Қиын оқушылармен жұмыс

Оқушылардың сыныптағы іс-әрекетін ұйымдастыру. 
Сынып жетекшісі мына бір тұжырым ережелерді ұғынып, түсінген жағдайда ғана тәрбие міндеттерінің шешімі нәтижелі болмақ: 
1. Тәрбиенің жеке тұлғаға бағытталуы. 
2. Тәрбие жүйелік сипатта болу. 
3. Тәрбие іс-әрекетінің мақсаттарының бірлігі, оқушьшармен жұмыс істейтін мұғалімдердің өзара әрекеттестігі тәрбие жүйесінің кепілі. 
4. Тәрбие процесі жеке тұлға теориясы мен іс-әрекет теориясына, құндылықтар теориясы мен басқару теориясына сүйенуі қажет. 
 
Жеке тұлға теориясы арқылы мұғалім оқушының тек тәрбие объектісі ғана емес, сонымен қатар ол іс-әрекеттің субъектісі екенін түсінеді. Ол сынып жетекшісіне оқу-тәрбие жұмысын, оқушы жеке тұлғасының қалыптасу, оқушылардың іс-әрекеті бірнеше кезеңдерден тұрады: мотивтің қалыптасуы – оларды адамгершілік түсініктерді ұғынуға жағдай жасау; мінез-құлық пен іс-әрекет нормаларынын қалыптасуы – өз іс-әрекетіне қанағаттану. Демек, оқушы жеке тұлғасының қалыптасу технологиясы мотив, танымдық, мінез-құлық, эмоционалдық сезім компоненттерінен тұрады. 
Осылайша, мотивті қалыптастырып, білім беріп, іс-әрекетті ұйымдастыру. Жағымды эмоциялар баланың қоршаған болмысқа деген сенімін арттырады. 
Сынып жетекшісінің іс-әрекетінде басқару теориясының да маңызы бар. Педагогтің негізгі жұмысы – окушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру, ал ұымдастыру басқару теориясының құрамды бөлігі болып табылады. Оның заңдылықтарын білу педагогтар мен оқушылар арасындағы қатынасты, сыныптағы тәрбие жүйесін басқаруға мүмкіндік береді. 
Тәрбие жүйесінің қызметіндегі маңыздысы оқушылардың іс-әрекетінің түрлерін тиімді тандау (тәрбиелік шаралар) және оларды өткізу. Адамды қалыптастыратын негізгі іс-әрекеттер: танымдық іс-әрекет, материалдық еңбек, қоғамдық-пайдалы жұмыс, бағалау-бағыттау әрекеті, ойын іс-әрекеті, қарым-қатынас, спорттық-сауықтыру, көркемдік-шығармашылық іс-әрекет. 
Басқару теориясы тәрбиелік шараларды дайындаудың нәтижелі әдісін анықтауға мүмкіндік береді, олар: 
1) тәрбиелік шаралардың нақты бір формасын таңдау (сынып сағаттары, КВН, демалыс кеші, т.б.); 
2) шаралардың мақсаттары мен міндеттерін анықтау; 
3) шараларды өткізуге ынталы топ пен оқушыларды таңдау; 
4) ынталы топпен бірігіп тәрбие жұмыстарын жоспарлау; 
5) жұмысты ұйымдастыру міндеттерін ынталы топ мүшелеріне бөліп беру; 
6) мерекеге дайындық; 
196 
7) сынып жетекшісінің тәрбие шараларын дайындауда оқушыларға ақыл-кеңес беруі; 
 ынталы топпен бірігіп шараларға дайындықты тексеру; 
9) тәрбиелік шараларды өткізу; 
10) оқушылармен (ынталы топ, сыныптың мөшелерімен) бірігіп өткізілген шараларға талдау жасау; 
11) оқушылармен бірігіп алдағы жұмысты жоспарлау. 
Тәжірибе көрсеткендей, осы ұсынысты қолдана отырып, сыныпта осындай тәрбие жұмыстарын өткізуге болады. 
Сынып жетекшісінің жұмысында сыныппен немесе жеке бір оқушымен этикалық әңгіме өткізу ерекше орын алады. Өсіп келе жатқан адамның қиындықтарын адамгершілікпен түсіндіру, ересек адам тарапынан көрсетілген өз мезгіліндегі моральдық қолдау, оқушы жеке тұлғасының қалыптасуына көп әсер етуі мүмкін. Өкінішке орай, көбінесе, этикалық әңгімелер үгіт-насихатпен алмастырылады. Мұғалімдер В.А. Сухомлинскийдің мұғалімнің сөзіне, оның оқушымен әнгімесіне зор мән берген пікіріне қосылады. Ал, бір жағынан, оның педагогикалық іс-әрекеттің осы бір саласындағы даналық ақылдарын пайдаланбайды. Бұл мұғалімнің мәдени танымдық және дайындығының болмауынан шығар. 
Қазіргі уақытта мектеп бағдарламасына «Өзін өзі рухани дамыту» курсын енгізу ойластырылып жатыр. Бұл оқушыға адамгершілік тәрбие беру мәселесін біршама шешуге мүмкіндік береді, бірақ ол сынып жетекшісінің жоспарлы тәрбие жұмысын алмастыра алмайды.

ҚИЫН БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС. 
Бекибаева Сәнгүл Ғосманқызы 
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі 
№35жалпы орта білім беру мектебі 
 
1 . Тәрбие отбасынан басталады 
Қиын балалардың отбасындағы беріктігі және өнегелі отбасында өнегелі ұрпақ тәрбиеленетіні сөзсіз. Қиындықты шешудің негізгі жолы-отбасында қарым-қатынастарды орнату. 
В.Сухомлинский тәрбиені отбасы жағдайын зерттеуден бастайды. Ол баланың сабақ үлгерімінің жақсаруымен қоса денсаулығының мықты болуына ,ой-өрісінің кеңеюіне көңіл бөлді және балалардың 3-4 сыныптарға деиін бірқалыпты ,тәртіпті болып келіп, 4-сыныптан кейін бастайтындығын түсіндірді. Ересек кезең – бала тәрбиелеудегі ең қиын кезең екендігін айта келіп, ата-аналарды балалармен сырласуға шақырады. 
Отбасының қоғам мен мемлекет, тіпті күллі адамзат алдындағы атқаратын қажеті сан қырлы . «Отан отбасынан басталады» десек, адам тәрбиесі –Отанды сүю, өмірге құштарлық , сұлулықты тану бала бала кезден жанұяда басталатыны баршаға аян. 
А.С. Макаренко: «Тәрбие –баламен сөйлесумен, оған ақыл-кеңес берумен ғана шектелмейді.Тәрбие-тұрмысты дұрыс ұйымдастыра білуде, балаға әркімнің өз жеке басы арқылы үлгі -өнеге көрсетуінде»,-деген ғой.Баланы жас кезінен бастап сыйлап,қадір-қасиетін ,ар-намысын бағалап, дұрыс сөйлеп, дұрыс қарым-қатынас жасаған абзал. 
Баланың айтайын деген өтінішін ,ақылдасқысы келген мәселесін ата-анасы тыңдап, ақыл-кеңес беруі керек. 
Ата-ана отбасындағы үлкендерді сыйлап, құрметтесе ,кішілерге қамқор болса, бала да сондай болуға ұмтылады.Баланың тәрбиелі болып өсуіне берекелі отбасының әсері мол екені белгілі. 
Л. Керімов қиын балалар тәрбиесі мәселесіне арналған зерттеулерінеде «қиын» оқушыны зерттеуді, ең алдымен ,отбасынлағы тәрбие жағдайын білуден бастауды ұсынады.Баланың жетіліп қалыптасуында отбасының орны ерекше екенін түсіндіре келе, оұушыға қиын атануға алып келетін ата-аналардың балалармен ,мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынасындағы бірнеше кемшіліктерді көрсетіп берген.Бұл қиындықты шешудің негізгі бірден-бір жолы-отбасындағы ізгілікті қарым-қатынастарды орнату . 
Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін отбасы қоғаммен тығыз байланыста болуы керек.Ғалым-педагог И.Гребенников отбасы қызметін 5 топқа бөледі:ұрпақжалғастырушылық,экономикалық,тәрбиелік,қарым-қатынастық және бос уақытты демалуды ұйымдастыру. 
Демек,отбасында ата-ана осы қасиеттерді барынша бірігіп,жақсы ұйымдастыра білсе және педагогикалық жағынанбілімлі ,психалогигалық әдіс-тәсілден хабардар болса,отбасындағы ахуал ерекше болмақ. 
М.Жұмабаев «Педагогика» ғылыми еңбегінде «жас бала –жас бір шыбық, жас кезінде қай түрде иіп тастасаң,есейгенде сол иілген күйінде қатып қалмақ» деп түйін жасайды. 
2. Қиын балаларды тәрбиелеудегі ұстанымдар. 
Оқушының жан-жақты тәлім-тәрбие алуға ,олардың ішкі қасиеттерін анықтап, дарынын шыңдап,сол арқылы өздері көздеген тәрбие бұлағына жағдай жасауымыз қажет. 
Оқу-санқырлы рухани өмірдің тек бір ғана құрамды бөлігі.Егер ұжым ішінде идеялық,азаматтық, интеллектуалдық, еңбектік,эстетикалық қарым-қатынастар болған жағдайда оқушылартолық мәнді рухани өмір сүре алады. 
Тәрбие күшіне ену дегеніміз- өз жұмысына ,ісіне сену.Себебі,нағыз сенім бар жерде ғана,нағыз талашылдық ,еңбек тәртібі болады. 
Қазіргі жас ұрпақтардың –болашақтағы еліміздің ертеңі болып табылатын балалардың сана-сезімін,мінез-құлығын,ақыл-ойын дамыту үшін өзін-өзі басұаруды нығайтып,ұжымдық шығармашылық істерге дағдыландырудың тәлім-тәрбиелік маңызы үлкен. 
Мектепте оқудан тыс уақытта оқушының таңдауына сәйкес келетін,олардың қабілеті мен ішкі қажеттілігін қамтамасыз ететін іс-әрекеттерді ұйымдастыру көзделеді.Соған сай олардың қабілетін ашуға мүмкіндік туғызатын спорт,дене еңбегі,қолөнер,техникалық шығармашылық,т.б.іс-әракетті үйрету үйірмелері мен секцияларұйымдастырылады.Әр оқушы кез-келген үйірмеге ,секцияға,клубқа өз жүрегінің қалауымен қатынасып, өзінің жеке басына тән қасиетін,яғни өзіндік «менгің» басқаларға танытуға мүмкіндік алады. 
Әсіресе,ұстазбен оқушының өзара түсіністігі ,оқушыға сенім көрсету, іс-әрекетке ерік беру,көтермелеу,адамгершілік қасиеттерін танытуда, өзін-өзі тануға,өзін-өзінтәрбиелеуге жағдай туғызу. 
Ең бастысы,тәрбие ісінің нәтижесін бағалап,оны іске асырудың сұрақ-жауап, дәстүрлі бағалау,ұстазбеноқушының пікірлесуі арқылы іске асыру. 
Қиын оқушылардың пайда болуына себепті факторлар. 
1) Отбасы тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстағы ұрыс – талас, даужанжал, баланың табиғи психологиялық ерекшеліктерін ескермеу, ата – ананың біреуінің болмауы, т. б. Жағдайлар себепті болады. 
Қоғамдық ұйымдар мен жұртшылықпен жүргізілетін жұмыстың әсіресе, оқушылар тұратын микроаудандарда күрт төмендееуі. Қиын балалардың пайда болуына бірден – бір себепті болатын және жағымсыз жағдай туғызатын – отбасы тәрбиесі. Оның басшылары: баланың күнделікті жүріс – тұрыстарын қадағаламау; оның көзінше арақ – шарап ішу, дау – жанжал, ұрыс – керіс туғызу. Екіншіден, тәрбиенің көзі, баланыкиіндіру, тамақтандыру, мұң – мұқтаждын қамтамасыз етуідеп санаушылық.  
Жастайынан еңбектену әдет – дағдыларынқалыптастырмау, баланың жан дүниесіне көңіл аудармау, отбасындағы ажырау және жаңа адамның отбасы мүшесі болып етуіне себеп болады. Мысалы: зерттеулердің қорытындысы дәлелденгендей тәртібі нашарлаған оқушылардың көбі ата аналардың моральға жат қылықтарымен өз балаларына теріс әсерлер жасаған. Баланың тәрбиесіне кері әсер ететін келеңсіз жағдайларда (ұрыс – керіс, дау – жанжал), бірін – бірі сыйлау сияқты қасиеттердің сезбейтіндігі аян. . 
Қиын балалардың жұмыс істеудің негізгі шарттары: 
1) Әрбір қиын баланы жан – жақты зерттеп, мінез – құлықтарының бағыт – бағдарын айқындау, оның ішіндегі адамгершілік типтегі қасиетін іріктеп алу. 
2) Әрбір оқушының адамгершілік сынды тәжірибелердің құра біліп, соның негізінде тәртіпті, айналасындағы өмірге көзқарасты, ұжымдық қарым – қатынас дағдыларын қалыптастыруды ұйымдастыру. 
3) Әрбір жеке тұлғаның ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне және творчестволық талап – тілектеріне орай, қабілеті мен икемдектерін дамыту, қоғам жұмыстарына қатыстыру. 
4) Кейбір қиын оқушылардың оқу – тәрбие процесінде ұжымдық өмір қарым – қатынастарында ұсқынсыз ауытқушылықтар болса, деп кезінде өол үшін беріп, одан сақтандыру, оны туғызатын әрекеттерді жою. Әңгімелеу оқу – тәрбие процесінде ең қажетті құралы. Оқушының жеке басына түскен жағдай, оны ортаға салуға болмайтындай болса, онда мұғалім тәжірибелі педагог баламен жеке сырласу арқылы көздерін жеткізеді. 
Қиын балалармен тәрбие жұмыстарын жүргізу кезінде таланттар қойылуы қажет. Одан педагогикалық тәжірибелерге сүйене отырып, әрбір оның баланың бейім қабілетіне, мінез – құлқына сай онды шығармашылық қасиеттерін ұйымдастырып отыру қажет. Қиын балалрмен жұмыс істеудің тағы бір әдісі – олардың, көшен, жолдастарымен жағымсыз байланыстарын үду. Осы әдісті іс жүзіне асырудың бірнеше жолдары бар. Соның бірі тұрақты мектебін ауыстыру, мектебін алмастыру, Сондай – ақ ата – ана, мектеп инспекция қызметкерлерінің күшін біріктіре отырып, көшенің жолдастарының теріс ықпалдарынан бөліп әкету қажет. Сонымен бірге қиын баланы тәрбиелеуде моральдық тұрғыдан әсері әрекет ету. 
Сонымен бірге қиын баланы тәрбиелеуде моральдық тұрғыдан әсерлі әрекет ету. Қиын баланың әрбір теріс қылығын, істерін, тәртіпсіздігін т. б. Оқушының арына тигізбей айыптаса, бұл істер өз нәтижесін береді. 
Тағы бір әдіс – қиын баланың бағдарын, мақсаты мен міндетін қайта құру. Бұл әдістің құндылық мәні – оқушы қателігін түсіну өзін - өзі тәрбиелеудің бағдарламасына колма береді. Мектептегі нерв жүйесі нашарлаған қиын балалармен тәрбие жұмысын жүргізу көптеген қиындықтар туғызады. Өйткені, әрбір оқушының өзіндік ерекшеліктері мен қатар, сырқаттарына байланысты өзгешіліктері бар. Ескеретін мәселелердің, бірі қиын оқушыларды тәрбиелеу процесіндегі әдістік – тәсілдерді әдістемелік жағынан қолданудағы тәрбиелеу жүйесінің кезеңдері: 
- дайындық кезеңі; 
- қиын баланың тәртібінің төмендеуіне себепті болған жағдайларда аңықтау; 
- екінші кезең – қиын оқушылар мен көш жора – жолдастары арасындағы байланыстырудың дәрежесін тереңдігін аңықтау. 
Үшінші кезең өзгеріс кезеңі. Көптеген қиын оқушылардың ішкі жан дүниесінде өзгерістер тұл бастайды. Жеткіншіліктердің мінезіндегі теріс қылықтар, әдет дағдылар мен қалыптаса бастаған жаңа адамгершілікті сапалардың арасында күрес басталады.  
Соңғы кезең бекіту кезеңі, ірбір қиын оқушы мінез құлқындағы адамгершілік мәнді өзгерсітер болған сайын, өзін - өзі тәрбиелеуге талаптанып, оңды қасиеттерді дамытады. Қиын балаларды қайта тәрбиелеу, алдын ала олармен бірге атқарылатын іс шараларын мектеп ұжымдар мен жұртшылық нақты аңықтап, оларды дұрыс жолға түсіндіре отырып, аяқтай күрес жүргізулері керек. 
3.Қазақ халқы-ғажап тәлімгер. 
Халықтық педагогиканы оқыту үрдісінде пайдалана отырып, ұлттық тәрбие беруде жеткіншектерге тілі мен әдебиетін ,тарихы мен өнерін қастерлеп, салт-дәстүрін меңгерту-оқушыға қажет. 
Халқымыздың рухани мұраларының бірі-салт-дәстүр. Сол арқылы ұрпаққа адалдық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, отбасы тәрбиесіне байланысты тәлім-тәрбие беретіні ежелден белгілі. Жасөспірімдерді, нашақорлықтан, ұрлықтанарашалауда, олардың санасына кісілік, адамгершілік қасиеттің рухын ұялатуға берері көп Ата-бабаларымыз әдептілігімен, өнерпаздығымен отбасы мүшелерінің бір-біріне дегенөзара достық қарым-қатынасымен, ерең еңбегімен балаларына үлгі өнеге көрсеткен. Тілі енді шығып келе жатқан нәрестенің дұрыс анна тілінде сөйлеуіне де зор мән берілген,әртүрлі жаңылтпаш, мақал-мәтелдер үйрететін,ерптегілеп айтып беретін ата-аналарының «Бала біздің болашағымыз» деп қарауы болашақ ел ұрпағының жақсы адамзат болып өсуіне зор ықпалы тигізері анық. 
«Елдің көркі тіл десек, тілдің көркі сәби ме деп қаласың», -деп Қ. Мырзалиев тегін айтпаған. Сондықтан отбасы мүшелері арасында жақсы қарым-қатыныс қалыптасқан болса.олар өз анна тілінде сөйлесе, ол жанұяда мәдениетті азамат өсіп шығатыны сөзсіз. 
Бүгінгі ХХІ ғасыр талабында Жан-жақты ел тарихын жетік білетін , заман талабына сай азаматтарды тәрбиелеу-басты міндет. 
Пайдаланған әдебиеттер: 
1.Қазақстан мектебі 2002 ж.№1 
2.Мектептегі сыныптан тыс жұмыстары .2007 ж. №5 
3. М.Жұмабаев «Педагогика»

Адамның өзін - өзі тәрбиелеуі Бала кезінен бастау алуға тиісті

Автор: Мақсұтбек СҮЛЕЙМЕН 

Өмірде көріп жүрміз, кейбір кісілердің өз бойындағы барлық кемшіліктеріне ата-анасы мен ұстаздарының дұрыс  тәрбие бермеуі кінәлі деп санайтынын. Тіпті, олар оқуға түсе алмауын да, жақсы жарға кездеспеуін де, еңбек  пен қызметте жолының болмауын да өзгелерден көреді. Арақ ішіп, айқай-шу шығарып жүргеніне, ағайын, туған-туыс арасында беделінің жоқтығына, мінезіндегі  мылжыңдық, өтірік -өсек айту, өмір салтындағы жалқаулық, жауапсыздық тәрізді  жат қылықтарының бәріне де сылтау тауып, өзін сүттен ақ, судан таза етіп мізбақпайды. Бұл өзі дұрыс па?

інің жеке басы мәдениеті-нің төмендігіне, тәрбиесінің нәшарлығына ешкімді  жаз-ғыруға қақысы жоқ. Мұның бәріне өзі де кінәлі. Өйткені адам жас  кезінен-ақ өзін-өзі бағалай білуге, қатарынан қа- лып қоюға намыстанып, жақ-сылыққа қарай талпынуға, оңды мінез, ізгі ісімен ата-анасын қуантуға күш салуға тиісті. Адамның сана-сезімі күрт дами бастайтын осынау балғын шақтағы өзін-өзі тәр-биелеу айрықша маңызға ие. 
 
Тек оған ата-анасының ыс- тық ықыласымен ықпал жасай білуі, сөйтіп, өзін-өзі жас- тай тәрбиелейтін дұрыс жол- ға салып жіберуі қажет. Ең бастысы, балада сана болсын. Осы орайда біздің да-нагөй бабаларымыз айтпайды ма: «Жаратқан Ием, бала бер. Бала берсең сана бер.  
 
Сана бермесең, бір-бірлеп ала бер», -деп. Бәрі рас, бәрі дұ-рыс. Сана - әрбір жеке адамға тән дара қасиет, ол – пси-хиканың (жанның) ең жоғар-ғы түрі. Адам сана, ақыл-ойы арқылы дүниенің құпия сырларын ашады, оны танып-біледі. Сананың рухани қаси- еті өмір барысында қалып- тасып, нығаяды. Оған адам-ның өскен ортасы, қоғамдық қарым-қатынастар ықпал жа- сап отырады. Әлеуметтік – экономикалық, саяси жағдай- лардың өзгеруінен адамның санасы да біртіндеп жаңара- ды, әртүрлі күйге түседі, ең соңында өзгереді де. Сана- ның адам жанында басшы-лық жасамайтын құбылыс- тар жоқ. Тіпті, шығармашы-лық іс-әрекет те сананың қа- тысуымен жүзеге асырылады. Адамтану ғылымымен ай- налысушылардың пайымдау- ынша, адамның мінезін, ой- өрісін, сана-сезімін қалып-тастыратын үш жағдай бар. Олар: тұқымға тартушылық, қоршаған, өскен ортасы, өзін- өзі тәрбиелеуі. Алайда жа- маннан жақсының, жақсы-дан жаманның туатынын да, қандай ортада өмір сүрсе де, қандай азап-қайғы, мұқтаж-дықты тартса да өзінің ар-намысын жоғалтпайтын, мі- нез-құлқы өзгермейтін адам- дардың да болатынын мына өмірде көріп те, естіп те жүр-міз. Әйтеуір, адам жанының жұмбағы көп. Әрбір есі дұрыс, саналы адам – белгілі бір қоғамның мүшесі. Оның өзіндік ерекшеліктері дүние танымынан, түйсігінен, қабілеті мен мінез-қылығынан, талғам, талабы мен мақсат-мұратынан, ұстанған бағыт-бағдарынан, қоғамдық өмірге араласуы- нан айқын аңғарылады. Ол айналасындағы адамдармен қарым-қатынаста болу арқы-лы ғана жеке тұлға болып өсіп, шыңдалады, азаматтық парызы мен қарызын өтей алады. Тек оған жету жолы бұралаң, соқпақты. Жас нә-рестенің адам болып өсіп, жетілуі қызығу, еліктеу, талпыныс – тартысқа толы. Ол туралы ұлтымыздың ұлы ұс-тазы Ахмет Байтұрсыноа былай деген: «... Адам бала күнін- де тысқы ғаламдағы көз- ге көрініп, денеге сезіліп тұрған нәрселерді ғана танумен болады. Есі әбден кіргенше, өзгеден өзін айырмайды. Өзгенің істегенін істеп, дегенімен бо- лады. Есейген сайын өзі-нің өзгеден басқалығын біліп, өзіне ұнағанын іс- теп, ұнамағанын істемей, қиықтық шығара бастай- ды. Ержеткен сайын дү-ниенің ісіне өзінше сүйі-ніп, өзінше күйініп, өзінше жол тұтып, өзінше өмірі- не жол белгілеп, жақсы-лық, жамандыққа өз көзі-мен қарап, өзінше сынап, өзінше бағалап, өзінше пі- кірлейтін болады. Өз ал- дына мұңы, мұраты, мүд-десі болып, сол мұрат-мақ- сатына жету талабына кі- ріскен жерде тысқы ға-ламға тиісті жердің шегіне келіп, ішкі ғалам мен тысқы ғалам екеуі кездеседі. Сонда ішкі ғалам- ның ниетіне тысқы ға-ламның шарттары тура келмей, екеуі ілінісіп ұс-таса кетеді. Задында, тіпті мүддесі жоқ адам болмайды. Адам болған соң оның көңілі бір нәрсені тілемей тұрмай-ды; көңіл тілеуіне қарай бірнәрсе істемей тағы да тұрмайды. Көңілінің тіле-уі де, тілеуінің жолындағы ғамалы да адамына қа-рай түрлі болады. Ұсақ адамның мақсаты да ұсақ болады. Аз болсын, көп болсын, әркімнің мүддесі бар. Ұлы болсын, ұсақ болсын әр-кімнің мұраты бар». 
 
Ахаң айтқан есейіп, ержету кезеңінен өткеннен кейін адам әртүрлі мақсат-мүддесі бар, әр қилы адам болып қа-лыптасады. Солардың ішінде жақсысы болу үшін адамға қойылатын басты талап: кісілік кілтін табу, ол үшін өзін-өзі тәрбиелей білу. Негізінен, әрбір адам өзін-өзі тәрбиелеу ісін дамытуы үшін жеке ба-сындағы түрлі қасиеттері мен қылықтарын талдап, таразы- лай алатын, қоғам мен еңбек ұжымы, туған-туыстары қоя-тын, талап ететін шарттарды, оған өз жауапкершілігін терең түсінетін және олардың қай-қайсына да ақыл-парасат кө-зімен қарауға өресі жететін деңгейде болуға тиісті.  
 
Әлеуметтік көзқарас тұрғы-сында кәмелетке толған әр-бір ұл-қызға қойылатын бас- ты талаптардың бірі: олар өз кемшіліктерін, жеке басы мә-дениетінің төмендігін ата-анасынан, ұстаздарынан көруге, барлық кінә мен күнәні, жа-уапкершілікті оларға үйіп-тө- гуге, өзін жазықсыз пақыр етіп көрсетуге, жолы болмай жүргенін, адамгершілік қаси- еттерінің таяздығын (егер мо-йындай алса), ашуланшақ, қа- тал, ұрысқақ, бұзықтығын өмір жолында көрген қиындықта-рынан, отбасында болған тұр- мыстық жағдайдың ауыртпа-лығынан іздеуге, содан көру-ге қақысы жоқ. Себебі, әр- бір адам өзінің жан-дүниесі-нің, сана–сезімінің даму жолы- мен өз бетінше жүріп өтуге, оның күрделі соқпақтарында кездесетін қиындықтарды өз бетінше жеңуге тиісті, сол ар- қылы өзін-өзі тәрбиелеуге мін- детті. Әрине, бұлай өзін-өзі тәрбиелейтіндер: жақын адам- дарына бақыт сыйлағысы, оқу-да, еңбекте, шығармашылық жұмыста, ғылымда табыстан-табысқа жеткісі, отбасылық өмірде абыройлы, сенімді, ба= қытты жан болғысы келетін адамдар. Адам өзін-өзі тәрбиелеу, ал- дына биік мақсат-мүдде қою арқылы жеке басын, рухани байлығын, адамгершілік қаси- еттерін жетілдіре түседі. Сон- дықтан да өзін-өзі үнемі тәр-биелеуді әрбір адам өзінің өмірлік мұраты деп түсінгені абзал. Өзін-өзі тәрбиелеу ар- қылы жан-дүниесін жетілдіру оңай емес. Оған ұлы Конфу-цийдің өмірі, ұстанған бағыт-бағдары айғақ. Данагөй бұл орайда былай деп айтып кет- кен-ді: «Мен 15 жасымда пейілімді ілімге аудардым; 30 жа- сымда - өмірдің берік негізі- не ие болдым; 40 жасымда – күдіктен арыла алдым; 50 жа- сымда – Тағдыр жазуын та- ныдым; 60 жасымда – шын-дықты жалғаннан айыруды үйрендім; 70 жасымда жүрек қалауымен өмір кешіп, дәс-түр рәсімін сақтауды және қа- дірлеуді үйрендім». Ал, біздер – қазіргі заманның зиялы қауымы, аға-апа, іні-қарын-дастар Конфуций тәрізді тарихи тұлғалардай ұлы болмасақ та, соларға ұқсап тірлік кешу-ді мақсат-мүдде санаймыз ба? Әлде, ішкен-жегенімізге мәз болып, бейбақ пендешіліктен арыла алмай жүрміз бе?! Адам санасының қауырт дами бастайтын шағы оның өрімтал, балалық дәуренінде. Мінеки, өзін-өзі тәрбиелеуді үйрету, үлгі ету, қалыптастыру осы кезден басталғаны ләзім. Өзін-өзі тәрбиелеуде адамның өзін-өзі бағалай білуі, өзінің өз қадір-қасиетін тани білуі өте маңызды. Тек адамның өзін-өзі бағалауы мен талаптану күш-қайраты бір-бірімен тығыз байланыста екендігін ұмытпаған жөн. Рас, кейбір адамдар алғашқы сәтсіздік-тен соң, талаптанған ісін жол-жөнекей тастап та кетеді. Ал өзін-өзі бағалай білетін, алға қойған мақсат-мүддесіне жетуге ақыл-ой, күш-қайраты-ның жететіндігіне сенімді адам мұндай күйректік танытпайды. Олар қиындықтарды көрген сайын шарболаттай шыңдала түседі. Мұндай қасиет-негізінен, адамның өзін - өзі дұрыс тәрбиелей білуінің жемісі.  
 
Қызғаныштан, күндеуден емес, қызығудан, таң қалудан айтамыз: өзін-өзі дамытуға құштарлық, өзінің кемшілікте- рін, әлсіз жақтарын жойып, жетпей жатқан қабілетін то- лықтыруға барлық ынта-ықы- ласын, қайраты мен төзімді- лігін сарп ету, сөйтіп, көзде-ген мақсатына қол жеткізу – туғанынан жарық дүниені көріп, дыбысты ес- туден мақұрым қал-ған кемтар адамдарда өте күшті. Оған атақ-ты шешен Демосфеннің өмірі нақты дәлел. Ол жас кезінде бір көрнекті шешеннің сөзін тыңдап, өзі де сондай болуды армандағанымен, бастапқыда халықтың күлкісіне қалады. Алайда оған жабырқап, жасымайды. Ол өзінің сөйлегенде дауысының ақырын шығаты-нын, сөзді дұрыс айтпайты- нын, денесін қалай болса, солай ұстайтынын сезіп, сол кемшіліктерінен құтылу мақ- сатында мынандай іс - әрекет-тер жасайды: дауысын күшей-ту үшін, демді терең алу үшін жүгіріп тауға шығады, ұзақ сөйлеуге жаттығады. Сөзді та- за, ашық айтып, үйрену үшін аузына ұсақ тас салып алады да, сол күйінде таза, анық ай- туға машықтанады. Жер астын- дағы ұрада ұзақ отырып, екі – үш ай шықпай, сөз өнерін үй- ренеді. Ұрадан шықпау үшін шашының жартысын алып тас- тайды. Мұндай күйде сыртқа шықса, өзін жұрттың масқа- ралайтынын, күлкіге қалаты-нын біледі. Осылай өзін-өзі тәрбиелеудің нәтижесінде Демосфен кейін атақты шешенге айналды. 
 
Туғанынан соқыр, керең, мылқау Ольга Скороходова дейтін орыс қызының өзін-өзі тәрбиелеуі де таң қаларлық-тай. Өзін арнайы емханаға әкеліп жатқызғаннан кейін ол өз алдына мынандай мақ- сат қояды: «Мен сөйлеуге, оқи, жаза алатын сауатты болу- ға тиістімін». Үнемі өзін-өзі жігерлендіріп, еңбектенгендік-тен, қатты құштарлық таныт- қандықтан ол мақсат – мүд-десіне жетеді. Тіпті өлең, қы- зықты ғылыми еңбек, әңгіме-лер де жазады. Ольга Скороходова өзінің сөйлеп кеткенін, сауатты болғанын өзін-өзі тәрбиелей алғандығынан деп түсінеді. М.Горький оның әде-би қабілетін жоғары бағалап, хат жазысып тұрған. Көрмей, естімей қалай өлең жазуға болады деген сұраққа кезінде Ольга Скороходова тіпті өз өлеңімен былайша жауап қайтарыпты: 
 
Басқаша ойлар, дыбыс ести білсе бұрын, Кім көрсе, күн – ай, жұлдыз төккен нұрын: - Көрмей қалай суреттер сұлулықты, Қалай ұғар естімей көктем сырын!? 
 
Сеземін салқын менен шық түскенін, Сыбдырын жапырақтың ұс-тап білем. Кешқұрым бақты аралап мен жүремін, Қиялдауға даярмын, сөзді сүйем... 
 
Ақылым – көрер көзім, сөзім – құлақ, Қиялыма еркін өмір сиып тұрад. Суреттесе көзі барлар сұлу- лықты, Күлімдей ме сәуледен ай-қынырақ. 
 
Естімеймін, көрмеймін, мен де бірақ, Ұлы сезім жайлауы тұр жар-қырап. Икемді, сезімді, ұшқыр шабытпенен, Тоқыдым өмірге әсем өрнек құрап... 
 
Ал енді Мересьевтің өмірін көз алдымызға елестетіп кө-рейікші. «Ол сағаттар бойына еңкейеді, шалқаяды, кеудесін жазып керіледі, екі бүйірін таянып алып, кеудесін бұ- райды, басын қозғайды. Оның аянбай жасаған қимылынан омыртқалары сытыр-сытыр етеді». Екі аяғы тізеден ке- сіліп, қозғалуы мұң болып жатқан ұшқыштың бұл қай- сар қылығы нағыз өмірсүр-гіштік, алдына қойған мақ-сат-мүддесіне жетуге деген құштарлық қой. Бұл да - өзін-өзі тәрбиелеп, ерік күшін шыңдаудың жемісі. Осыны ойлағанда, тепсе темір үзе-тіндей денсаулығы мықты, тұрмысы жақсы көптеген қа- зақ жігіттерінің мақсатсыз – мәнсіз өмір сүретініне, олар- дың маскүнемдіктен, шылым- қорлықтан, есірткіқұмарлық-тан арылуға ерік күшінің жетпейтініне, намыстанбайтынына, өзін-өзі тәрбиелеп, дұрыс жолға сала алмайтын дәрменсіздігіне қатты қина-ласың. Олардың мылқау, со-қыр, керең мүгедектер құр- лы қайрат таныта алмайты- нына намыстанасың, түңіле-сің... Алты алаштың арысы Жү-сіпбек Аймауытов былай де- ген ғой: «... Кісі іштен ту- ғаннан-ақ белгілі бір өнерге, қызметке икем болып туады; басқаша айтқанда, әр адамда бір нәрсеге талап, ыңғай, қа-білет, яки зеректік болады. Кімде-кім өзіне біткен ыңғайына қарай өз жолымен жүріп, қызмет етсе, өз басына да, әлеуметке де үлкен пайда келтірмек. «Өз орнында» істеген адамның жұмысы да өнімді, берекелі болмақ. Қайғы сол: өз жолын шу дегеннен тауып алатын адамдар сирек болады. Адамның көбі ана жолға бір, мына жолға бір тү- сіп, өмір бойы өз соқпа-ғын таба алмай, сенде- лумен күні өтеді. Өз жолымен қызмет істемеген адамның жұмысы бере- кесіз болғаны өз алдына, ондай адам ісіне көңілі жарымағандықтан өмір- ге, тағдырға налып, зар- ланып, бақсыз жан болып күнелтеді». Иә, ащы да болса шындық. Тек адам өмірде өз орнын таба білуі үшін Аллаһ Тағала өзін қан-дай жақсы іске, кәсіпке арнап жаратса, соны атқарып, соған өзін-өзі тәрбиелей білуі қажет.  
 
Осы орайда әркім дана- гөйлердің мына бір ұлағат-ты сөздерін естерінен шы-ғармағаны абзал: «Егер ес-тілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бір өзіңнен-өзің есеп ал: Сол алдағы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен... өзің өкінбестей қылықпен өткі-зіпсің бе? Жоқ болмаса, не қып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың? » (Абай). «Өзіңді - өзің бағындыруға, өзіңе-өзің билік көрсетуге кішкентайыңнан үйрен. Құл-қың соқпаған, бірақ қажетті істі атқаруға өзіңді көндіре біл. Тиістіні тындыру – ерік, қайраттың бірінші қайнар бұлағы» (В. Сухомлинский). «Өзіңді-өзің тәрбиелеу үшін алдымен өзіңді-өзің қатал, әрі әділ сотыңа тарта білуің керек» (Н. Островский). «Адам өзіне-өзі бағынып, өзінің шешімдеріне бой ұсынып үйренуге тиіс» (Цицерон). «... адамның өзін-өзі тексеруі оның жан тұрмысының өркендеуіне түзу жолға тү- суіне бірінші шарт» (М. Жұ-мабаев). «Бақыт - әрбір адам ұмтылатын мақсат. Бақыт-тың мәні – парасаттылықта, әркімнің өз алдына игілікті мақсат қоя білуінде... адам-ның өз мінез–құлқын, іс-әре-кетін ерікті түрде өзгертіп, игілікке бағыттап отыруында» (Әл - Фараби).

Өзін – өзі тәрбиелеу туралы, оның тәсілдері туралы түсінік. Адамның өмірдегі орнын өзі белгілеу мәдениеті тәрбие мазмұнының маңызды бөлігі болып саналады. Адамның өмірдегі өз орнын өзі белгілеу мәдениеті оны жеке өмірінің және жеке бакытының жауапты субъектісі ретінде сипаттайды. Т 
 
Тұлғаның коғамдық сана-сезімінің дамуының белгілі бір сатысында, адам өзінің жеке басы үшін тек сыртқы мақсаттарды ғана емес, сонымен қатар өзін-өзі тәрбиелеу мақсаттарын да түсінеді. Ол өзіне-өзі тәрбиенің субъектісі ретінде қарай бастайды. Өзінің тұлға ретінде қалыптасуы, оның жеке белсендігінсіз мүмкін еместігін түсіне бастайды. 
Өзін-өзі тәрбиелеу – адамның өз тұлғасын қалыптастыруға, өмірдегі өз орнын өзі белгілеуіне, өзін-өзі дамытуға, өз қабілеттерін өзі іске асыруға бағытталған мақсатты, саналы, жүйелі түрде өздігінен жүргізетін іс-әрекеті. Өзін-өзі тәрбиелеу тәрбие процессінің құрамды белігі және тұлғаның өзін-өзі дамытуындағы ең маңызды күш болып саналады. 
Тәрбиелеу мен өзін-өзі тәрбиелеу бір педагогикалық өрісте орналасып, тұлғаны қалыптастыру деген тұл-ас процесстің екі жағы болып саналады. Әр-бір педагог тек тәрбиенің заңдылықтарын біліп қана қоймай, сонымен қатар өзін-өзі тәрбиелеудің әлеуметтік-психологиялық механизмдерін жақсы түсінуі керек. 
Тұтас педагогикалық процессте әр балада өзін-өзі тәрбиелеуге деген қажеттілік әр-түрлі жас кезеңдерінде байқалады. Осы қажеттілік әсіресе балалардың жасөспірімдік шағында анығырақ байқалады. Себебі, балалар осы шақтарында өздерінің жеке «Мен»-дерін үнемі іздеу үстінде болады, түрлі спортгық секциялар, үйірмелер, қызығушылықтары бойынша клубтарға қатысады. Дәл осы кезеңде олардың жеке күңделіктерін бастап өз ойларын жазулары, өз мінез-құлықтары мен сезімдерін бағалаулары, ұл балалар мен қыз балалар үшін арнап құрастырған сауалнамаларын қызыға толтырулары, түрлі заттарды әуестікпен жинастырулары кездейсоқ процесс емес. Қазіргі кезде мектептерде міңдетті түрде өзін-өзі тану сабақтары енгізілуде, өзін-өзі тану мектептері де бар. Өзін-өзі тәрбиелеу өте ұзақ және адамның бүкіл өмірі бойы жалғасатын процесс екенін айта кету қажет. 
Өзін-өзі тәрбиелеу адамның жеке «Мендігін»- жүйелі түрде зерттеуін, қажымас қайраттылықты, үлкен ерік-жігерлік күшті қажет етеді. Өзін-өзі тәрбиелеу мектебі адамнан көптеген күш-қайратты жоғары дәрежедегі ұйымдастырушылықты, өзіне деген сын көзбен қарауды талап етеді. Неміс ақыны Ф.Логау былай деп тегін айтпаған шығар: 
«Өзіңмен өзің түскен күрес – ең қыйын күрес, 
өзіңді өзің жеңген жеңіс – ең ұлы жеңіс». 
Өзін-өзі тәрбиелеу адамның рухани қажеттіліктерін қалыптастыруға бағытталған. Адамның өзін-өзі жетілдіріп, өзімен жұмыс істеуінде кітаптардың маңыздылығы зор. Өйткені, кітаптар бізді жақсы адам болуға ынталандырады, қызықты адамдармен таныстырады. Өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды бөлігі -мотивтерді, ынтаны дамыту. Жақсы, ақ ниетті болуға талпынбай, адамзаттың білімдер байлығын, адамзат мәдениетін игеруге тырыспай жан-жақты тәрбиелі және білімді адам болу мүмкін емес. 
Психологиялық-педагогикалық ғылымдарда өзін-өзі тәрбиелеудің кең қолданылатын тәсілдері болып өзіне-өзі баға беру, өзіне-өзі бұйыру, өзін-өзі құптау, өзін-өзі түзету және т.б. саналады. 
Өзін-өзі тәрбиелеу өзін-өзі бағалаудан басталады. Өзін-өзі бағалаудың негізін жеке адамның өзі қабылдаған құндылықтар жүйесі, тұлғаның жеке маңыздылықтар жүйесі құрайды. Өзін-өзі бағалау адамның өзін басқа адамдармен салыстыру арқылы қалыптасады, және осындай салыстыру табиғи түрде жүргізіледі де өте қызықты болды. Тұтас педагогикалық процесстегі қатынастар жүйесіне енгеннен бастап бала өзін басқа балалармен салыстырып, зерттеп, мынандай сұрақтарға: «-Неге мен осындаймын?», «Басқалар мені қалай қабылдайды?», «Өмірде мен қандай жетістіктерге жете аламын?»-деген сұрактарға жауап іздеп, өзінің барлық мүмкіндіктерін көрсетуге тырысады. Өзін-өзі нақты бағалау, өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаттарын дұрыс құрастыруға мүмкіндік береді. Өзін-өзі бағалау жоғарлатылған, нақты, төмендетілген болуы мүмкін. Тұрақты және жаңа ақпараттар әсеріне, жинақтаған тәжірибесіне, қоршаған адамдардың пікірлеріне байланысты өзгеріп отыратын бейімделгіш өзін-өзі бағалау түрі адамның дамуы мен тиімді еңбек етуі үшін ең қолайлы бағалау болып саналады. 
Өзіне-өзі бұйыру дегеніміз адамның өзіне-өзі берген қысқа, үздік-үздік үкімі. 
Өзіне-өзі бұйыру адам өзін нақты бір іс-әрекет жасау керектігіне сендіріп, енді басқаша әрекет жасауға болмайды деп сезгенде ғана қолданылады. Бұйырықты түрде өзінен бір іс-әрекетің орындалуын талап ету қажеттілігі адамның өз кемшіліктерін анық көріп тұрып, бірақ сол жоспарланған істі орындауға күші жетпей тұрған кезде қолданылады. Өзіне-өзі бұйыру еріктік процесспен тығыз байланысты. Өзіне-өзі бұйыруда жаттығу үшін адам өзіне дауыстап бұйырық беріп оны қайта-қайта қайталап орындап отыруы қажет. Өз бұйырыгын екі апта аралығында орындап жүрген адамда өз бұйырығын автоматты түрде орындау әдеті пайда болады. 
Адамның өзін-өзі тәрбиелеуде өзін-өзі құптаудын маңызы зор. Әр адамның есінде өздерінің үлкен жетістіктерге жеткен кездері жақсы сақталып қалады. Адамның жетістіктері оған рухани, интеллектуалдық, күш-жігерлік қорларының ішкі мүмкіншіліктерін байқатып, өмірдің жаңа белестерін жеңе алатынына сенімділік тудырады. Кейбір өмірлік жағдайларда адам «өткенді ойлап» осындай жағдайдан қалай жол тауып шыққанын еске түсіргені абзал. 
Өзін-өзі бақылау – адамның өз іс-әрекеттерін, психикалық процесстер мен көңіл-күйлерін түсінуі, бағалауы және реттеуі. Бұл тәсіл адамға айналадағылармен сабырлы қарым-қатынаста болу іскерліктерін, басқа адамдардың кемшіліктеріне, әлсіздіктеріне, қателіктеріне шыдамды болуды үйретеді. Аталған тәсіл көмегімен адам шиеленіс жағдайларды реттеп, ұстамдылыққа, күрделі жағдайларда байсалдылық, сабырлық сақтауға үйренеді. 
Өзін-өзі түзету адамға өз мінез-құлқын, кемшіліктерін, қателіктерін және басқа адамдарға деген қарым-қатынасын өзгертуге мүмкіндік береді. Өзін-өзі түзету адамның өзіне сын тұрғысынан қарауына байланысты болады. 
Адамзат тарихында ұлы адамдарға өмірлік бағдарламасын нақты орындауға көмектескен өзін-өзі түзету мысалдары өте көп кездеседі. Өзін-өзі түзету өзін-өзі жетілдірудің тиімді тәсілдерінің бірі. Л.Н.Толстой «Өзін жетілдіруге деген ұмтылыстан басқа еш нәрсе адамның өз игілігі мен басқа адамдардың игілігіне септігін тигізе алмайды»- деп бекер айтпаған. 
Тәрбиенің демократиялық жүйесі баланың, басқа адамдар ықпалына бағынышты болмай, керісінше өзінің қабілеттері мен күштерін бағалап, өз дамуын өздігінше анықтауға үйрететін бірден-бір жүйе болып саналады. Тәрбиенің осындай нәтижесі тек қана педагог пен өсіп келе жатқан баланың тығыз ынтымақтастығы негізінде ғана мүмкін болады. 
Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуы, оның өмірдегі орнын өзі анықтауы адамның өз-өзімен және оны қоршаған ортамен үйлесімділікте жүргізілуі кажет. 
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар 
1)Тәрбие мазмұнының мән-мағынасын ашыңыз. 
2)Тұтас педагогикалық процессте және өзін-өзі тәрбиелеуде жеке тұлғаның қалыптасуы қандай қатынаста болады? 
3) Тәрбие түрлері қалай топтастырылады? 
4) Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу қандай қатынаста болады? 
5) Өзін-өзі тәрбиелеудің тәсілдерін атаңыз. 
Әдебиеттер 
1. Корчак Я. Воспитание личности: Кн. Для учителя М. : 1992.-287 с. стр51. 
2. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя. – Алматы: 1998. – 320 с. 
3. Педагогика. Уч.пособие для студентов пед.вузов и пед.колледжей /под ред. П.И. Пидкасистого. – М.: 2004. – 608 с. 
4. Бейсенбаева А.А. Теория и практика гуманизации школьного образования. Алматы.,1998. 
5. Жампеисова К.К. Формирование основ политической культуры старшеклассников в целостном педагогическом процессе школы. Алматы., 1993. 
6. Станкин М.И. Психология общения: курс лекций. – М.: 200. -304 с. 
7. Психология и педагогика. /Под ред. С.А. Хмелевской. 2002.-176 с. 
8. Гершунский Б.С. Философия образования для XXI века. -М. 1985.