Монополияның мәні

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАССЫ  БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Ш.ЕСЕНОВ АТЫНДАҒЫ КАСПИЙ МЕМЛЕКЕТТІК  ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГ УНИВЕРСИТЕТІ

«ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ» ФАКУЛЬТЕТІ

«ЭКОНОМИКА» КАФЕДРАСЫ

 

 

 

 

 

 

БАҚЫЛАУ ЖҰМЫСЫ

Пәні: «Микроэкономика»

Тақырыбы: «Монополияның мәні»

 

 

Орындаған:УВДУА-13-6

тобының ст.Игильманова  А.

Тексерген:э.ғ.к. Досмамбетова Ф.К.

 

 

 

 

 

Ақтау-2014ж.

МАЗМҰНЫ

 
Кіріспе

1. Монополияның мәнi, түсiнiгi және оның түрлерi
2. Монополияға қарсы – заңдар және экономиканы реттеу
3. Монополияға қарсы саясат
4. Қазақстан Республикасындағы монополиялық жағдай

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кiрiспе 
 

«Монополия» терминi бiр немесе шектелген саны бар сатушылар  нарығын сипаттау үшiн қолданылады. Монополия бәсекелестердi ығыстырып, өз көшiн арттырады және сатып алушыларға таңдау мүмкiндiгiн қалдырмайды. Сонымен бiрге ол ұсыныс көлемiн анықтап, бағаларды белгiлеу арқылы нарыққа өз ережелерiн қояды. Монополия еркiн бәсекелестiгi бар нарыққа қарама - қарсы түрде жүргiзiледi. Артықшылық тұтынушыға емес, өндiрушiге берiледi, себебi ол өнiмге бағаларды белгiлейдi. Баға мен пайда бәсекелестерден жоғары болып, қоғам және жеке топтар үшiн өте ауыр жағдай тудырады. Сфера және аймақ, кәсiпорындар арасындағы ресурстарды қайта бөлу механизмнi» тиiмдiлiгi бұзылады, экономикалық еркiндiк болмайды, тұтынушылар үшiн де.  Тарихи кезеңде әр елдің экономикасына монополияның әр түрлері құрылды: Табиғи монополия және жасанды монополия. Қазақстан Республикасындағы табиғи монополияға жатады. 
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттің антимонополиялық қызметінің басты міндеті: 
- табиғи монополия субъектінің қызметін реттеу; 
- монополиялық биліктің күшейіп, еркінсуіне жол бермеу, ескерту жасау; 
- мемлекеттік кәсіпорындар мен органдардың ақылы қызмет көрсету ретін бақылау; 
- сәйкес құқықтық, нормативтерді әзірлеу. 
Табиғи монополия субъектісі жылына бір реттен аз емес өзінің амортизациялық қоры туралы есеп беруі керек. 
Нарықтық қатынастарда, табиғи монополияны мемлекет реттеу керек. Президент жарлығымен Қазақстан Республикасында 1998 жылдың шілдесінде “Табиғи монополия туралы” заң шықты. Табиғи монополияны түсіндіретін, оның қызмет етуін реттейтін көптеген құқытықты-нормативті актілер жасалды. 
Монополияның мәнi, түсiнiгi және оның түрлерi. 
Монополия – грек сөзiнен «монос» – бiреу, жалғыз, «палео» – сатамын, яғни жалғыз сатамын деген ұғымда. 
Буржуазиялық қоғам екi сатылы шаруашылық: 
а) Еркiн бәсеке капитализмi, бұл ХҮІІ – ХlХ ғасырлар арасы. 
б) Монополистiк капитализмi, бұл ХХ ғасырдың басынан осы уақыт iшiнде. 
Жалпы капитализм өзiнiң даму жолында шаруашылықтың үш кезеңiнен, түрiнен өттi. Олар: а) жай, қарапайым кооперация; б) мануфактуралық; в) мәшинелендiрiлген фабрика. 
Жай, қарапайым кооперациялық шаруашылық. Мұнда капиталист – кәсiпорын иесi – бiр түрлi жұмысты орындайтын көп адамдарды өзiнiң бақылауында бiрлестiрiп, жұмыс жасатқызады, ол бiр адамның шамасы келмейтiн жұмысты орындауға мүмкiндiк тудырады. 
Мануфактуралық шаруашылық. Бұл Батыс Еуропа елдерiнде ХҮІІ ғасырдың ортасынан ХҮІІІ ғасырдың екiншi жартысына дейiн орын алды. Бұл да еңбек кооперациясы, бiрақ мұнда заттың, өнiмнiң элементтерi өндiрiледi еңбек бөлiнiсi арқылы. Әрбір жұмысшылар тобы ақырғы өнiмнiң тек бiр ғана бөлшегiн жасайды (мәшиненiң тек дөңгелектерiн, моторын, тағы басқа) өндiрiс, еңбек мамандырылады, ол олардың тиiмдiлiгiн жоғарлатады. 
Мәшинелендiрiлген өндiрiс. ХҮІІІ ғасырдың соңында, ХlХ ғасырдың ортасында Батыс Еуропада, Америка құрама Штатында өнеркәсiптiк революция болып, соның нәтижесiнде қолөнерлiк техниканың және қол еңбектiң орнына әр түрлi мәшинелер келедi. 
Кәсiпорындарда ендi. қарапайым болмаса, қиын мәшинелер адамның бақылауымен жұмыс iстейтiн болды. Мұны фабрика деп атайтын болды.  
Мәшинелендiрiлген өндiрiс - техникалық төңкерiстiң негiзi болды. ХlХ ғасырдың соңында, ХХ ғасырдың басында электротехникада (будың орнына электрқуаты), м¸шине жасау саласында (iшкi жануға негiзделiнген қозғағыш мотор – автомобиль, самолет), химиялық өнерк¸сiпте төңкерiс болды. 
Сонымен, ХIХ ғасырдың аяғында ХХ ғасырдың басында буржуазиялық қоғам монополистiк сатысына өтедi. Бұл жаңа белес, жаңа жағдай сол кездегi ғылыми ойлардың назарынан тыс қалған жоқ. Тiптi бiр-бiрiне қарсы келетін өткiр көзқарастар, ғылыми тартыстар, ойлар болды. Солардың бiрi В.И.Лениннiң «Империализм – капитализмнiң жоғары сатысы» атты кiтапшасы (1917ж). Онда монополизмге (империализмге) жан-жақты және обьективтi саяси-экономикалық талдау жасап, өмiр шындығына сай келетiн бағалы тұжырымдар берiлген.  
Монополизм –жеке қоғамдық экономикалық формация емес, капитализмнiң жоғары сапалы сатысы және жалғасы. Капитализмнiң барлық қасиеттерiн бойына жинақтайды, экономикалық заңдарда жаңа жағдайға бейiмдеп пайдаланады. 
Монополияның құралу негiздерi. Өндiрiстiң, капиталдау шоғырлануының нөтижесiнде iрi және аса iрi кәсiпорындары пайда болды. Олар iрiсте және нарықта  үстемдiгiн, билiгiн жүргiзе  бастады,  дерiнiң үстемдi билiгiн жүргiз бастады, өйткенi  iрi кәсiпорындары өнiм ондiрудi, оны нарықта сатуды өз қолдарына жинақтайды, яғни белгiлi бiр өнiмдi-тауардың денiн, көбiн өндiретiн, оны  сататын тек бiр, болмаса 2-3 ғана кәсiпорындар. Ал  өндiрiстiң шоғырланып, iрi кәсiпрындарының құрылуына ғылыми-техникалық прогресстiң дамуы, оның жаңа жетiстiктерi себеп болған және бәскелiк. Бәсекелiктi кiм жеңедi, кiмнiң шаруашылығы күштi,мықты болса, ал күштi болатындар – iрi кәсiпорындары. Олардың пайда болуы жаңа технология мен өндiрiстiк қондырғыларға байланысты, яғни солар себеп болған. 
Монополияның түрлерi.  Тарихи кезеңде әр елдiң экономикасына монополияның әр түрлерi құрылды: 
а) Табиғи монополия. Сирек және орны толтырылмайтын  өндiрiс элементтерiне бiр ғана субьектiнiң  ие болып пайдалануы. Мысалы, жер қойнауының пайдалы қазбалары: сирек металлдар, құнарлы жерлер. Мұндай монополия тұрақты болады. Қазақстанда табиғи монополияға жатады: халыққа коммуналды қызмет (сумен, газбен,электр күшiмеен, жылумен қамтамасыз ету), темiржол, әуе жолы, энергетиканың обьектiлерi. Мұнайды, мұнай  өнiмiн, газды тасу, байланыс қызметi, қорғаныс кәсiпорындарының кешенi, ядролық кәсiпорын, уландыратын,нашақорлық заттар, қымбат бағалы заттар, қымбат бағалы металлдар. 
Бұл субьектiлердi мемлекет монополияға қарсы және баға туралы саясатқа сәйкес қатаң бақылайды және реттеу шараларын жүргiзедi. 
б) жасанды монополия – бiреулердiң қолында белгiлi бір өнiмнiң тек нарығы, болмаса, тек өндiрiс және сату нарығы болады. Бұл кездейсоқ, тұрақты және жалпыға бiрдей болуы мүмкiн. 
Кездейсоқ монополия сатушыға, болмаса, сатып алушыға болады ұсыныс пен сұраныстың уақытша тиiмдiлік  қатынастары болғанда, болмаса, өнiмдi өндiрiп сату үшiн  өте қолайлы жағдай, мүмкiншiлiк болса (озық технология, техника, жұмыс күшi). Бiрақ, бәсеклестiң салдарынан бұл экономикалық тиiмдiлік артықшылық тұрақты болмайды. 
Тұрақты монополия болатындар – iрi кәсiпорындар, өндiрiстi , тауарларды өткiзу нарқын өздерiне қаратқан. Мысалы, ағылшынның «Ост- Инд», Германияның «Ганза» компаниялары. 
ХIХ ғасырдың аяғында тұрақты монополияның кеңiнен дамыған түрлерi: картельдер, синдикаттар,трестер, концерндер, конгломераттар. 
Картель – бұл өнеркәсiптiң бұл саласындағы бiрнеше кәсiпорындарының одағы. Бұған қатысушылар құрал- жабдыққа және өнiмге өздерi ие, өздерiнiң меншiгiнде болады. Өнiмдi нарықта өздерi өткiзедi, сатады, бiрақ жалпы өндiрiлетiн өнiмдегi әр қайсысының үлесi (квота), сату бағасы, сататын нарқы, тағы басқа туралы өзара келiсiм болады. 
Синдикат – бұл бiр түрлi өнiм шығаратын бiрнеше кәсiпорындардың бiрлестiгi. Мұнда шаруашылыққа кезектi материалдық жағдайлар, ресурстар әр қайсысының  өз меншiгiнде қалады, ал дайын өнiмдi өткiзетiн жалпы ортақ сауда кәсiпорны ұйымдастырылып,  тауарды сол сатады. 
Трест – бұл  монополияда құрал–жабдық. дайын өнiм, осыған қатынасушылардың бiрiктiрiлген, ортақ меншiгi болып саналады 
Концерн – бұл сөз жүзiнде бiрiне – бiр тәуелсiз кәсiпорындардың және банктердiң одағы (өнеркәсiп, сауда,көлiк). Мұнда бас фирма басқаларына қаржылық бақылау жүргiзедi. 
Конгломерат – бiрнеше шағын және орташа, бiр бiрiмен өндiрiстiк байланысы жоқ кәсiпорындардың бiрлестiгi. 
Жалпыға бiрдей монополия формасы пайда болды осы ХХ ғасырдың екiншi жартысында. Мұнда халық шаруашылығы барлық жағынан да кәсiпкерлердiң  бiрлестiгiне бағындыру (мемлекеттiң көмегiмен) негiзiнде құралған. Бiрлестiктер көп нарықта негiзгi сатушылар және  сатып алушылар болып саналады. Мұнда (мемлекеттiң  көмегiмен) негiзiнде құралған. Бiрлестiктер көп нарықта негiзгi сатушылар және сатып алушылар болып саналады. Мұнда мемлекеттiң өзi iрi монополия болады. (әскери -өнеркөсiп кешенi). 
            Қалыптасқан, әдеттен шаруашылықта, қоғамда кездеседi – монополия – жеке өзi сатып алушының  нарқы. Кейбiр экономиканың маңызды секторын  қолдау саясатында, мысалы, ауыл – шаруашылық өнiмiн  мемлекет өзi сатып алады. 
Екi жақты монополия – белгiлi бiр нарықта тауарды әкелiп сатушы мен бiрiккен сатып алушылардың қарсыласуы. 
Капиталистiк экономиканы монополияндыру өндiрiстiк ғылыми – техникалық  прогресстiң  ықпалымен шоғырландырудың нәтижесiнде. Бiрақ, кейiнгi уақытта ғылыми- тхникалық революция басқа да үрдiс (тенденция) туындырды – ол шағын және орташа техникалық жоғарғы класстық кәсiпорындардың ролiн жоғарлату. Дамыған елдерде шаруашылықтың 70-80% шағын және орташа кәсiпорындар құрайды. Америка Құрама Штатында «Шағын бизнесті»  ұлттық өнiмнiң жартысына жақынын өндiредi. Жаңа технология мұнда өндiрiсте тез және көп енгiзiледi, қолданылады. Қазақстан Республикасында да қазiргi уақытта шағын және орташа кәсiпорын құруға молынан мүмкiншiлiк берiлiп отыр. 
          Монополия бәсекелiктi жоймайды, тек тәсiлдерiн өзгертедi. Жетiлмеген бәсекелiк болады, егер тек бiрнеше iрi кәсiпорындар белгiлi бiр арнайлы тауарларды сол қалыптасқан бағамен ұсынады, сатады. Жетiлмеген бәсекелiктiң үш түрi болады; а) монополия; б) олигополия; в) өнiмдi  дифференциялау. 
Өнiмдi дифференциялау дегенiмiз- әрбiр тауардың орнын басарлық, оның бәсекелігiнде болатын басқа тауар –субститут барлығы. 
Жалпы бұрынғы бытыраңқы, еркiн бәсекенiң орнына жекелеген салалардың, ұлттық шаруашылықтың шеңберiнде және бүкiл дүниежүзiлiк шаруашылық көлемiнде  монополиялардың арасындағы бәсекелiк орналасады. Оның негiзгi  мақсаты – басқаларға қарағанда пайданы көбiрек табу. 
Қазiргi уақытта бәсеке күресi дүниежүзiлiк  нарықта айрықша шиеленесуде. Мысалы, АҚШ-пен Жапония арасы. Монополизмді бәсекелiк күрестiң жаңа әдiстерi пайда болуда. Монополизмге дейiн бағалық бәсеке болды, яғни бәсекелiктiң бағасынан гөрi төмен  баға қою  арқылы бағаны түсiрiп, оны   нарықтан    ағыстыру. Бұл монополизм уақытында сирек болатын құбылыс. Ендi монополиялар тәуекелдiгiнен бағаны өзгерткеннен гөрi өндiрiстiк қуаттардың өнiм шығаруын азайтып,не көбейтiп  амал қолданылады. Тiптi дағдарыстар кезiнде де бағалар бiршама тұрақты күйiнде қалады да, экономикалық өрлеулер кезеңiнде артады. 
Бірақ, баға бәсекесі мүлдем болмайды деген сөз емес. Ол көбінесе, жасырын түрде болады, яғни өнім нарық құжаттарында жарияланған бағалардан біршама төмен бағамен өткізіледі. 
Монополистік бәсекеде өнімнің сапасын арттырудың, сатып алушыларға кепілдіктер беріп, қызмет көрсетудің маңызы арта түсуде. Бұл ғылымиө техникалық прогреспен обьетивті түрде байланысты. Оның іс - қарқыны олардың бәсекелік қабілетінің шешуші шарты  
Әр алуан жаңалықтар енгізулі бәсекелік күресте аса күшті қару болып отыр. 
Бәсекелеліктің түрлері. 
1. Сала ішіндегі бәсекеге шетел монополиялары да қатысып, ерекше шиеленіседі. 
2. Салааралық бәсеке күрес жойылмайды, өршеленеді. Мысалы, «тұтынушылардың доллары үшін» және капиталды пайда аз беретін саладан, оны көп жоғары беретін салада пайдалану үшін. 
3. Монополиялар «бөгде – аутсайдер» деп аталатын, яғни моноподық бірлестікке кірмеген кәсіпорындармен үнемі күресте болады. Күрестің айлалы, жауыздық әдістерге толы көптеген түрлерін қолдана отырып, «бөгделерді құртып жібереді» 
4. Орта пайда алу мақсатындағы бәсеке күресімен қатар үстем пайда үшін күрес тоқталмайды. 
5. Бәсеке ұлттық нарықта ғана емес әлемдік нарықта болады. 
6. Монополиялардың бірімен бірінің күресі әрдайым қауіпті сипатта болады. Бір саладағы монополиялар, саланы бүтіндей қожалығына айналдыру, тек өз үстемдігін жүргізу үшін күреседі. 
Монополистік шаруашылықтағы бәсекенің мәні - монополдық үстеме жоғары пайда түсіру. Монополиялардың өзара бәсекелестіктің түрлері бірнеше: қарсылсушыны шикізатсыз, өткізетін нарықсыз, несиесіз қалдыру. Қарсыласушы жұтағанша бағаны төмендету, сосын қайтадан көтеру. Бәсекелесушінің кәсіпорын өртеп жіберу, мамандарды өзіне тарту, қаржыдан жайсыздандыру, үкімет тапсырмасы үшін күрес, тағы басқа. 
 Монополия экономикалық тұрғыдан өзінің үстемдігін монополиялық бағада монополиялық пайдада жүзеге асырады. 
Монополиялардың қолына орасан зор күш-қуат жинақталу арқасында, олар ішкі салалық бәсекені тежей алады және өз өніміне қойылатын баға жөнінде нарыққа белгілі бір шекке дейін өз дегенін орындаттыра алады. 
Монополиялық баға дегеніміз - монополияның жеке дара немесе көбінде басқа концерндермен мәмілесіп қоятын бағасы. Әдетте, бұл бағалар тауардың нақтылы құнынан да және өндіріс бағаларынан да жоғары болып келеді, ал қоғамдық құнынан төмен болады. 
Монополиялық баға екі түрде болады. 
Біріншісі – монополиялық жоғары баға. Бұл жоғарғы бағамен монополиялық кәсіпорын өзі ғана өндіріп, өзі белгілеген жоғарғы бағамен сатады. Бұл тауарды басқа кәсіпорындар өндірмейді. Сондықтан тұтынушылар, оның бағасы жоғары болса да, алуға мәжбүр болады. 
Екіншісі – монополиялық төменгі баға. Бұл тауарларды өндіруге қажетті материалдардың, шикізаттың, бөлшектердің бағасы. Оны сатушылар шағын кәсіпорындар, ал сатып алушылар тек бір-екі монополиялық кәсіпорындар. Олар, осы жағдайды пайдаланып, төмен бағамен өздеріне керекті материалдарды алады. Ал бұлар алмаса, сатушылардың заттары өтпей қалады. Ол өндірістің тоқтауына апарады. 
Монополиялық бағалар дәрежесіне сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынастары әсер етеді. Алайда, монополистер сұраныс төмендеп кеткен жағдайдың өзінде де тауарлардың бағасын жоғары ұстай алады. Өйткені, бағаның тиісті дәрежесі келісім- шарт жасау арқылы іске асып. Баға қоюдың «Басшылық» жүйесі ең ірі компанияның қолына көшеді. Дегенмен, бұған қауіп төндіретіндер бар- олар келісімге келмеген «бөгде» фирмалар. 
Монополиялардың өздері сатып алатын тауарларлың(бөлшектер, шикізат, материалдар) бағасы. әдетте, монополиялық төмен бағалар болады. Бірақ, мұның да шегі бар. Ол мұндай тауарларды сататын шағын кәсіпорындардың капиталдардың ұдайы өндірілуі қамтамасыз етіліп тұруы қажет, яғни бұдан төмен болмауы керек. Алайда монополиялық бағалар да өзгереді. Оның негізі- тауар құнының өзгеруі. 
Монополдық пайда – ол монополдық жоғары бағамен тауардың құнының (болмаса тепе-тең баға) айырмасы. Мұнда сатып алушылар өзінің әдеттегі табысының бір бөлігін монополияның пайдасына жібереді. Оның негізі – жолдама жұмысшылардың еңбегімен жасалатын қосымша құн. 
          Монополдық жоғарғы пайданың жолдары: 
- жұмысшыларға төмен жалақы төлеу, оларға қажетті тауарларды жоғарғы бағамен сату; 
- монополдық кәсіпорындарда еңбек өнімділігін жоғарлату; 
- монополиялардың шетке капитал шығару арқылы сол елдерде өндірілетін құн. 
          Монополияның әлеуметтік-экономикалық салдары. 
- Көтерме пайданы моноподық кәсіпорындар, өндірілетін тауарлардың сапасын жоғарлатпай – ақ, жоғары монополдық бағамен табады. Ол үшін олар тек бағаның деңгейі туралы келіссе болғаны. Бұл техникалық және басқадай прогресске экономикалық қызықтыруды қолдауы керек еткізбейді, уақытша болса да, мұнда тоқыраулық жағдай туғызады. Бірақ та, күрделі инновация (өндірісті жақсарту) жасайтын тек ірі бизнес. 
- Тауарларға сұранысты көбейту үшін монополиялар өнімінің өндіру көлемін әдейі, жасанды түрде азайтады. 
- Сатылатын тауарларға монополдық жоғары баға қо- инфляция болудың және қарапайым халықтың өмір тұрмысының төмендеуінің басты себебі болып саналады. 
- Монополия белгілі бір өнімді тек өзі ғана сатып алушы болуға тырысады. Кейбір уақытта ол өзі сатып алатын заттарға алуды жасанды түрде азайту арқылы сатушылардың өнім ұсынушы монополдық сұраныстан арттырады. Бұл олардың сататын өнімдеріне монополдық төмен баға қоюға мүмкіндік туғызады. Бұл бағаның деңгейі қоғамдық қажетті еңбек шығынынан төмен болады. 
- Монополия сатылатын және сатып алатын тауарлардың бағаларының айырмашылығының жоғарылай беруіне ықпал жасайды. Оны «бағаның қайшысы» деп атайды. Мұның мәні- ауылшаруашылық өнімдерінің бағасы өнеркәсіп өнімдерінің бағасынан төмен болуы. Бұл Қазақстанда да орын алады, шаруашылықты индустрияландыру және техникалық қайта қаруландыру кезеңінен бері. 
Монополияға қарсы – зандар және экономиканы реттеу. 
АҚШ – тың монополияға қарсы заңдары барынша жетілдірілген деп есептелінеді, оның бұрыннан келе жатқан тарихы бар. Ол «үш китке», үш негізгі заңдар актілеріне бағындырылған: 
1. Шерман заңы (1890 жыл). Бұл заң сауданы құпия монополияландыруға, бір салада жалғыз үстемдік етуге, баға жөнінде келісімге келуге тыйым салады. 
2. Клейтон заңы (1914 ж) - өткізу саласындағы шектеу іс - әрекеттеріне, баға алалаушылығына ( барлық жағдайда емес, тек күнделікті бәсекенің ерекшелігіне байланысты), бірігудің кейбір түрлеріне тыйым салды. 
3. Робинсон – Пэтмэн заңы (1936 ж) – баға алалаушылығы «баға қайшысы» тағы басқа сауда саласындағы істерді шектеуге тыйым салады. 
        1950 жылы Клейтон заңына Селлер- Кефовер түзетуші қабылданды, заңсыз бірігу ұғымы пысықталды. Активистерді сатып алу арқылы бірігуге тыйым салынды. Егер Клейтон заңымен ірі фирмалардың көнбеу бірігуіне кедергі қойылса, Селлер – Кефовер түзетуді тікелей бірігуді шектейді. 
Монополияға қарсы заңдарды жүзеге асрушы мемлекеттік қызметтер екі принципті басшылыққа ала алады. Біріншіден, заңды қатал сақтап отыру, екіншіден «парасаттылық принципін» ұстау. Өйткені көп жағдайларды трестерге қарсы заңдардың  (мысалы Шерман заңы) ресми жалпы түрде жазылғаны сонша, АҚШ федеральдық соты осы заңның қолдану сферасына іс істемекші болған қандай да болсын келісімге келуші екі жақты жатқыза алады. Сондықтан «Парасаттылық принципі» бойынша тек жөнсіз, ақылға сыймайтын сауданы шектеулер ғана Шерман заңының қолдану сферасына жатады. Мемлекет қиратушы монополизм қаупі мен бәсекені шектеу қаупінің ( мемлекеттің қандай да болсын араласуы, тіпті бәсекені қолдау мақсатымен, әрбір бәсекелестік мүмкіндіктерді шектеуге әкеліп соғады) арасындағы жіңішке соқпақ жолда өзін тең ұстауға тиісті. Монополияға қарсы істер өндірушілердің ( тұтынушылардың) бір тобына басқа топтардың есебінен барынша жеңілдік жасаудың орнына бәсекені қолдау керек. 
Монополиялану фактісін анықтау үшін монополияға қарсы реттеу математикалық құралдарды және жалпы Э. Чемберлиннің. Дж.Робинсонның, В.Паретонның тағы басқа экономистердің жетілмеген бәсеке концепциясының барлық теориялық аппаратын кеңінен  пайдалануды көздейді. Өкіметтің атқарушы ұйымдары монополистік шектеулерді болдырмау үшін тек қана «жазалау» емес, оның алдын алатын жұмыстарды да жүргізеді. Мысалы, Әділет министрлігі трестерге қарсы заңдар, компаниялардың бірін-бірі жұтып қоюы, қосылуы туралы келісімдердің параметрлері бар анықтама материалдар басып шығарады. Мысалы, бір немесе бірнеше кәсіпорындардың рыноктағы басымдылығы фактісі туралы қорытындыға негіз болатын белгілер мынандай: бір кәсіпорын үшін – 33%, үшеуі үшін – 50%, бесеуі үшін – 66,6%. Айта кететін жай, трестерге қарсы заңдар «Үлкен бизнестің» ірі корпорацияларына қарсы бағытталмаған, өйткені бір компанияның мөлшері оған монополия деп қарауға негіз бола алмайды. Монополияға қарсы заңдар тиімді бәсекені бұзатын шектелген іс тәжірибеге қарсы бағытталған. Егер рыноктық экономикада уағыздалатын қосымша шығындар мен қосымша пайданы салыстыру принципі қолданылса, онда мынаны айтуға: монополияға қарсы реттеуге байланысты болатын шығындар, қанша дегенмен рыноктың экономикадағы монополистік тенденцияларды шектеуге әкелетін айырмашылықтардан төмен болады. 
Монополияға қарсы саясат 
          Ірі монополдық бірлестіктердің рынокты түгелдей өздеріне бағындыру іс-әрекеттері шағын және орта кәсіпкерлердің, жалпы қарапайым адамдардың наразылықтарын туындырады. Бұл жағдай мемлекеттің экономикаға араласуын талап етті. АҚШ- та, Батыс мемлекеттері монополияға қарсы аңдарды қабылдап, оның рынокты монополияландыруына тоқтау қойыла бастады. 
         Америка Құрама Штатында экономиканы монополяландыруға қарсы бірінші заң – «Акт Шермана» , 1890 жылы қабылданған. Ол тресттер, бірлестіктер, егер штаттардың арасындағы саудаға кедергі келтірсе, оны заңсыз деп санады. «Акт Клейтона» (1914 жыл) арам, алдама саудаға тыйым салған. 
Қазіргі уақытта барлық мемлекеттерде осындай монополияға қарсы заңдар қолданған. Сол арқылы олардың іс-әрекеттеріне шек қойылған. Мемлекет монополияның іс-әрекетіне мына бағыттарда араласады, бақылау жүргізеді: 
а) Мемлекет жоғарғы деңгейде салық салу арқасында монополияның пайдасының көлемін азайтады. Соның нәтижесінде әлеуметтік жағдайға тигізетін тиімсіздігін әлсіретеді. 
б) Инфляцияны басу және жоғарғы деңгейде шоғырланған салалардың бағаларына қысым жасау үшін бағаға бақылау қойылады. 
в) Монополияның бірлестіктердің мемлекет меншігінде болуы. Мысалы, телефон байланысы. Сумен табиғи газбен, элетрокүшімен жабдықтау, темір жол монополдың кәсіпорындар болса, тиімділігі жоғары болады. 
г) Мемлекеттік экономикалық реттеу бағаға, өндірістің көлеміне, фирмалардың реттелетін салаларға кіруін, одан шығуын бақылауға мүмкіндік тудырады. Бұл бақылау болады коммуналдық кәсіпорындарда, көлікте, қаржы рынокта. Бұл құрал-жабдық мемлекет меншігінде болса да, ол бақылау жүргізеді. 
д) Монополияның іс-әрекетін мемлекет реттейді, монополияға қарсы саясат арқылы. Бұл саясат, әсіресе. Жоғары деңгейде шоғырланған салаларға қарсы қолданылады. Монополияға арнайы заң және ережелер шығарылады, мемлекеттік тапсырманың үлесін ұлғайтады. Эскпорттың және импорттың тауарлардың түріне, көлеміне бақылау, шек қояды. Ақша айналымы, несие, салық саясаты жүргізеді. 
Жалпы мемлекеттік реттеудің екі формасы болады: экономикалық және әлеуметтік. 
Экономикалық реттеудің сферасында қамтылады бағаға, тауардың түрлеріне, типтеріне, фирмалардың салаларға кіру және шығу жағдайларына бақылау жүргізу. 
Әлеуметтік реттеу қамтиды – суды және  ауаны тазарту бағдарламасы, ядролық энергетиканың, дәрілердің, көліктің, ойыншықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету. 
Қазақстан Республикасындағы монополиялық жағдай. 
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикада дамығандықтан, монополиялық бәсекелестік жетілмеген экономикалық күрес кездеседі. Қазақстан нарығында ірі монополистерге АҚ «АТКЕ», АГПО «Суканалы», ГКП «Алматы горгаз», «АПК», АО «Алматы аэропорты», ААҚ «Қазақтелеком», ЖАҚ «Эйр Қаз.», «Қазақойл». 
2002 жылы Антимонополиялық комитеттің шешімімен бюджеттің кіріс бөлігіне мемлекеттік тәртіпті бұзғаны үшін және монополиямен айналысып, антимонополиялық заң бағаларын бұзғаны үшін төленген айыппұл 115422595,7 теңге, оның 63032352,6 теңгесі бюджетке түсті. Бұны ұлғайту үшін заңға өзгерістер енгізу керек. «Сауда құралдарын жасау зауыты» мен жеке «Азап» кәсіпорындары электр энергиясын аз беріп және жоғары бағамен сатқанына байланысты комитет антимонополиялық заңды қолдана отырып, олардың іс-әрекетін қарап, оларға тоқтатылған өндіріс, экономикалық шығындар, жұмыскерлердің төленбеген жалақысын қайтаруды бүйырды. Ал «ЗапКаз энерго» кәсіпорны электрэнергиясын  заңда көрсетілген тарифтерден жоғары бағамен сатқан. Баға дискриминациясы мен антимонополиялық зақды бұзу «Қазақстан әуе жолы» компаниясында кездесті.Онда шетелдік азаматтарға әуе билеттері қазақстандықтарға қарағанда бірнеше есе жоғарылап сатылған. Қазақстан Республикасындағы ең үлкен монополиялық қылмыс 1999жылдың наурыз айында болды. Ашық акционерлік қоғам Қазақстан Республикасында «Жастық тепло энерго» 1997 жылы антимонополиялық комитетке келіп түскен. Көптеген жерлерде кездескен үлкен қылмыс орын алды. Ол мемлекеттік мекемелердің өз қызметтері үшін көп көлемдегі ақша алуы болды. Сонымен бірге «Аптеба» кәсіпорнының тарифтерін көтеріп, салық жасырын, заңсыз 5252724,3 тенге табыс түсіргендігі анықталды. Ірі момнополиялық кәсіпорындарға жататын «KEGOC»,  «Қазақтелеком» және «Қазақойл» компаниялары өздерінің айналыс операциялары туралы міндетті есеп береді. Олар еңбекақы мен амортизациялық төлемдерге жұмсалатын шығындар мөлшерін ұлғайтып, құжаттарда нақты мәліметтерді дұрыс көрсетпегендіктен қызмет көрсетілімдеріне бағаны жоғарылатады. Антимонополиялық заңдар мен арнайы комитет болуына қарамастан қазіргі кезде көптеген қылмыстар жасалып жатыр.  
          2004 жылғы «Табиғи монополия және бәсекелестікті қорғау» агенттілігінің есебінде 18 млрд. тенге монополиялық кәсіпорындар мен ірі фирмалардан заңсыз түрде табыс түсірген. Агенттілік басшылары мұндай жағдайда: «Кәсіпкерлердің заңды білмеуімен, әдейі жасауымен» түсіндірді. 2003 жылы агенттілік жетілген бәсекелестікті қалыптастыруда 240 шаруашылық субъектілерінің қаржылық есебі мен халықаралық стандарттағы бухгалтерлік есеп мәліметтерін қарастырды. Қазақстанда монополияны әлсіретумен байланысты соттық реформа жетіліп жатыр. 2004 жылы әрә кәсіпорындар 169 соттық анықталуда болып, 12 шағымдық өтініштер қаралды. Оның енуі агенттілік жағына шешілді. Бірақ, Қазақстанда тек монополиялық қылмыс ғана емес, сонымен бірге әкімшілік құқық бұзушылық та көбейіп барады. 2003 жылы 900 әкімшілік құқық бұзушылық болса, 2004 жылы олардың саны 1200-ден асады. Әсіресе көбейіп отырған жетілмеген бәсекелестікті дамыту әрекеті энергетикалық сектор, телекоммуникация, теміржол сияқты ірі кәсіпорындар да кездесіп отыр. Осындай ерекше сенімдерге байланысты «Табиғи монополия мен бәсекелестікті қорғау туралы» агенттілік 40-тан астам арнайы нормативті құқықтық актілерді дайындады. Ортамерзімді тарифтерге көшу монополияның бәсекелестікті болдырмау үшін қолданылатын әдіс. Энергетикалық өндіріспен айналысатын кәсіпорындардың технологиялық мәлімет базасын құру, өңдеуді автоматтандыру жетілген бәсекелестікті қалыптастырып, оны дамыту, сол арқылы тарифтер мен бағалардың жоғарылауын (мемлекет бекіткен жоғарғы шегінен әрі қарай), ұсыныстың көлемдік азаюын болдырмау.    

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды.

 
            Монополия бәсекелікті жоймайды, тек тәсілдерін өзгертеді. Жетілген бәсекенің барлық даусыз жақсы жатарымен қатар оның елеулі кемшіліктері бар. Рыноктық процестерді дайындықсыз жүруі шаруашылық өмірдің кейбір салаларының монополиялануына әкеліп соғады. «Өзімен өзі болған» жетілген бәсеке жетілмеген бәсекеге айналады. Монополия, жоғарыда атап өткендей, бағаға деген белгілі бір билікті білдіреді. Ал бұл билік әр түрлі алғы шарттарға негізделуі  мүмкін, салалық өндірістің басым бөлігін басып алу (капитал мен өндірістің шоғырлануы мен орталануы) рынокты және баға деңгейін бөлу, жасанды тапшылықтар жасау тағы басқа құпия және ашық келісімдер жасау. Трестерге қарсы заңдар зиянды іс тәжірибені шектеп экономиканың тиімділігін арттыруға бағытталған. 
Қазiргi уақытта бәсеке күресi дүниежүзiлiк  нарықта айрықша шиеленесуде. Мысалы, АҚШ-пен Жапония арасы. Монополизмді бәсекелiк күрестiң жаңа әдiстерi пайда болуда. Монополизмге дейiн бағалық бәсеке болды, яғни бәсекелiктiң бағасынан гөрi төмен  баға қою  арқылы бағаны түсiрiп, оны   нарықтан    ағыстыру. Бұл монополизм уақытында сирек болатын құбылыс. Ендi монополиялар тәуекелдiгiнен бағаны өзгерткеннен гөрi өндiрiстiк қуаттардың өнiм шығаруын азайтып,не көбейтiп  амал қолданылады. Тiптi дағдарыстар кезiнде де бағалар бiршама тұрақты күйiнде қалады да, экономикалық өрлеулер кезеңiнде артады. 
          Монополия экономикалық тұрғыдан өзінің үстемдігін монополиялық бағада монополиялық пайдада жүзеге асырады. 
Монополиялардың қолына орасан зор күш-қуат жинақталу арқасында, олар ішкі салалық бәсекені тежей алады және өз өніміне қойылатын баға жөнінде нарыққа белгілі бір шекке дейін өз дегенін орындаттыра алады. 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер.

 
1. «Государство и бизнес» 3-ші кітап, 2 бөлім, Алматы, 2002 ж. Мамыров Н.К, Саханова А.Н, Ахметов Ш.С 
2. «Экономика Казахстана»  Каз.,» 1997 ж. С. Г. Майдыров. 
3. «Экономическая теория»  М.,» 1999 ж. А. С. Буланова. 
4. «Микроэкономика»        1997 ж. Н. А. Фроловой. 
5. «Экономика»       1999 ж. С. Фишер, Дорнбуш Шмаленди. 
6. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Оқу құралы Бердалиев К.Б., Алматы: Экономика, 2001. – 45-67 беттер. 
7. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы Укибаева Г.К., Карибжанова С.А., Жезказган 2003 жыл. 
8. Экономиканы мемлектік реттеу. Оқу құралы Маденов С.М., Жезказган 1998 жыл. 
9. Государственное регулирование экономики Алембаев А.А., Караганда 1998 жыл. 
10. Дубов И.А. Законодательная инициатива: проблемы и пути совершенствования // Государство и право 1999 год №3. 
11. Региональная социально-экономическая система. Алембаев А.А., Караганда 2002 год. 
12. Развитие региональной системы. Алембаев А.А., Алматы 2002 год. 
13. Государство и бизнес. Мамыров Н.К., Алматы 2002 год. 
14. Основы современного государства и права Казахстана. Дуйсенбаев Н.Л., Алматы 2001 год.