Қазақ халқының қолонерін оқушыларға үйретудің маңызы мен мазмұны

Қазақ халқының қолонерін оқушыларға үйретудің маңызы мен мазмұны

Қазіргі таңда мектеп оқушыларын еңбек  тэрбиесіне баулу арқылы өз ұлтымыздың ұлттық қолөнеріне үйрету -оқу-тәрбие үрдісінің озекті мэселелерінің бірі. Оқушыларды онерге баулу, өз елін, жерін, халқын сүю, салт-дэстүрін бағалай білуге үйретеді. Қолөнерді жасап байыту арқылы адамның жан дүниесі, ақыл-ойы, ой-қиялы, іскерлігі, шеберлігі, тапқырлығы, талаптылығы, үқыптылығы, байқағыштығы артып, дамып отырады. Сондықтан ғасыр бойы тарих жолымен дамып, оның үлттық қадір-қасиеттерін жоймай, бойына сіңіріп келе жатқан қазақтың үлттық өнері күнделікті өмірімізде кеінен қолданылып келеді. Қазақтың эрбір ұлттық өнері озінің сипатымен емес сүлулық сырымен, сэніменен ерекше козге түсіп, оз мағынасын жоймай сан ғасырлық тарихтың үлгісін сақтап келеді. Қазақ халқы озінің үлттық онерін эстетикалық талғамның корсеткіші ретінде бағалап, ауыз эдебиеті үлгілерінде де эсемдікке баулу, сүлулығын сүйсіне білуге тэрбиелеу мақсатында айшықты сез өрнегімен суреттеп те отырған.

Халық педагогикасы - тэрбие жоніндегі  халықтың ой-тэжірибесінің жиынтығы. Бала санасына аса бай халықтық өнер бірте-бірте сіңеді. Халық сол арқылы үрпағымыз енегелі, өнерлі, еңбек сүйгіш, сүлулықты қадірлеп, бағалай білуге үмтылдыру мақсатында аз еңбек еткен жоқ. ¥лттық онер көптеген ғасыр бойы озінің спецификалық бейнесі мен халықтық танымын қалыптастырып отырады. Одан халық үні, ежелгі қазақ даласын мекендеген көшпенділердің дэстүрі мен эдет-ғүрпы айқын корінеді. Бүгінгі таңда, халық шеберлері мен үсталар тың ойларды туғызып оны жаңа мазмұнымен байыта отырып, халықтық орнектеу онерін жетілдіру мен дамытуды жалғастырып келеді. Қазақ халқында «Ата корген оқ жонар, шеше көрген тон пішер» деген үлағатты соз бекер айтылмаған.

Ата-бабаларымыз оз үрпағын еңбек  сүйгіш етіп тэрбиелеуді мақсаттүтқан. Ал қазіргі кездегі жас жасоспірімдерді халқымыздың үлттық мэдениетіне тэрбиелеу жэне жеке түлға ретіңде қалыптастыруға бағыттау - қазіргі білім беретін мектептердің міндеті. Осындай жауапты міндеттерді шенгуде өз -елін сүйе білетін, ата-бабасының эдет-ғүрпын, салт-дэстүрін бойына сіңірген үрпақты тэрбиелеуде үлттық онерді насихаттау да мектептегі отілетін технология пэнінің маңызы зор болып саналады.

Технология сабағы, тэрбие мен еңбекке  деген сүйіспеншілікті туғызатын  мэлім сабағы. Халық бұрын ғылым  мен білімге қолы жетпесе де сұлулық пен эсемдікті таңдап та талғап та білген білген халық. оз түрмысы мен мэдениетінде қолонерін мұрат тұтып жетілдіре білген.

Қолөнер шеберлері шеберліктің  кейбір сан-саналы асқақ шеберліктерін ұқыптылықпен ескере отырып, қастерлей отырып, меңгеріп біздің дэуірімізге ұштастыра білген.

Халықтың сонау арғы кезеңіндегі  мэдени оміріне ой жүгіртіп көрсек, ерте замандардан он саусағынан енер тамған ісмер шеберлердің өнерлері шежіре болып тегіледі.

Олардың көбінің аты аталмай  қалғанымен қолтаңбалары түскен ошпес  мэдени мұралары кейінгі ұрпақтар өмірінде бабаларымыз өздерінің қандай рухани қазынаға мұрагер екендігін де жете танымаған. Сол бір олқылықтардың өлшеуі -халық қолонерін зерттеу, қалың қауымның игілігіне айналдыру қазіргі заманда ғана жүзеге асырылып келеді. Бұл салада өзінің өшпес ізін, орнын қалдырған өнер адамдарымен зерттеуші ғалымдар аз емес. Сондай үлы тұлғаның біріне езіндік орңы бар академик Әлкей Марғұланның өзі бір төбе десек эбес айтпаған болар едік.

«Технология» сабағын оқыту  барысында 5-7 сынып оқушыларына, қазақ  халқының сэндік-қолданбалы өнеріне баулу жұмыстарын оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай оларды алдыменен қағаздан, қатырма қағаздан, маталардан бастырмалап, жапсырмалап үйрету, бейнелеу өнері сабақтары мен байланыстырып олардың суретттерін бейнелеу арқылы эрбір ұлттық қолөнер

бұйымдарын кішігірім үлгіде дайындап (сандық, кебеже, асадал, жүк аяқ, күбі, аяққап, кесе қап, қоржын, бас киімдер, т.б.) оларды эшекейлеп үйренуден бастап үйретілсе, жоғарғы сыныптарда ол бүйымдарды нағыз өз материалдарыңан дайындап үйренуге бағытталған. Мысалы, ағаштан дайындалған сандық, эбдіре, жұкаяқ, т.б.

8-9 сыныпта оқитын қыз балаларға  жүнНен дайындалатын бұйымдарды  үйретуге болады.Киіз басу, текемет басу технологиясы күрделі қүрал-жабдықтарды онша қажет етпейді, өте қарапайым болғандықтан, бүл жүмысты оқушылар оңай игеріп кетуіне болады. Киіз, текемет басуға кезінде оқушыларды еңбекке баулу арқылы эстетикалық, адамгершілік, еңбектік тэрбиеге сусындауға қалыптастыралды. Мектеп оқушылары мен студенттерді кэсіптік мектепке баулу арқылы текемет бүйымдарын дайындап үйренуде, олардың еңбек дагдыларын қалыптастырып, шеберліктерін үштауға мүмкіндік берумен бірге жүмыс істеу ынтасын оятады, өз бетттерімен жүмыстар істей білуге қүлшындыра түседі.

Қазіргі таңда күні бүгінге дейін  өзінің ата-дэстүрін қүрметтеп өзінің ата кэсібі ретінде қолөнер шеберлері оларды дамыта отырып қайта жаңғырту үстіңде.

Халықтық қолөнер түрлеріне  әдет-ғұрып жабдықтармен бірге аң аулауға, мал өсіруге, егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар мен қару-жарақтар жасау өнері де кіреді. Киіз үйдің сүйектері (уық, шаңырақ, кереге, есік) ағаштан дайындалған үй жиһаздары (үй мүліктері) сандық, жүкаяқ, кебеже, асадал, ағащ  керуерт, жастық ағаш, жүннен дайындалған үй бүйымдарына: кілем, алаша, текемет, сырмақ, түс киіздер жатса, қүрақ қүрау, шекпен тоқу, арқан есу, жіп есу, қайыс өру, таспа өру, түрлі басқүрлар тоқу, жүген, ши тоқу, бесік жасау, күбі, келі-келсап, ыдыс-аяқтар, ыдыс-аяқтаржасауды қолөнер шеберлері эртүрлі ою-өрнектермен нақыштап безендіре білген.

Қазақ қолөнерінің негізгі бір түріне зергерлік өнері жатады. Оларға шолпы, шашбау, білезік, сақина, жүзік, сырғапарды асыл тастармен эшекейлеудің асқан шебері болған халық. Бүл өнерді жасаумен бірге батырлық пен саятшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар, сойыл мен бас мойыл, құстың тұғыры мен томағасын дайындап кәсіпшілікке айналдырғаіі халық. Мал шаруашылығына қажетті ноқта, шылбыр жүген, құрық, бұғалық, тұсамыс, шідер, кісен, қада, ер-тұрманды да дана халық ойл ап тауып халық қажетіне пайдаланып отырған. Зергерлік өнермен бірге кестелік, оймашылық, оюшылық өнерді де дамыта отырып өзге де халықтар арасында өз өнерлерін байланыстырып жаңғырта білген қолөнер шеберлері өз халқының қолөнер мұрасына өшпес із қалдырып отырған. Алтынмен қапталып, күмістелген сырға, жүзік, білезік сияқты сан ғасырлар бойы эйел сэнін келтіріп жүрген осы қымбат та асыл тастарды бағаламайсың. Түр-түсін жарқырата түсетін асыл тастарды бағалай білген эжелеріміз небір сэнді киімге үйлестіріп тағып жүруге эуес болған. Бұрынғы эжелерімізден қалған әшекейлердің сұлулығына, эшекейлігіне екі көзбен қадірлеп кэзірге дейін қайтадан жаңғырту арқылы дайындауда, ондай бағалы гауһар тастар (бриллиант) алмаз, металл (рубин) көк, жасыл түсті металдарды зергерлер қолдана білген.

Сабақтарда оқушыл арды тек еңбек  ете білуге ғана баулып қан қоймай, сол өздері дайындайтын жұмысты (бұйымдарды) эстетикалық талғамда дайындай білуге үйретеді.

Бұл бөлімді оқу барысында ер балалар ағаш, металл, тері секілді бұйымдарды көркем өңдеуді үйренсе, қыз балалар киімнің сэн үлгшерін таңдауды үйренш, сэндік қолданбалы өнердің негізінде эртүрлі бүйымдар жасауды меңгереді: кесте тігу, жапсырмалау, моншақпен кестелеу, шашақтау т.с.с. Сонымен қатар 5,6 сынып оқитын қыз балалар құрақ қүру технологиясы бойынша дайын бүйымдар жасап үйренеді: көрпеше, жастық, түтқыш, шэйнек қойғыш, алжапқыш т.с.с, ал 7,8 сыныпта оқитын қыз балалар кілем бүйымдарының сызбасын жасауды үйрену арқылы түрлі-түсті жүн түрлерін іріктейді. Сонымен қатар 9-сыныптың қыз балалары тоқыманың күрделі түрлерімен танысып, түрмысқа қажет төсеніштер тоқуды меңгереді.

Аталған бөлімді оқуда ер балалар мынадай жұмыстарды орындай алады:

- ағашты көркемдеп оюдың алғашқы тэсілдерін меңгеру арқылы, пышақпен, қашаумен жүмыс істеу;

- өсімдік жэне жануар текті жэне геометриялық  денелер бейнесіндегі «төртбүрыш», «үшбүрыш», «квадрат» тэрізді қарапайым өрнектерді сызуды үйреніп, жіңішке ағаід  тақтайшаға ою-өрнек тізбегін салу;

- қаңылтыр бетін қарапайым сызықтармен  бедерлеу;

- тері,өңдеуді үйреніп, үлгі бойыңша «Қошқармүйіз», «Қүс қанаты» өрнектерін қию, оларды сыйлық заттарына жапсырмалау;

- өру тэсілдерін меңгеру;

- ағаштан жэне фанердең шағын бейнелі сыйлық бүйымдарын жасау;

- қаңылтыр бетіне өрнек түсіруді  үйрену арқылы бедерленген білезік, күнтізбек қойғыш т.с.с. бүйымдарды жасау;

- қазақ халқьшың ұлттық нақыщта жасалған «сандық», «қебеже», «төсек ағащ» т,с,с. бұйымдарға ою-өрнек салу;

- өрнектелген тақтай бетін турлендіру  және күйдіру тэсілдерімен безендіру; 

- сандық бетің қарапайым қаңылтырмең мэнерлеп, торлау;

- қаңылтырдан тілінген таспа  шеттерін тегістеу тэсілдерін  үйреніп, сыйлық заттарын жасау, оларды түрлендіру т.с.с.

Ер балалар 9-сыныпта ағаш, металл бұйымдарын токарлық станокта жасауды  үйреніп, қарапайым коркемделген заттар жасауды, табиғи заттармен жұмыс істеуді үйренеді.

Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын эртүрлі материалдарды пайдаланып олардан тоқу, өру, есу, тігу, кестелеу, мүсіндеу, құрастыру, сыру, бейнелеу тэсілдері арқылы орындалатын өнер жиынтығын айтады.

Қазақ халқы ертеден өзінің күн  көріс тіршілігіне қажетті барлык, түрмыстық заттармен шаруашылық заттарына, құралдарын дайындап пайдалана білумен бірге оз заманына сай өмір сүрудің ұлттық салт-дэстүрлерін жалғастырып емір сүре білген халық.