ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ
ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ-ОРЫС ХАЛЫҚАРАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
МӘН ЖАЗБА
Тақырыбы: Стратегиялық жоспарлауды
заң жүзінде әзірлеу
Орындаған: Жұмажанова О.Б
Тобы: Қаржы-201
Тексерген: магистр, аға оқытушы
Алексеева А.С
Ақтөбе-2014
Жоспар
Кіріспе
І бөлім. Стратегиялық жоспарлау
1.1. Стратегиялық жоспарлауды заң жүзінде
әзірлеу
ІІ бөлім. ҚР-ғы стратегиялық
жоспарлау
2.1. Стратегиялық жоспарлаудың ҚР-да пайда
болуы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Стратегиялық жоспарлау – көптеген
мемлекеттер, ірі және орта компаниялар
соңғы кездері кеңінен қолданып жүрген
арнаулы білім (қызмет) саласы. Ол басқаруда
ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі
және кең көлемде қолданылуы екінші дүниежүзілік
соғыс кезінен басталды және тек әскери
ғана емес, сонымен қатар азаматтық қызмет
пен бизнес сферасында да кеңінен қолданылғандықтан
қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде
қалыптасты.
Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған,
шекті қор көлемі бойынша дамудың магистральді
бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы
тұстарын дұрыс пайдалану және жағымсыз
жақтарының әсерін бейтараптандыру арқылы
болашаққа нақты қойылған мақсатқа қол
жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда. Стратегиялық жоспар,
ұзақ уақыт бойы тұтас болып қана қоймай,
сонымен бірге тұрақты өзгеріп отыратын
іскерлік, әлеуметтік ортаның әсерімен
қажет болған жағдайда, оларға түзетулер
енгізуге болатындай жеткілікті түрде
икемді болуы тиіс. Стратегиялық жоспар
жасау болашаққа мұқият, жүйелі дайындықты
білдіреді. Стратегиялық жоспарлау –
бұл бірінші кезекте жоғары буын жетекшілерінің
міндеті. Орта буын және төменгі буын жетекшілері
тиісті ақпараттар беру арқылы және кері
байланысты қамтамасыз ете отырып, осы
жұмысқа қатысады. Қазақстан Республикасында
ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар
10-15 жылдар аралығына жасалынады. Бұл жоспарда
халық шаруашылығының ұзақ мерзімді мақсаттары,
міндеттері және ұлттық экономиканың
бірінші кезекті дамуы қажетті бағыттары,
олардың іске асу кезеңдері және мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық саясатының жалпы
бағыты белгіленеді.
Стратегиялық жоспарлауды
заң жүзінде әзірлеу
Саяси деңгейден шығатын негізгі
(кейде кішігірім) нұсқамалар норма шығармашылық
қызметтің процесін алдын алады. Осы нұсқамаларды
орындау бойынша нормашығармашылық жұмысты
бастамас бұрын жұмыстың сипатын стратегиялық
талдау өткізу тиімді болады. Мұндай талдауды
бірқатар қарапайым сұрақтарға жауап
беріп өткізуге болады:
- бізде не бар? (жаңа нормативтік акт қажет пе?)
Қолданыстағы заңнамалық актілерге өзгерістер
мен толықтырулар енгізуге бола ма? Мақсаты
нақты ма немесе оны жетілдіру керек пе?
және т.с.с.
- біз не жасауымыз керек? (заңшығарушылық
жобаның мақсаты неде?)
- қандай әдіспен біз оны жасай
аламыз? (заңшығарушылық қызметінің процесі
және саяси стратегия қандай кескінде
өтеді, кім осы процеске шақырылады және
кімді мүмкіндігінше шақыруға болады; жобаны сапалы орындау үшін
қандай ресурстар қажет, қандай мерзім
тиімді болу мүмкін? және т.с.с.)
- жұмыс соңына жеткендігі туралы
біз қалай оны көрсетеміз? (мысалы: жасалған жұмыс қандай стандарттарға сәйкес болуы керек?) Заңшығарушылық жобаның деңгейлері және олардың ұзақтығы және т.с.с. Заң шығармашылық процеске
қандай да бір озық практикалық стандарттары қолдану қиын. Соған қарамастан, процестің өзін сияқты олар заң шығармашылық өнімнің сапасын және нормативтік актілер мен құқық пайдалануды іске асыру тетіктерінің тиімділігін тексеру процесін бағыттайды. Нормативтік-құқықтық актілерді әзірлеу екі кезеңнен жүргізуге болады: қабылданған бағыттарды жүзеге асыру үшін стратегияны және нормативтік актінің (міндетті түрде «заң шығармашылық қызметі») мәтінін жазу. Бірінші кезеңде қаралып жатқан
проблеманың тұжырымы, алдағы жұмыстың
көлемі мен қойылған проблеманы шешу үшін
нақты мақсаттар бойынша белгілі шешімдер
қабылдау қажет. Сондай-ақ нақты бағдардың
әртүрлі бағыттарын қарастыру қажет, яғни
белгілі бағыттар бойынша немесе оларды
құрайтын тек қана бірқатары бойынша заңшығарушылық
бастамашылық қажет пе сол мәселені шешу
керек. Маңызды стратегиялық мәселелер
алдағы іске асыруды қамтиды, яғни нормативтік-құқықтық актіні қолдану қалай
іске асырылады? Сол процес үшін кім жауапты
болады? (мемлекеттік органы бар болуы мүмкін немесе ол үшін жаңаны құру керек пе?); белгіленген бағдарды (негізі ұстаным неден тұратын болады?) іске асыруды қамтамасыз ету үшін қандай нормативтік акт қабылдау қажет. Бірқатар елдерде заңнамалық жұмыстардың
Үкіметтің бекітілуінен бастап норма
шығармашылық қызметтің бастауына дейін
жалпы жоспарын шығару үшін жеке кезеңде
көрсетіледі. Норма шығарушылық қызметпен
айналысатын қызметкерлер кәсіби білімі
болуы немесе ерекше кәсіби мәселелер
бойынша, оның ішінде заң мәселелері бойынша
консультация алу мүмкіндігі болуы керек.
Стратегиялық бағдарға (оның мақсаттары
мен белгілі бағыттың және оны жүзеге
асырудың мүмкін бола алатын әдістерін
таңдау бойынша қорытынды шешімдер) қатысты
жобаның басты аспектілері бойынша шешімдерді
жоғары тұрған инстанциялар қабылдауы
тиіс (әдетте министр деңгейінде, содан
кейін Үкімет деңгейінде). Норма шығарушылық
қызметте жобаны жүзеге асыру үшін қажетті
маңызды стратегиялық шешімдерді қабылдау
үшін жоғары тұрған инстанциялардың қолдауы
мен қатысуы маңызды болып табылады.
Нормативтік-құқықтық құжатты әзірлеу кезеңінде
жоба бойынша саяси шешімдер нормативтік
құжаттың мәтіні нысанында болуы тиіс.
Стратегиялар мен әкімшілік талаптарға
белгілі норма шығарушылық стандарттарға
сай келетін (құрылымы, құжаттың нысаны
мен стилі) дұрыс заң түсінігі мен терминдерінен
құралатын іс жүзінде орындалатын және
іс-әрекетті тәртіптерге нақты
нысан беру үшін белгілі заң дағдысы бар
басқа мамандарды оның ішінде әзірлеушілерді
тарту қажеттігі туындайды. Бұл жұмыс
принципінде заңгерлер (әдетте ол заң
әзірлігінен өткен қызметкерлер) болып
табылмайтын тәжірибелі қызметкерлерді
тартуға болады, алайда заңдарды әзірлеушілер
ретінде мманданған заңгерлерді пайдалану
өзінің белгілі артықшылығы бар. Әдетте көптеген елдерде сәйкестікке
тексеру жүйесі құрылған, ол норма шығарушылық
процесті әртүрлі кезеңдер барысында
қолданысқа енгізіледі. Жалпы тексеру
жүйесі екі топқа: біріншіге стратегиялық бағдардың
әртүрлі бағыттарын қарау кезінде және
таңдаған бағытты жүзеге асырудың басыңда
қолданылатын тексеру кіреді. Оған жататыңдар:
1. Жалпы заң тексерулері
2. Әкімшілік талаптарды талдау
3. Шығыстарды және экономикалық
ықпал етуді бағалау
4. Пәрменділікті талдау
5. Практикалық қолданысты тексеру
6. Іске асыруын тексеру
Екінші топқа тікелей нормативтік
құжаттық жобасына қолданылатын тексерулер
жатады:
1. Конституцияға және басқа
да нормативтік құжаттарға сәйкетігі
2. ЕО заңнамасымен жақындасу
барысында сәйкестікті бағалау
3. Халықаралық шарттарға,
оның ішінде адам құқықтарын
қорғау туралы нормаларына сәйкестігін
тексеру
4. Жүзеге асыруын тексеру
5. Өндірістік заңшығарушылық
өкілеттіктерге қатыстылығын тексеру
6. Құжаттық заңдық нысаның,
нақтылығын және түсініктілігін сақтауын
тексеру.
Жоғарыда көрсетілген сәйкестікті
тексеру процестері жүзеге асыру үшін
оларды желілік министрліктердің стратегиясына
және заңшығарушылық практикасына қосудың
дұрыс тетіктерін белгілеу өте маңызды.
Бастапқы кезеңде кейде олар өздерінің
рөлін және маңыздылығын толық түсіну
үшін Үкімет және парламент мүшелері үшін
таныстыру брифингісін өткізуі тиімді.
Бұдан басқа, белгілі қызметкерлер тобының
сәйкестікті бағалаудың тәсілдерін және
рәсімдерін пайдалану бойынша қажетті
дағдыны және тәжірибені иеленуді қамтамасыз
ету қажет. Содан кейін әрбір тексеру түрлерінің
мәніне, осы тексерулерді заңшығарушылық
барысында қандай жолмен (қандай жағдайда)
және қашан пайдалану керектігіне қатысты
нұсқамалық әзірлеуі керек. Ақыр аяғында,
тексерулік рәсімдердің мониторингісі,
орындалуы мен үйлестірілуіне кім жауапты
екендігін нақты белгілеп алу керек.
Заң шығарушылық процесс дегеніміз нормативтік-құқықтық
құжаттың мәтінін әзірлеу, оның ішінде
міндетті нормативтік қаулылар нысанында
бекітілген (немесе әдетте ішінара бекітілген)
стратегияда нақтыланады. Бұл процесс
әдетте «саяси ерікті жазбаша білдіру»
деп аталады. Кәсіби білімдері бар жоғары
білікті мамандарды норма шығарушылық
қаншалықты тартуды талап ететіндігі
туралы мәселе даулы мәселе болып табылады.
Бірқатар елдерде атап өткендей нормативтік
құжаттарды жазумен белгілі бір деңгейде
ал кейде тұтастай министрліктің қызметкерлері
(заңгер екендігіне қарамастан) айналысады.
Бір жағына норма шығарушылық үшін кәсіби
білімдері және дағдылары бар мамандар
қажет. Осы тұрғыдан келгенде, норма шығарушылыққа
осы уақытта басқа бос заңгерлерді, егер
олар оқу процесінде немесе заң практикасында
пайда болған қажетті дағдыларды иеленбесе,
тартуға жол берілмейді. Кімдер заңдарды
жазумен айналысады – кәсіби заңгерлер
немесе тиісті мемлекеттік мекемелердің
тәжірибелі қызметкерлері ол маңызды
емес, маңыздысы біреулерді осы салаларда
басқалардан гөрі қабілеттерінің көптігінде.
Бұл моментті байқап отыру керек және
кәсіптік әзірлеу шеңберінде мұндай қызметкерлірдің
қабілеттерін дамыту керек. Бұдан басқа,
сәйкестікке бақылаушы тексеруді өткізуге
жауаптылар (Үкіметтің немесе Парламенттің
қызметкерлері болсын) заңшығарушылықтың
маманданған сараптама білімдері және
түсіні болуы керек. Сондықтан норма шығарушылықпен
заң қызметі саласы болып табылатын министрліктің
(немесе Парламенттің) қызметкерлері айналысуы
мүмкін. Бірақ, сондай-ақ заңшығарушылық
жұмысқа жекелеген министрліктерді әзірлеген
заңнамалық актілердің барлық бірінші
жобаларын өткізетін министрлікке немесе
орталық Үкіметтік органға бекітілген
кәсіби заңгерлерді тартуға болады. Қандай
да әдіс таңдалса да, сапалы норма шығарушылық
жұмыс тәжірибелі және білікті мемлекеттік
қызметшілерді және заңгерлерді талап
етеді.
Ауыспалы экономикасымен көптеген елдер
осы жағдайда белгілі қиындықтармен кездеседі.
Мысалы: ірі министрліктерге тұтастай
мемлекеттік қызмет және Парламенттің
бөлімшелері қажетті дағдымен және әзірлікпен
қызметкерлерді таба алмайды. Мұндай мекемелерде
маманданған оқыту сирек жүргізіледі,
ал өз алдына жаңа келген қызметкерлер
үшін және жоғары деңгейлі тәжірибелі
заң әзірлеушілер үшін жақсы болар еді.
Шындығында қажетті дағдылардың көпшілігі
практикамен бірге келеді, алайда ондай
әдіс сапалы басшылықтан және ноу-хауды
өндіру жөніндегі жұмысты басқарып отырғандардың
мүмкіндіктерінен байланысты болады.
Жақсы тәжірибе – ең озық мұғалім, бірақ
норма шығарушылық әдістемесінің жеткіліксіз
практикасына және жеңіл білімдерге негізделген
тәжірибе осындай кемшіліктерге дағдылануы
және үйренуі мүмкін.
Егер норма шығарушылыққа қажетті дағдымен
және тәжірибесі бар қызметкерлер жаппай
тартылатын болсы, онда норма шығарушылық
жұмысының процесіне барлық қатысушылары
бірдей стандарттары және тәжірибені,
сондай-ақ жұмыстың бірлескен стилін қолданатын
мүмкіндігі өседі. Норма шығарушылыққа
сырттан келген консультанттарды тарту
жиі қолданылатын әдіс, бірақ ол одан туындаған
проблемаларынан ол әдіс екінші орында.
Сырттан келген консультанттар Үкімет
бағыттаған саяси бағдарды түсінбеуі
мүмкін. Олар (әсіресе шетел консультанттары)
қолданыстағы заңнамаларды толық және
қолданылып жатқан заңнамалық бастамашылықтың
жалпы контексінің бағытын білмеуі мүмкін,
ол нормативтік құжаттың соңғы нұсқасын
әзірлеу процесінде қатысуын қиындатады.
Стратегияны әзірлеу заңшығарушылық жұмыстың
басталуына дейін жасалуы керек. Бұл әдіс
көп жағдайда заңнамалық құжаттардың
жобаларын әзірлеу процесін жасалуына
дейін саясаттың және әдістің іргелі мәселелеріне,
әсіресе кешендік және қиын реформаларға
қатысты ойластырылған жауаптар табуға
болады.
Бірқатар елдерде реттеуші директивалар
заңшығарушылыққа қатысты ұсыныстарды
бекітуге дейін заңнамада қажеттілігі,
жаңа заңды қабылдаудың себептері мен
оның мақсаттары, көзделіп отырған нәтижелері
сияқты мәселелерді, сондай-ақ оны жүзеге
асыру және оны күшіне ену барысында пайдаланылатын
шығындар мен ресурстарды зерттеу міндетті
түрде өткізіледі. Кейінгі талаптар заңжобаларға
қатысты өткізілетін арнайы бақылау тексерулерді
енгізеді. Мұндай тексерулердің нәтижелері
меморандумның түсіндірме жазбасында
және Парламентке жіберілетін заңнамалық
құжаттық жобасына бірге қосылып ұсынылуы
тиіс.
Стратегиялық жоспарлаудың
ҚР-да пайда болуы
Стратегиялық жоспарлау – көптеген
мемлекеттер, ірі және орта компаниялар
соңғы кездері кеңінен қолданып жүрген
арнаулы білім (қызмет) саласы. Ол басқаруда
ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі
және кең көлемде қолданылуы екінші дүниежүзілік
соғыс кезінен басталды және тек әскери
ғана емес, сонымен қатар азаматтық қызмет
пен бизнес сферасында да кеңінен қолданылғандықтан
қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде
қалыптасты.
Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған,
шекті қор көлемі бойынша дамудың магистральді
бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы
тұстарын дұрыс пайдалану және жағымсыз
жақтарының әсерін бейтараптандыру арқылы
болашаққа нақты қойылған мақсатқа қол
жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда.
Мүмкіндіктер:
- табиғи байлықтардың болуы
(жер, су, пайдалы қазбалар және т.б.)
- жаңа сыртқы нарықтарды жаулап
алуға жағдай жасайтын өндірістерді ұйымдастыру мүмкіншілігінің
болуы;
- жаңа технологияларды игеру;
- халықаралық көлік байланыстары мен коммуникациялардың
болуы;
- басқа ұйымдармен, компаниялармен
көлбеу интеграция жүргізу;
- бәсекелестердің сыртқы нарықтардағы
әлсіздігі;
- баға мен шығындарды төмендетудегі
ірі мүмкіндіктер;
- мемлекет тарапынан қолдау
және т.б.
Қауіп-қатерлер:
- күшті бәсекелестер тарапынан қысымның
болуы;
- қорлардың жеткіліксіздігі
(мүлдем болмауы);
- сыртқы нарықтарға шығуға мүмкіндіктердің
болмауы;
- ішкі нарықты жоғалтып алу қаупі, т.б.
Барлық мүмкін жұп комбинациялар
талданады, олардың ішінен тек стратегияны
әзірлеуге ескерілетіндері зерттеледі.
Мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлердің диалектикасын
естен шығармау кекер. өйткені, пайдаланылмаған
мүмкіндік, оны бәсекелестер дұрыс пайдаланған
жағдайда, керісінше, қауіп-қатер болып
шығуы мүмкін.
Жоспарланған стратегия аралас болуы
да мүмкін, яғни нақты жағдайға байланысты
жоғарыда аталған стратегиялардың элементтерінен
құрылуы мүмкін;
Жоспардың соңғы бөлімінде көзделген
мақсаттарды жүзеге асыру кезеңдері мен
аралық мақсаттар көрсетіледі. Аралық
мақсаттар қысқа мерзімдік стратегияларға
тән болғандықтан, ақырғы мақсаттармен
бірдей бола бермейді. Стратегиялардың
орындалуын кезеңдерге бөлу ішкі және
сыртқы бақылау үшін қажет. Стратегияны
жүзеге асыру кезінде оқтын-оқтын оның
орындалуын бақылап, бағалап отыру керек.
Қазіргі замаңғы түсінікте және мемлекеттік
басқару, реттеу істерінде және кәсіпорындар,
ұжымдар деңгейіндегі қолданылуда «стратегия»
бөлшектеніп нақтыланған, жанжақты және
кешенді, іске асырылуы мақсатқа жетуді
қамтамасыз ететін жоспар болып саналады.
Ел президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстанның
егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы
мен дамуының стратегиясы» еңбегінде
«Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттер
тәжірибесін басшылыққа ала отырып, бізге
белгілі бір кезең ішінде Қазақстан экономикасының
дамуына үкімет тарапынан тұрақты талдау
мен бақылау жасау мақсатында индикативті
сипаттағы қысқа-орта-ұзақ мерзімді жоспар-болжамдар
практикасын енгізу қажет» - десе, «Қазақстан
2030: гүлдену, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың
тұрмыс жағдайларын жақсарту» үндеуінде
«Біздерге кешіктірмей мемлекетіміздің
ұзақ болашағына арналған даму стратегиясын
жасауды бастауымыз және бес, оң жылдық
даму жоспарларын әзірлеуіміз керек»
- деген болатын.
Экономиканы мемлекеттік реттеу механизмдер
жүйесіндегі жоспарлау рөлінің өсу қажеттілігін
және еліміз экономикасын дамытуда, шектеулі
ресурстармен мүмкіндіктерді тиімді,
ұтымды пайдалану үрдісіндегі стратегиялық
жоспарлар қажеттілігін Қазақ ғалымдары
Н.К. Мамыров, Ж. Ихданов төмендегіше анықтайды.
«Біріншіден, кез-келген басқару иерархиясында
ұтымды шаруашылық жүргізу, егер макроэкономикалық
тұрақтылық пен тиімді баланстылық болмаса
мүмкін емес. Ал ондай жағдайға, егер экономика
жалпы мемлекеттік деңгейде іске асырылатын,
болашақтық және айналымдағы шешімдерге
сай дамитын тұтас, кешенді обьект ретінде
қарастырылатын болғанда ғана қол жеткізуге
болады.
Екіншіден, жекеменшіктің басымдылық
және нарық қатынастары аумағының кеңеюі
жағдайында кәсіпкерлердің шаруашылықтық
мүдделерін және мемлекетің макродеңгейлік,
ішкі-сыртқы экономикалық мүдделерін
бір ортақ арнада дамыту (оған бағыттау)
мәселесі тұрады. Бұл мәселені біртіндеп,
ұтымды шешу жолы – алдағы кезеңдегі макро-микроэкономикалық
үрдістердің (процестердің) негізгі даму
бағыттарын және ғылыми тұжырымдалған
суреттемесін, кескінін алдын-ала анықтау.
Үшіншіден, территориялық еңбек бөлінісі
үрдісінің үздіксіздігі, сонымен бірге
табиғи ресурстарды өндіру және өңдеу
сұрақтары жалпы мемлекеттік деңгейдегі,
әр уақытта болашақтық сипаты бар, өндіргіш
күштерді ықшамды орналастыру және дамыту
сұрақтарын көтереді. Өндіргіш күштер
орналастырудағы жіберілген бүгінгі қателік
ертеңгі күнде мемлекет экономикасының
тиімділігіне үлкен кері ықпал жасауы
мүмкін.»
Қорытынды
Қорытындылап айтқанда стратегиялық
жоспарлау – көптеген мемлекеттер, ірі
және орта компаниялар соңғы кездері кеңінен
қолданып жүрген арнаулы білім (қызмет)
саласы. Ол басқаруда ертеден қолданылып
келеді, көне Қытайда біздің дәуірімізге
дейінгі 480 жылдары «Стратегия өнері»
атты кітап жазылған. Қандай деңгейдегі
экономика болмасын басты мақсат, міндет
бұл іс-қимыл тобы, жиынтығының нақты жағдайға
байланысты ғылыми негізделініп, тұжырымдалынып
және цифрлар тілімен немесе сапалық,
сандық көрсеткіштермен сипатталынуы.
Бұл міндеттерді шешу, іске асыру кез-келген
мемлекеттің (жоспарлауды экономиканы
дамытудағы басты құралдардың бірі деп
есептейтін) төл істерінің бірі. Қазіргі
замаңғы түсінікте және мемлекеттік басқару,
реттеу істерінде және кәсіпорындар, ұжымдар
деңгейіндегі қолданылуда «Стратегия»
бөлшектеніп нақтыланған, жанжақты және
кешенді, іске асырылуы мақсатқа жетуді
қамтамасыз ететін жоспар болып саналады.
Он жылдық уақыт аралығына жасалынатын
аймақтық стратегиялық жоспарлар болашақ
әлеуметтік-экономикалық міндеттерді
ұтымды шешуге бағытталады. Бірде бір
экономикалық субьектаның құқықтық шеңберіне
енбей, экономикалық реттегіштер мен тікелей
және жанама ықпалды ұштастыра отырып,
барлық субьекталардың іс-қызметтерін
ортақ мүддеге бағыштап, белгіленген уақыт
аралығындағы мақсаттарға жетуді қамтамасыз
етуге бағытталған.
Қолданылған әдебиеттер
1. Ихданов Ж.О. Экономиканы
мемлекеттік реттеудің өзекті
мәселелері:
Оқу құралы.- Алматы, 2009
2. Жұмаев Ж.Ж. Экономиканың мемлекеттік
реттелінуі: Оқу құралы. – Орал, 2001.
3. Берденов Қ. Қазақстан мемлекет
ретінде қалыптасуы мен экономиканың
дамуы. – Алматы, 2011 ж.
4. Кенжеболатова М.Ш. Экономиканы
мемлекеттік реттеу: Оқу құралы.
Астана, 2011.
5. Саларбаев Ә.Ж. Экономика негіздері.
Алматы, 2010.
6. Ниязбеков Р.К. Кәсіпорын экономикасы.
– Ақтөбе, 2009.
7. Қазақстан Республикасының Президентінің
жолдауы.//Егеменді Қазақстан 2012 жыл