұрақты даму − қазіргі уақыттың қажеттілігін қанағаттандыратын, бірақ

келешек ұрпақтың қабілеттілігінің меншікті қажеттіліктерін қанағаттандыруды

қауіп-қатердің астына қоймайтын даму. Болашақта тұрақты дамуды 4 белгіге

ерекшелеуге болады. Тап  осы белгілер табиғи қорлардың топтастыруларынан

және олардың ұдайы  өндіріс динамикасынан құрылады:

• Қайта жаңаратын (жер, орман) табиғи қорлардың санының біраз  уақытта 

азаймауы.

• Қайта жаңара алмайтын (күн, жел) табиғи қорлардың азаюын

мүмкіндігінше баяулату.

• Мүмкіндігінше

қалдықтарды

азайтатын

қор

жинақтаушы

технологияларды және аз қалдық шығаратын өндірістерді енгізу. Қоршаған

ортаның ластануы (жалпы  және бөлек түрде), оның деңгейінен, шамадан тыс

аспауы керек .

• Заңға сүйенген тұрақты дамудың негізін жасау, табиғатты қолдану

экономикалық механизмдер  арқылы жөнге салу және қоршаған ортаны қорғау.

 

Page 3

Бұл төрт белгіні тұрақты  даму концепциясын өңдеу кезінде  тиісті есепке

алынуы керек. Тұрақты даму концепциясы − бұл дамуда қоршаған орта

факторлары, әсіресе экономика  ескеріледі. Тұрақты даму концепциялары

өркениет тарихында өте  маңызды лайықты талаптар туралы дамудың негізі

болатын принциптерді келтіреді:

− табиғат және қоғаммен аралық теңдік;

− қоғам ішіндегі теңдік кезеңдегі даму (бөлек елдер мен  олардың

аймақтары, өркениеттер мен  ірі дүние жүзілік агломерациясы);

− адамзаттық қазіргі заманғы  және келешек жағдайының аралық теңдігі.

Келешек ұрпаққа арналған табиғи қорлардың тіршілігін сақтауы.

− егер адамзат ақылға табиғат  пен өз меншік өмірін бағындырса, онда

бақытын табады.

Тұрақты даму бағдарламасы 5 негізгі қайшылықтан тұрады. Оларды шешу

үшін әр түрлі даму тәсілдерін қолданады. Бұл қайшылықтар өзін жою жолымен

рұқсат ете алмайды, рұқсат синтезін талап етеді:

− нақты өмір аралығындағы және табиғат пен үйлесімді өмір сүру;

қайшылығы, адамдардың тиісті орнында болуы және табиғатпен үйлесімді

өмірде болуы;

− нақты даму және қоршаған орта қайшылығы;

− қазіргі заманғы және келешек ұрпақ аралығындағы ынта қайшылығы;

− бай және кедей елдердің адамдары аралығындағы қайшылық;

− экономика ішіндегі қайшылықтар: өндіріс үлгілерінің орындаулары

және оны тұтынуға жағдай жасаушылар, тұрақты дамуды шығаруды және

азайтуды болжайды. Тұрақты  дамудың негізгі маңызды мақсаты  – қажетті

мөлшерде организмдердің табиғи бірлестіктері қайта қалпына келуі.

Жалпы алғанда, адамзат тарихында қиындықтар әртүрлі дәрежелі

проблемаларда жетіспеушілік  еш уақытта болмады. Тарихта алғаш  рет барлық

даму жолдары адамзат  таңдаудың алдында болды. Әдетте, пайда болатын

жағдайда адамдар өздері табиғи ортасын таңдайды. Глобальды  тұрақты даму

проблемаларының сапалы ерекшелігі, адамдардың тіршілігінде өте маңызды

роль атқарады. Ереже сияқты анықтамада тұрақты дамудың глобальды

проблемалары бірінші жоспарға қойылған. Тұрақты дамудың глобальды

проблемалары биосфераның  күй-жағдайымен тұйықталады, экологиялық

проблеманы айналып келіп, барлық олардың жиынтығы орталық орынға ие

болады.

Глобальды экологиялық проблемаларды  талқылаудың, яғни сараптаудың

негізі болып қоршаған ортаның биотикалық реттеу теориясы ең басты

рольді атқарады. Биотикалық реттеу теориясында келесі принциптерді белгілеп

қою керек. Биота - тірі организмдердің жердегі өмір жүйесі. Кейін ол өзі жеке

пайда болған соң өзінің тұрақтылығын үлкейту үшін, өзінің қоршаған ортасына

әсер етеді. Қоршаған орта көптеген реттеу механизмдерінде анық емес. Қажетті

хабарлардың жоқ болуы  әсерінен шынжырлар қатары салыстырмалы, мұнда ең

алдымен, сандық мінездемелердің  білімдері жеткіліксіз болғандықтан, жиі

болатын сапалы хабар артықшылығын алып жүреді. Тұрақты ұзақ уақыттық

 

Page 4

дамудың күрделі ұғымын талдай отырып, олардың бір қатар аспектілерін,

құрастырушы элементтерін айтуға болады.

Саяси - заңға  сүйенген аспекті: а) қазіргі заманда демократияның дамуы,

халықтық үкімет, конституциялық үкіметтер, заңға сүйенген мемлекеттер,

нағыз азаматтық қоғамның дамуы; ә) ақылды заң шығару және салық салудың

жүйесі; б) әлеуметтік, әділеттілік, бостандықпен қамтамасыз ету және барлық

адамдардың заң алдындағы  теңдіктері; в) бостандық қамтамасыз ету және

барлық адамдардың заң  алдында теңдіктері; г) патриотизмді және

интернационализмді бірлік, халықтар достығы, азамат және қоғамның өзара

жауаптылығы; ғ) үкімет және қоғамдық құрылымдардың үйлесімділігін және

қоғамда ноосфераның дамуын қамтамасыз етеді.

Экономикалық  аспекті: а) халықтық, шаруашылық, мемлекеттік, қоғамдық

және жеке меншік ақылды үйлестіру, тауарлық базарлы мәдениетті экономика;

ә) демонополизация және өндірушілердің, сатушылардың азат бәсекелестігі;

б)ауылшаруашылық және өнеркәсіптік өндірістік өнім,

планета барлық

тұрғындардың негізгі тіршілік қажеттіліктерін қанағаттандыруына арналған

мәдениетті игіліктер.

Экологиялық аспекті: а) қоғамның және табиғаттың коэволюциясын

қамтамасыз ету, адамның  және биосфераның салыстырмалы үйлесімі арқылы

аралық қалпына келуге, құрылуға трансформацияның барлық көздеуі негізгі

тіршіліктің қажеттіліктерін  қанағаттандыруы; ә) табиғи қорларды теориялық

өңдеу және нәтижелі қолданып, олардың әдістерінің практикалық  орындалуы;

б) ноосфералық дамудың  экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету; в) аз

қалдықты және қалдықсыз  өндірістің биотехнологиясын тұйық циклмен

кеңінен дамыту; г) энергетиктер негізін салған органикалық отынды өртеуде,

баламалық энергетикте энергия  қайнарлары қолданылады; ғ) өнегелі  кодекстің

- экология талаптарының  өңдеу міндетін сақтауы.

Әлеуметтік аспекті: а) аштықты және кедейшілікті, жұмыссыздықты түп

тамырымен құрту, яғни азайту; ә) мосқал адамдарға, ауруларға және

жарымжандарға қамқорлық; б) мектепке дейінгі балаларды және

жасөспірімдерді тәрбиелеу; в) ең жақсы оқу мекемелерінің, кәсіпшілік

орталардың кең және арзан  дамуы.

Халықаралық аспекті:

а) дүниежүзілік соғыстарды және аймақтық

дауларды қақпайлау, саяси құралдармен бейбітшіл шешім қабылдау; ә) барлық

серіктестік елдерді өнеркәсіптермен  қамтамасыз ету, ауыл шаруашылыққа,

халыққа , мәдениетке және ғылымға екі жақты немесе көп жақты әсер ету; б)

экономиканың даму аспектілерінде әлсіз дамыған елдерге әр түрлі жан-жақты

көмек көрсетуі; в) БҰҰ–ның қорғаушылық қызметі, оның белсенді қызмет

көрсетуі. .

Хабарлы аспекті: а) ғылымның жоғары дәрежеде дамуы, техникалардың

іске асырылуы; ә) табиғи және қоғамдық ғылымдардың теорияларының  қарым-

қатынасының жеңуі; б) бұқаралық  хабар құралдарының кең таралуы; в)

стратегиялық тұрақты  дамуды жете бағаламаудың фактілерінің сыншысында

идеологиялық жұмысқа  электрондық, бұқаралық, хабар құралдардың кең

 

Page 5

таралуы; г) ақпараттық қорларды басты орында ұсыну; ғ) болмыстық  сананың

дамуының адамдарға ғылыми болжау қабілеттіліктері.

Тұрақты дамуға хабарланған негізгі келесі аспектілер болады. Толассыз

сандық өсу шегі, экономика  облысында негізгі аспектімен тиісті болмайды.

Тұрақтылыққа жету жүйелерінің мақсаттары – қоғам мен мемлекеттің

уақытының ұзақтығына сәйкес болады. Даму үшін, сандық өсу шегінен аса

қажетті. Тұрақты дамудың  негізгі приоритеттеріне ең алдымен  адамдардың,

халықтың өмірі сапалық жағынан жоғары болуы тиіс. Өмір сапасы ол адамның,

жанұяларын тұрмыс жағынан  жақсартады немесе жақсартуға үлес қосады.

Сонымен қатар, төменде затсыз игіліктердің өте кең спектрі көрсетілген: жеке

қауіпсіздік, кепілдік, мүмкіншілік, сапалы білімдер, сапалы дәрігерлік қызмет

ету, мәдениеттің дамуы  және эстетикалық сапалары биік көтерілгендей көрініс

табады.

Білім, медицина, мәдениет, ғылымды  қосқанда, дамуда және әлеуметтік

жүйенің толық жетілдіруінде  тиісті приоритет гуманитарлық аспектімен

қайталануы шарт. Одан қоғамның физикалық, өнегелі және рухани

денсаулығын анықтайды, ақыр соңында өмір сапасын қалыптастырады.

Тіршілікті тәртіпті дамытуға әрбір адам немесе әлеуметтік топ тиісті құқықпен

қамсыздандырылған болуы  қажет. Одан кейін, қоғамның тұрақты дамуының

психологиялық жағынан алғанда толық жабдықталуы қажет. Адамдардың

мақсаттары көптеген экономикалық, заң шығаратын, әкімшілік өлшемдерден

тұрады. Адам идеологиясыз өз идеологиясымен өмір сүре алмайды және ол

қоғамды құрайды немесе біріктіреді. Экологиялық қоғам дамуы үшін жаңа

әлеуметтік, экономикалық идеология  құру және тұрақты бекіту қажет.

Қазіргі әлемде бәсеке өте  көп, ал келісумен ынтымақтастық өте аз.

Өнегелі принциптерге қандай болмасын бірлесіп әрекет қылған мемлекет

ермейді, оларды негізінде  саясатшылар түсінігі бойынша шектелмеген  ұлттық

мүддеге жатқызады. Барлық мемлекеттердің өзіне меншікті назарлары жалпы

зиянға түседі және оны нақты өзінің бар күшімен қорғайды. Ердің құны болса