Эстетикалыќ тєрбие мен адамгершілік тєрбиесініњ мєні мен міндеттері, олардыњ алатын орны мен єдіс-тєсілдері

Адамның адамгершілік қасиеттері өмірге көзқарасынан, дұрыс не нашар мінез-құлқынан көрініс беріп отырады, ал дұрыс мінез-құлықты өмірге көзқарасты қалыптастыру адамның өскен ортасына, тәбиеге тікелей байланысты.

Адамгершілікке тәрбиелеу  баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың аса маңызды бір саласы болып табылады, ол оның ата-анаға, айналадағыларға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбеке, өз міндеттеріне және өз басына қатынасын қалыптастыруды көздейді. Ұжымдық қызметтің қоғамдық бағыттылығы балаларда өмір жақсара түсу үшін не істеуге болатынын байқау тілегін оятады.

Адамгершілікке тәрбиелеу  процесінде баланың бойында патриотизм, интернационализм, жолдастық ұжымдық  сенімдерін, өмір шындығына белсенді көзқарасын, еңбек адамдарына терең  құрмет сезімін қалыптастырады. Адамгершілік тәрбиенің негізгі міндеті – қоғамның әлеуметтік қажетті талаптарын әрбір баланың борыш, намыс, ождан қадір-қасиет сияқты биік адамшылық ішкі стимулдарына айналдыру болып табылады.

Адамның адамгершілік жағынан  қалыптасуы оның туған кезінен-ақ басталады. Мектепке дейінгі жаста балаларда бастапқы адамгершілік сезімдер мен ұғымдар адамшылық мінез-құлықтың ең қарапайым дағдылары қалыптасады.

Тәрбие процесі балаларға  мінез бен қарым-қатынастардың  адамгершілік жағынан ұғындыруды қамтамасыз етуге тиісті. Балалардың өз әрекеттері мен өзгелердің әрекеттерін түсінуі адамгершілікті бағалауына және өзін-өзі бағалауға үйренуіне мүмкіндік береді.

Тәрбие жүйесінің тиімділігінің  аса маңызды көрсеткіші баланың  адамгершілік жағынан жетілуі, оның рухани адамгершілік қасиеттерінің  елеулі өзгеруі болып табылады.

Адамгершіліктің дамуы –  тәрбие жүйесінің жемісі. Бұл жүйенің  өлшемі – тәрбие жұмысының пәрменділігі.

Баланың алғашқы  адамгершілік түсініктерін аңғарып, мінез-құлқы  мен тәртібін қалыптастыруда мектепке дейінгі шақ – ең жауапты кезең. Балалар үй ішіндегі жақындарымен қарым-қатынасында, оқу тәрбие ісінде, тікелей өмір тәжірибесінде ненің жақсы, ненің жаман екенін байқайды, жақсы мен жаманға үлкендер тарапынан берілген бағаны меңгереді.

Психология  ғылымы да баланың айналадағы болмысты дұрыс түсінуі мектеп жасына дейін қалыптасатынын, олар өз айналасындағы адамдардың көзқарасы мен талпынысынан, мұраттарынан жастайынан-ақ үлгі алатынын дәлелдеді. Бірақ бұл өзгерістердің бәрі де өзінен-өзі немесе жүйкенің туа біткен заңдылық күші арқылы емес, әдейі мақсат көздеп ұйымдастырылған оқу-тәрбие үстінде іске асады. 

Жалпы адамның  адамгершілік  жағынан қалыптасуы оның туған кезінен-ақ басталады. Мектепке дейінгі жаста балаларда бастапқы адамгершілік сезімдер мен ұғымдар, адамшылық мінез-құлықтың ең қарапайым дағдылары қалыптасады.

Балалардың оңды адамгершілік тәжірибесі адамгершілікке тәрбиелеуде шешуші маңызға ие. Тәрбиелеу ісі ең алдымен  баланың күнделікті өмірінде өтіп жатады, мұнда ол адамгершілік ережелеріне, нормаларына, прициптеріне дағдыланады және олардың қажетілігіне көз жеткізеді. 

Адамгершілік  тәрбиесі тәрбиенің басқа да салаларымен  тығыз байланысты. Адамның іс-әрекеті  мен мінез-құлқынан да әдемілік сұлулық  көрініс таппайынша, адамгершілік парасат  тәрбиесі көздеген мұратына жете алмайды.

Адамгершілікке  тән рухани тазалыққа тәрбиелеу  – баланың нәрестелік шағынан  отбасы, балабақша тәрбиесі, үлкендердің  олармен қарым-қатынасы, өнегелі  еңбек әрекеттері байыпты, жүйелі жүргізілген  тәрбие тәсілдері арқылы біртіндеп  сәби бойына дарып, орнығатын ұзақ үрдіс.

Ізгілік, ізетілік, инабатылық, әдептілік бір күнде  қалыптаса қалатын қасиет емес. Бұл  – балабақшадан бастау алып, өмір баспалдақтарында шыңдалып, біртіндеп қалыптасатын қасиет.

Адамгершілік  тәрбиесі балалармен жүргізілетін барлық тәләм-тәрбие, білім беру жұмысының барысында жүзеге асады. Тәрбиеші балалардың дербес іс-әрекетіне басшылық ете отырып, ойын, еңбек процесін ұйымдастырады, оларға тәрбиелік сипат береді. Рухани кемелденуге бастайтын рухани қажеттілік – адамгершілік мұрат мәселесі еш уақытта күн тәртібінен түсіруге болмайтын мәңгілік көкейкесті мәселелердің бірі екенін кейде ескеріп, кейде ескермей кетеміз. Ал, шындап келгенде, бұл мәселе көңілдегідей шешілмейінше аттап басу мүмкін емес.

Адамгершілікке  тәрбиелеу ісі білім берумен ғана шектелмейді, бұл баланың сезіміне әсер ету арқылы ішкі дүниесін  оятудың нәтижесінде оның дүниетанымын қалыптастырады. Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-әрекет барысында, түрлі ойындар, хикаялар, қойылымдар арқылы берілгені жөн. Өйткені өзгенің басындағысы өз басынан өткізетіндей етіп қабылдауы баланың болашағын аңғаруына, айналасындағылардың іс-әрекетін түсінуіне, ой елегінен өткізіп, сезінуіне ықпал етуі тиіс.

4. Мектеп жасына дейінгі балаларда адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың әдіс-тәсілдері.

Тєрбиеніњ кµптеген кµне салттары мен педагогикалыќ  дєст‰рлері ѓасырлар бойы мєдени алѓа жылжулар єсерімен, кейде сондай-аќ педагогика пайымдалды. Сондыќтан олардыњ  объективті талдануы єрбір педагогикалыќ  ќ±былысты дамуды ќалыптастыру мен болжануы тиіс. Ізсіз жоѓалып кеткен жекелеген педагогикалыќ табыстарда аз емес. Алайда халыќ есінде баланыњ тєртібіне баѓыт беруші негізгі єдіс-тєсілдер саќталып ќалды жєне де б‰гінге дейін ќолданылуда.

Олай болса, халыќ педагогикасында адамгершілікке тєрбиелеудіњ аса бай жолдары белгілі болѓанына кµз жеткізу ‰шін келесі єдістер мен ќ±ралдарды атап µтуге болады. Олар: 1) тәрбиеші мен ата-ананың үлгісі  күнделікті өмірден үлгі мысалдар келтіру; 2) балаларға жақсы мінез-құлық пен адамгершілік ережелерін үйрету, соған сай балалардың іс-әрекеттерін ұйымдастыру; 3) сендіру, түсіндіру; 4) мадақтау, кінәлау, айыптау, жазалау; 5) бағалау.

Үлгі ету - адамгершілік тәрбиесінің негізгі әдісі. Тәрбиеші мен ата-ананың ‰лгісі адамгершілікке тєрбиелеудіњ єдісі ретінде басќа єдістермен бірлікте елеулі роль атќарады.

‡лгініњ тєрбиелік к‰ші баланыњ еліктегіштігіне негізделеді. Єсіресе мектеп жасына дейінгі балаларѓа  ‰лгі ерекше сенімді ыќпал етеді, µйткені олар µзін ќоршаѓан ќ±былыстарѓа, адамдардыњ іс-єрекетіне сын кµзбен ќарауды білмейді. Адамгершілікке тєрбиелеудіњ тиімді єдісі ретінде ‰лгі етуді ќолдана білу бала ойыныњ наќтылыѓы мен кµрнекілігіне с‰йенеді. ‡лгіге еліктеу балалардыњ белсенді іс-єрекетін тудырады, ал іс-єрекет - адамгершілік, тєртіп  нормаларын мењгерудіњ негізі.

Балалар  кµбінесе ата-анасы  мен тєрбиешілеріне, жаќсы кµретін, ќ±рметтейтін адамдарѓа, бір-біріне еліктейді. Тєрбиеші оларды саналы еліктеуге баѓытталуы тиіс.

Ересек адамдардыњ ‰лгілі µмірін мысалѓа келтірудіњ де тєрбиелік  ыќпалы зор. Балалар ‰шін адамдардыњ ќарым-ќатынасы, Отанѓа с‰йіспеншілігі, ењбегі, т±рмысы жєне басќалардыњ бєрі сенімді тєрбие єдісі болып табылады. Єрине, балалар мейірімділік пен ќамќорлыќты маќтау алу ‰шін емес, ж‰регініњ ємірімен істейтіндей етіп тєрбиелеген абзал.

Балаларды адамгершілікке тєрбиелеуде сµзбен т‰сіндіру, сендіру, ‰йрету ќажет. Тєрбиеші балаларѓа жаѓымды, жаѓымсыз ќасиеттерді т‰сіндіріп, жаман іс-єрекеттерге ќарсы т±ра білу ќабілетін тєрбиелейді.

Т‰сіндіру єдісі арќылы балалардыњ тєртібіне ќойылатын талаптарды, олардыњ ќажеттігініњ себебін, оны орындаудыњ жолдарын ±ѓындырады.

Балаларѓа т‰сіндіру, ‰йрету, тікелей н±сќау беру т‰рінде µтеді. Мысалы: «Ойыншыќты сындыруѓа болмайды, себебі ойнайтын ойыншыќ болмай ќалады», «Серуенге шыќќанда кішкентайлар адасып ќалмау ‰шін, жыламауы ‰шін, ќамќорлыќ жасау керек»,  «‡лкендерді  сыйлау адамгершілік ќасиет», т.б. Кейде т‰сіндіру єњгіме т‰рінде де µтеді. Єњгімені  балаларѓа таныс µмір фактілерінен бастап, дерексіз т‰сініктерге, ќорытындыларѓа, жалпылауларѓа жетелеу керек. Балаларѓа бірден кµптеген  моральдыќ єрекет жайлы сµз ќозѓау, мораль таќырыбына мол µсиет айтып, єњгімелеу зиянды.

Сендіру єдісі - баланыњ санасына, сезіміне, еркіне маќсат кµздей отырып єсер ету арќылы жаѓымды єдеттерге, моральдыќ ќасиеттерге  баулиды. Сендіру—т‰сіндіру, ‰йрету, кењес беру, єњгімелесу, ‰лгіні  пайдалану сияќты єдістермен бірлікте ж‰ргізілгенде ѓана пайдалы болады. Сµзбен т‰сіндіруді жаттыѓу єдісімен жалѓастыру ќажет. Жаттыѓу єдісі балалардыњ мењгерген адамгершілік жµніндегі білімі мен кµрген-білген  ‰лгісініњ к‰нделікті тєртіп нормасына айналуына м‰мкіндік жасайды. Ол ‰шін  жаѓымды єрекетті бірнеше рет ќайталап, жаттыќќан жµн. Тєрбиеші єр-т‰рлі себептер тауып, жаќсы єдеттерге жаттыѓуды µзі ±йымдастырады. Кімге ќамќорлыќ жасау, кµмектесу керек екенін айтып, ќолайлы жаѓдай тудырады.

‡лкендерге жол беру, есіктен алдымен  кішкентайларды шыѓару жєне сол сияќтыларды ж‰йелі ќайталау, жаттыѓу процесінде бірте-бірте  єдетке айналады.

Моральдыќ тєрбиені жинаќтау ж‰йелі ‰ш кезењнен т±рады. 1) ненің жақсы, ненің жаман әдет екені жайлы түсінікті меңгеру; 2) оларды күнделікті мінез-құлқында, тәртібіне бекіту; 3) Жақсылыққа талпыну қабілетін дамыту. Н.Г. Чернышевский: «Жақсы нәрселер істеуге талпынудың өзі - адамды адамгершілікке тәрбиелеудің жемісі, адам тек өзінің қимылдарының әрекетін сезе бастаған күннен бастап жүргізілген тәрбиенің қажеттігі, міне осындай», -  деген болатын.

Адамгершілікке тәрбиелеуде  баланың іс - әрекетін мақұлдау баланың  мінез – құлық тәртібіне қойылатын  талаптарды терең меңгеруге үйретеді, мұнда педагогиканың « адамға барынша талап қою және оны барынша құрметтеу » сияқты жалпы принципіне сүйенеді. Мінеу мен сынау баланың нашар іс-әрекетіне берілген баға болып табылады да, баланы нашар іс-әрекеттен тартынуға, өзін-өзі тежеуге үйретеді.

Маќ±лдау єдісі  – баланыњ жаќсы іс істесем деген тілегін тудырады, біраќ б±л тілек к‰йінде ѓана ќалып ќоймай, баланыњ іс-єрекетіне, мінез-ќ±лыќ тєртібіне ауысуын ќамтамасыз ету керек. Маќ±лдау єдісініњ ќарапайым т‰рі – іс-єрекет д±рыстыѓын ќолдау. Маќ±лдауда тєрбиеші балаѓа сенім білдіру арќылы оныњ м‰мкіндігін аныќтайды. Маќ±лдау маќтау арќылы кµрініс тауып, жолдасыныњ д±рыс іс-єрекетіне басќаларды да тартуѓа м‰мкіндік тудырады. Маќ±лдау єдісі жеке сипатта да, ±жымдыќ сипатта да ќолданылады. Мектеп жасына дейінгі балаларды тєрбиелеуде тєрбиешініњ маќ±лдауы єсерлі єдіс болып табылады. Маќ±лдаудыњ тєрбиелік к‰ші тек бір балаѓа ѓана  емес, белгілі бір топтаѓы барлыќ балаларѓа єсер етіп, іс-єрекетке ж±мылдырады, ол дер кезінде жасалса, баланы нашар єдеттен саќтандырады.

Маќ±лдау єдісін ќолданѓанда  баланыњ жеке ерекшелігін ескерген жµн. Мысалы, µз к‰шіне сенбейтін балаларѓа  маќ±лдау дер кезінде кешікпей айтылуы  керек. Егер тєрбиеші кешігіп ќалса, балалардыњ сенімсіздігі олардыњ к‰шін  тежейді немесе балалар кейде берген тапсырманы орындаѓысы келмейді, оныњ себебі, тыњдамаушылыќ емес, µз к‰шіне сенбеушілік – орындай алмай, ескерту алудан жасќанушылыќ сезімі пайда болады. Маќ±лдау єділ болып, талап ќоюмен, баланыњ жеке басыныњ м‰мкіндігін ескерумен, ќ±рметтеумен ќатар істелген істіњ ќорытындысынан асып кетпеуі керек.

Кіналау –  ыќпалды єдіс. Кінєлау єділ болмаса, баланы ренжітіп, жасытады. Б±л да маќ±лдау сияќты дер кезінде ќолданылмаса, балада нашар мінез-ќ±лыќтыњ єдетке айналуына себеп болады. Кінєлаудыњ т‰рлері – ескерту, саќтандыру, сµгу.

Тєрбиеші баланыњ жµнсіз іс-єрекетініњ себебін біліп барып, б±л єдістерді ќолдануы керек. Ќателік  кейде бала тарапынан т‰сінбестіктен жасалады. Ондай жаѓдайда жазалау  єдістерін ќолданбай, т‰сіндіру  жµн.

Ескерту єдісі  – баланыњ жасаѓан кемшілігін оњай жµндеуге болатын кезде ќолданылады. Біраќ ол жиі ќолданылса, тєрбиелік ыќпал к‰шін жояды, себебі бала оѓан ‰йреніп кетеді.

Сµгу – кінєлаудыњ к‰шті т‰рі, естияр, ересек, мектепке даярлыќ топтарында ќолданылады. Сµгу µтірік айту, с±ѓанаќтыќ, дµрекілік кµрсету, тєртіп ережелерін орындаудан бас тарту кезінде ќолданылады. М±ндайда тєрбиеші баланыњ µзіндік ерекшелігін ескеріп не жеке, не топ алдында сµгеді. Кейде сµгу єњгімемен жалѓасады, онда тєрбиелік єсері к‰шті болады.

Егер бала дµрекілігін ќайталай берсе, басќа балаларды ренжітсе, ересек адамдардыњ талабына баѓынбай тєртіп б±зса, еріксіз кµндіру, к‰штеу єдістері ќолданылады. Б±л тєрбие єдісі жєне жазалаудыњ бір т‰рі болып табылады. Бала ойын ‰стінде басќаларѓа кедергі жасаса, тєрбиеші кµпшіліктіњ м‰ддесін ќорѓап, оны ойыннан уаќытша шеттетеді немесе бала серуенге шыќќанда тыныш ж‰рмесе, оны тєрбиеші балалармен бірге емес, µз ќасында ±стайды, бала ‰шін б±л ‰лкен жаза болып есептеледі.

Жазалау ретінде баланы еш уаќытта ж±мыстан, сабаќтан, тамаќтан шеттетуге болмайды, ењбек єрекетініњ ±йымдастырушылыќ, тєрбиелік ыќпалыныњ к‰шті екенін ±мытпау керек. Бала не ‰шін жазаланѓанын аныќ білуге тиіс.

Мектеп жасына дейінгі  балаларды адамгершілікке тєрбиелеудіњ негізгі єдістері – адамныњ  адамгершілік ќасиеттері, мінез-ќ±лќы, тєртібі туралы, балалардыњ мінез-ќ±лќына, мєдениетіне, тєртібіне ќойылатын талаптар туралы т‰сінік беру, ‰лгі ету, т‰сіндіру, сендіру, мадаќтау жєне кінєлау, жатыѓу жєне кµндіру. Б±л єдістердіњ бєрі де бір-бірімен ‰йлестіріле, байланыстырыла, баланыњ µрескел ќылыѓыныњ т‰ріне, себебіне, жеке ерекшелігіне сай ќолданылады.      

Негізгі әдебиеттер:

1. Дошкольная педагогика  В.И. Логиновой, П.Г. Саморуковой.  Москва. Просвещение 1986ж.

2. Дошкольная педагогика. Под ред. В.И. Ядэшко, Ф.Я. Сохина. М. Просвещение
3. Нравственное воспитание в д.саду. В.Г. Нечаевой, Т.А. Марковой М. 1984ж.
4. Нравственное трудовое воспитание в д. саду. Р.С. Буре М. 1987ж.
5. Е. Саѓындыќов . Ќазаќтыњ ±лттыќ ойындары. Алматы. "Рауан" 1991ж.
6. Є. Мењжанова. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы "Рауан" 1992ж.
7. Є. Мењжанова, Г. Исмаѓ±лова, Е. Дайрабаев. Мектепке дейінгі педагогика. Мектеп 1982ж.
8. Я.И. Ядэшко, Ф.А. Сохин Мектеп жасына дейінгі педагогика. Ќазаќша аудармасы. Мектеп. 1982ж.
9. «Балбµбек» баѓдарламасы. Алматы 1995ж.
10. 1 жас пен 6 жас арасындаѓы балалардыњ м.д. тєрбиелеудіњ жєне оќытудыњ жалпы білім баѓдарламасы мазм±ныныњ базалыќ минимумы. Астана 2005ж.
11. Мектепке дейінгі тєрбие мен оќытудыњ ±йымдастыру. Ќараѓанды 2005 ж.