Әуездік репертуардың жіктелуі, негізгі қағидалары

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе                                                                                                               3

1 Әуездік репертуар туралы  жалпы мағлұмат                                               4                                                               

1.1 Әуездік    репертуардың  шығу, қалыптасу тарихы                                4               

1.2 Әуездік репертуардың жіктелуі, негізгі қағидалары                              7             

2. Әуездік репертуардағы стильдер мен жанрлар                                         9

2.1 Әуездік репертуар                                                                                     9

2.2 Музыкалық білім берудің педагогикалық негізі   10

Қорытынды                                                                                                      17

Пайдаланған әдебиеттер тізімі                                                                       20

Қосымшалар. Қосымша  А                                                                               21

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

Халық әуезі халқымыздың  сан ғасырлық өмірімен сабақтасып жатқан тарихын бейнелейтін замана парақтары. Қазақ ұлт болып құрылғаннан  бастап төл музыкасы бірге дамыды. Ән–күй арқылы әдет–ғұрып, салт–дәстүр ұрпақтан–ұрпаққа жетті. Көшпелі халқымыз ән–күйді, рухани мәдениетке азық ете білді. Халықтың қазақ халқының ақын, жырау, жыршы, әнші, өлеңші, күйшілері музыкалық мәдениеттің негізін қалады. Әр халық композиторы – белгілі бір дәуір, ғасырдың перзенті. Демек, олар өз уақытында қалың көпшілік қауымға белгілі болған тарихи тұлғалар, өзі өмір сүрген кезеңнің жыршысы. Халық музыкасын тудырушылар –өз елінің жанашыр жаршылары. Халықтың музыкалық мұрасы әншілік және аспаптық деп екі бағытта жіктелді.Музыка әлем мәдениеті тарихында, әр түрлі тарихи кезеңдерде әрқандай міндеттерді атқарғаны белгілі.

«Әуез – таусылмас азық, жұтамас байлық», – дейді біздің халық. Әуез

адам баласын  сан  түрлі біліммен қаруландырады, адам жанын нәзік сезімге

бөлейді.  Әуенді түсіне  білген  адам,  бөтен біреудің  жанына  жара  салғысы келмейді.  Әуез  – сүйген  қауым адам  баласына  тән ізгі  қасиетті,  шынайы достық пен махаббатты, әсем мінез-құлықты қастерлейді. Әсем ән мен күйден,өнер атаулыдан ләззат алып, адамгершілік биік мұратқа ұмтылады. Адамның  асыл,  нәзік  қасиетінің  бірі  –  эстетикалық  сезімді  оятып, өсіртетін,  эстетикалық  талғам  мен  көзқарасты  қалыптастырып,  адамның эстетикалық  мәдениетін  дамытатын,  жетілдіретін  факторлардың  ішінде  ең үлкен орын алатын, шешуші рөл атқаратын әдебиет  пен  өнер екендігінде дау жоқ. Себебі, олар адам санасы мен жан жүйесіне ерекше әсер ететін таптырмас  құрал. Француз  ағартушысы,  философ,  жазушы  Дени  Дидроның  пікірінше, «әуез өнері өмір мен табиғатқа  еліктеушілік» болып табылады.  Шынайы өнердің адам  атаулының  мінез-құлқына  игі  әсер  ететінін  ұлы  ойшылдардың  көбі-ақ  айтқан. 

 

1 ӘУЕЗДІК  РЕПЕРТУАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТ

1.1 ӘУЕЗДІК    РЕПЕРТУАРДЫҢ ШЫҒУ, ҚАЛЫПТАСУ   ТАРИХЫ

Әуез (грек. Musіke, тура мағынасында музалар өнері) – белгілі биіктіктегі дыбыстардан тұратын, адамға сазды әуенімен әсер ететін, дыбыстық көркем бейнеге негізделген өнер түрі. Әуездік шығармалар мазмұны жағынан лирикалық, эпикалық, драмалық, қаһармандық, трагедиялық және  т.б  болып бөлінеді[1].

Өзінің эмоциялық әсері арқылы әуез адамзат тарихында қоғамдық-идеялық, мәдени-тәрбиелік және эстетикалық рөл атқарады. Әуез – адам сезімін, ойын, оның ерік-күшін дыбыстық формада суреттейтін қатынас құралы ретінде қызмет етеді. Адамның жан дүниесін, көңіл-күйін, сезімін бейнелеуде әуез оның сөйлеу тіліне, дәлірек айтқанда, өзін қоршаған ортаға эмоциялық қатынасын білдіретін сөйлеу интонациясына өте жақын келеді. Соған қарамастан, әуез адамның басқа дыбыстық іс-әрекетінен ерекше саналады. Әуезде дыбыстардың биіктік және уақыттық (ырғақтық) қатынастары өте қатаң тәртіпке келтірілген. Әуездік шығарма мазмұнында адамның ақыл-ой, ерік-күшінің эмоциялық жақтары кеңінен көрініс табады. Мұның өзі адамның психологиялық хал-жайын ғана емес, оның мінез-құлқын да әуезде ашуға жағдай тудырады. Адам эмоциясын нақтылы, ерекше сыршыл сезіммен бейнелеуде әуездің мүмкіндігі мол. Сондай-ақ әуезде идеялар әлемін, әр алуан құбылыстарды және болмыс шындығын суреттейді.

Адамның сезгiш  қабiлеттiлiктердiң жұмысшы дамытуынан ажырағысыз музыканың дамытуы тарихи контекстте - өзгеретiн мәдени шарттардағы музыкалық материалының адамын акустикалық игерудi жүрiс музыканың тарихының өте iргелi деңгейiн құрайды. Әуез би және поэзияның шеңберiнде болған алғашқы қауымдық синкретикалық өнердің көп сапаларымен байланысты.

Әуездік дыбыстар  әр түрлi халықтардың  сатылық ауыз әдебиетiнде сөйлеу артикуляциядан қалыспай,биiктiк бойынша аумалы қалыспай келе жатыр. Мелодия көтерулер  және сөздiк мәтiннiң ритмикаға  байланыстысы және бидiң ырғақты  реттегi қарама-қарсы биiк аймақ бiрiктiретiн (экмелика) басылуларынан көбiнесе болады. Адамдардың психофизиологиялық күйлерiмен әуездік түстеудiң арқасында бастапқы байланыстың қызу айқындылығымен орындалып, алғашқы дауыс биiктiк деңгейімен, кербезбен; процесстер, әуездік  тартулар арқасында жоғарылайды. Дыбыс ырғағы қоғамдық музыкалық санада дауыстың тембрi және сөйлеу артикуляциядан бөлiне. Мелодияның негiзделген дыбыс қатарлары пайда болады. Әуездік сап-жазып алынған дыбыстың биiктiк деңгейі, акустикалық дағдылар, биiк диапазондағы дыбыстың жағдай бойынша музыкалық жадқа дамыту және  интонациясы болып қалыптасады. Әуездік мәдениеттердiң кәсiби өнерiнде билеу қозғалыстың интонациясына әсер, ырым ахуалдары, өнердiң басқа түрлерiнiң ерекше әсерлерi сақталынады. Қатарда жанрлық бағыттардың музыкасына сөз, тұрмыстық немесе салттық контексттен тiкелей тәуелдiлiктен бiртiндеп босайды. Бейнелi түрде – ойдағы формада әйтсе де көп мәндi байланысты қорытып айтқанда сақтайтындығымен және әлеуметтiк контекстпеннен, интонация элементтерi және олардың (гармония, музыкалық форма) ұйымының заңдары логикалық дербестiктi және меншiктi тарихи өмiрлердi алады. Бiр уақытта айқындауға және қайғыруды дәлдiк қабiлеттi автономды музыкалық тiл және жалпыланғандық көрiнiп қалады.

Пластикалық өнерден, әдебиеттен, театрдан айырмашылығы – ол образдарды түгелдей дыбыстық үн құралдары арқылы суреттейді. Алайда музыкада табиғат көрінісін көркем бейнелеу кездесіп отырады. Мысалы, табиғат үні (жел гуілі, судың гүрілі, құстың әні, т.б.), адамның дауысы, күнделікті өмірде кездесетін дыбыстар әуезде азды-көпті көрініс табады. Сондай-ақ әуезде заттардың сезім арқылы қабылданатын кейбір белгілері ассоциация (құс әнімен орман суретін меңзеу), аналогия (мелодияның байсалды, кең тынысты қозғалысынан жазық дала көрінісін елестету) және есту, көру сезімдері байланысының көмегімен қиялда қайта жаңғыру арқылы бейнелейді [2].

Әуездің ерекшелiгi бұл ерекше эстетикалық құндылық өнердiң қолданбалы және көркем мақсаттарының байланысында ашылады. Алғашқы жанрлардың құрастыруы қолдану заңдастырылған суреттеу құралдары түсiнетiн (қолданбалы музыка) қолданбалы есептердiң музыкасының орындауымен байланған. Автономды музыкалық тiл және музыканың таратуын ерекше саланың құрастыруы, маңызы бiрдей емес тұрмыс-салт та, салтанат та, мәдени де, жаңа мақсаттың ұғынуларына келтiрдi: бiртума iске асыру жеке авторлық (композициялық ) ойла. Музыканың құндылығы шарт бұл композитор сайланған құралдардың iшкi мағыналы керектiгiнде музыкалық шығарманың бiртума құрылымында бiр уақытта тұрады. Автономды музыкадағы көркем сапаның төмендетуi (мысалға, салондық музыка) авторлық ойлауды үйреншiктiлiк, немесе қолдану бiртума эффекттер, шығарманың қарама-қайшы iшкi тұтастығындағы өзiндiк мәнi бар бағыты да нәтижесi болып табыла алады [3].

Музыкалық өнердiң ерекшелiгiнiң ерекше тұрғысы – оның (кез келген музыкалық құбылыс интонациялар және интонация кешендерiнiң қайтымсыз тiзбегi ретiнде бар болады) уақытша табиғаты және көркем – мағыналы бүтiндiктiң байланысының болуы. Музыкадағы бүтiндiктiң алғашқы түрi импровизациямен елестеткен – белгi үшiн музыка тартуды процесспен, рұқсатсыз функционалдi айырып танылатын құралдар бастады. Бүтiндiктiң әсерi интонациямен ағайындас бiр-бiрi импровизация құрайтын элементтер арқасында бастапқы саранды, ырғақты, гармониялық үлгiнiң вариант бола осы жағдайда жасалады. Вариациялық форманың импровизациясы жақын, алайда, функциялар өзгешеленедi бастады.Мысалы, музыкалық бүтiндiктiң өте күрделi түрi функцияда бастайтын бiтiрiлген музыкалық формалармен дамыту және аяқтау сонат формасында экспозиция, өңдеу, репризаның арнайы музыкалық құралдарымен бейнеленген елестеткен. Уақытша процесс форма бұл себеп және салдарды түр бойынша бiр-бiрiмен сабақтас фазаларға мүшелейдi. Мұндай салыстыруға қабiлеттi тыңдаушыларға тән ықыласының белсендiлiгiнiң формаларының қабылдауы жадта арғы-бергi салыстырып, ұстап қалып, дамыту музыкалық келешек таңдандыруға ойлайды ойла. Дыбысталу ұзақтықтың бiтiрiлген формаларында ерекше кеңiстiктi алады: қабiлеттiлiк байланысының логикасында жиiрек музыкалық табандатқан мұэдап кету. Осылай форма және кристалдаған форманың диалектикасы пайда болады. Музыкалық шығарманың аяқталғандығы, өз кезегiнде, шығарманың бiтiрiлген түрiнiң тыңдаушының жадында тастап кететiн орындаушылық интерпретациядағы iс жүргiзетiндiгiмен аударып қояды.Ол сынағыштықтағы танысуда басқа орындаулар, түсiндiрулермен, осы шығарманы әр түрлi ұғынумен процесске жаңадан өрiстейдi. Музыкалық өнер туралы өте сезгiш өнерлердi ара-арасындалар туралы сияқты айтады. Поэзия немесе кескiндеме, мысалға, мүмкiн емес ғана емес деңгейде физиологиялық реакциялар, музыкамен қабылдансын қабылдана алады, керiсiнше парасаттың қосындысысыз шығарсын, және мұндай тыңдау және музыка тартуды көкжиек жеткiлiктi (нақтылы сарындар, дискотекадағы билары, сөздi бұзылыстары бар аурулардың ән салуы және логикалық аппараттың бұзылуымен арқылы тиiмдi ойлауды ажыратуды медитацияланатын тәжiрибе) кең. Музыканың нейрофизиологиялық әсерi баяғыдан дәрiгерлiкте қолданылды. Сонымен бiрге, музыкасын баяғы заманнан жүретiн әдетiншелердi абстрактiлi өнермен – философия және математиканың көркем балама өте қорытылған болып мақұлдайды. Николай Кузанскийдiң қайта тууды дәуiрiнiң кардиналы жасауды аспапты музыкада кеңiстiк көрдi. Мысалы, музыканың қабылдауының ерекшелiктерi орын және уақыттың көп факторларынан тәуелдi болады.

 

1.2 ӘУЕЗДІК  РЕПЕРТУАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ, НЕГІЗГІ  ҚАҒИДАЛАРЫ

Адамның әуездік іс-әрекетінің негізгі үш түрі бар. Олар – шығармашылық әуездік шығармашылық, орындау, қабылдау. Яғни автор әуезді тудырса, орындаушы қайта жаңғыртады, ал тыңдаушы оны есту арқылы қабылдайды. Әуезді насихаттау, ғылыми тұрғыда зерттеу, әуез сыны, әуез кадрларын даярлау сияқты іс-әрекеттің басқа да түрлерімен қосыла отырып, шығармашылық, орындаушылық өнер және қабылдау негізінен қоғамның әуез мәдениеті болып қалыптасады. Осы секілді әуез салаларының әрқайсысының өзіндік құрылысы болады. Мысалы, дамыған әуездік мәдениеттің алуан белгілерімен дараланатын шығармашылық түрлері бар. Олар:

1) Мазмұны жағынан  лирикалық, эпикалық, драмалық, қаһармандық,  трагедиялық, басқаша айтқанда байсалды және жеңіл әуез;

2) Орындаушылық  жағынан: вокалдық және аспаптық  немесе жеке адам орындайтын, ансамбльдік, оркестрлік, аралас әуен;

3) Өнердің басқа  түрлері және сөз өнерімен  бірге: театр музыкасы, би музыкасы, бағдарламалы аспаптық, мелодрама (музыка фонында көркемсөз оқу) және сөзбен айтылатын вокалдық музыка;

4) Дыбыс шығару  ерекшелігімен байланысты арнайы  жағдайда тыңдалатын музыка (мұнда  тыңдаушылар орындаушылардан бөлек  болады), күнделікті өмірде дағдылы  жағдайда көпшілік орындайтын әрі тыңдайтын музыка. Мұның алғашқысы ойын-сауық және концерттік музыка болып бөлінсе, кейінгісі көпшілік-тұрмыстық және әдет-ғұрып музыкасына жіктеледі. Осы 4 түрлі жанрлық топтың өзі одан әрі ойын-сауықтық музыка, яғни музыкалық театр, драмалық театр және кино музыкасы; концерттік – симфониялық, камералық және эстрадалық музыка; көпшілік-тұрмыстық – ән және би музыкасы; әдет-ғұрыптық – дін және дәстүрлі музыка, т.б. болып дараланады. Ал көпшілік-тұрмыстық музыкасынан ішінара ән (гимн, бесік жыры, серенада, т.б.), би (гопак, вальс, полонез, т.б.) және марш (сап маршы, қаралы марш) жанрлары бөлініп шығады; 5) Композициялық түрі және музыкалық тілі жағынан (орындаушылық тәсілдерімен қоса) бір бөлімді және циклдік жанрлар болады. Мысалы, ойын-сауық музыкасы: опера, балет, оперетта, т.б.; концерттік музыка: симфония, сюита, увертюра, поэма, аспаптық концерт, оратория, кантата, трио, квартет, т.б. Әдет-ғұрып музыкасынан хорал, месса, реквием, т.б. бөлінсе, осы жанрлардың әрқайсысы ішінара жанрлық түрлерге жіктеледі: Мысалы, опера, оперетта, оратория, кантатада; ария, ансамбль, хор, алете – адажио жеке биленетін вариация; симфония, соната, камералық-аспаптық ансамбльде анданте және скерцо, т.б. кездеседі [4].

 

2. ӘУЕЗДІК РЕПЕРТУАРДАҒЫ СТИЛЬДЕР МЕН ЖАНРЛАР

2.1 ӘУЕЗДІК  РЕПЕРТУАР                                                                                    

 

Музыкалық стильдер мен жанрлар: Аутентті музыка, блюз, вокалдық музыка, джаз,  джангл,  аспапты музыка, кантри, классикалық музыка, ұлттық музыка, поп,  еуропоп, диско, электрондық музыка.

Аспаптар дыбыстың шығарулары әдiс бойынша пернелi, екпiндi, электрондық және Хорнбостеляның классификациясының жүйесiне игерiлген басында XX ғасырына сәйкес бұйрық – аспаптар закс негiзгi белгiлерге екi-екiден бөлуге үрлейтiн шек жатқызады: (ауаның мембрана, iшек, бағанасы және бұйрық) дыбыстың көзi және (ысқы, шымшу, тiлшiктi және бұйрық) дыбыстың шығаруын іске асырады. Мысалы: домбыра, қобыз, гитара, балалайка, флейта, кларнет, саксофон, труба,  баян, аккордеон,  барабан, клавесин, фортепиано, орган, синтезатор.

«Өнер атаулының  барлығы  да қай  елде, қай түрде  туса  да сол  ортаның шартынан, өз топырағының қалпынан туады. Сол ортаның тонын киіп, соның іші-бауырынан  шыққан  суреті  сияқты  болып  туады»,—дейді М.О.Әуезов. Әуез адам өмірін, адам тағдырын, адам бейнелеу арқылы адамды танытады және сонымен бірге түзеу, жөндеу, тәрбиелеу мақсатын көздейді. Осы орайда қазақ халқының өнертану жолын танытатын әр алуан эстетикалық зерттеулердің бар екені  кімге  болса да  аян.  Олар  халкымыздың өнерге,  әсемдікке деген қатынасын  көрсететін  эстетикалық  ғылыми  ойлар  мен  ізденулердің  шама-шарқын аңғарта алады [5].

 

 

2.2 МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ

 

Ағылшынның  атақты  ғалымы  Чарльз  Дарвин  мынандай  бір  тамаша пікір  айтыпты:  «Егер  менің  екінші  рет  өмір  сүруіме  тура  келсе,  мен  тым болмаса аптасына бір рет поэзиялық шығарма оқып,  музыка тыңдауды  өзіме міндетті ережеге айналдырар едім, осылай етсем, миымның қазір семіп қалған кейбір бөлімшелері өзінің ұзақ жасау қабілетін сақтап қалған болар еді. Бұл талғамдарды жоғалту бақыттың бірсыпырасынан айрылумен тең және ақыл-ой  қабілетіне  де  мұның  зиянды  ықпалын  тигізуі  мүмкін,  ал  мінез-құлқымызға  мұның  зиянды  ықпал  етуі  тіпті  де  ықтимал,  өйткені  жаратылысымыздың сезімдік, эмоциялық жағын әлсіретеді».

К.Маркс  үшін  әуез  әсемдікпен  тығыз байланысты,  адамдарға эстетикалык  ләззат  беретін,  оны  үғындыратын  пән  болып  саналады.  Ол әуезден  ләззат  алу үшін,  ең  алдымен  эстетикалық  жағынан  білімдар  адам болуды шарт етіп көрсетеді. «Әуез пәні көркемдіктен ләззат ала білетін, өнерді түсіне алатын кісілер тобын жасақтайды»,—деген пікірі, өнердің эстетикалық сезімді тәрбиелеудегі қызметіне айрыкша мән бергені деп түсінуіміз қажет [6].