Халықаралық жеке құқық

 Шетелдiктер Қазақстан  Республикасының заңдары мен  халықаралық шарттары белгiлеген  негiз бен тәртiпте Қазақстан  Республикасында еңбек қызметiмен  шұғылдана алады. Қазақстан Республикасы  азаматтарының еңбек ету бостандығына  конституциялық құқығын iске асыруды  қамтамасыз ету мақсатында заң  актiлерiмен шетелдiктердiң Қазақстан  Республикасында еңбек қызметiн  жүзеге асыруы жөнiндегi шектеулер  белгiленуi мүмкiн. 

 Шетелдiктер жекелеген қызмет орындарына тағайындала алмайды немесе еңбек қызметiнiң белгiлi бiр түрiмен, егер бұл қызмет орындарына тағайындау немесе осындай қызмет түрiмен шұғылдану Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығына қатыстылығына байланысты болса, шұғылдана алмайды.

 Қазақстан Республикасында  тұрақты тұратын шетелдiктер еңбек  қатынастарында Қазақстан Республикасының  азаматтарымен бiрдей құқықтарды  пайдаланады және сол сияқты  мiндеткерлiкте болады.

 Қазақстан Республикасында  уақытша жүрген шетелдiктер жеке  кәсiпкерлiк субъектiлерi бола  алады. Бұл ретте, заңды тұлға  құрмай шағын және орта кәсiпкерлiк  субъектiсi ретiнде кәсiпкерлiк  қызметтi жүзеге асыруға жол  берiлмейдi.

 Қазақстан Республикасында  жүрген шетелдiктер Қазақстан  Республикасының азаматтарымен  ортақ негiздерде демалыс алуға  құқылы.

 

Қазақстан Республикасында  тұрақты тұратын және уақытша  жүрген

Шетелдiктер

Тұрақты тұруға Қазақстан  Республикасының Үкiметi белгiлеген  тәртiппен  рұқсат және тұрақты тұру құқығына құжат алған шетелдiктер Қазақстан Республикасында тұрақты  тұрушылар деп танылады.

 Оралмандарды, Қазақстан  Республикасында немесе Қазақ  Кеңестiк Социалистiк Республикасында  туған немесе бұрын оның азаматтығында  тұрған адамдарды және олардың  отбасы мүшелерiн қоспағанда, Қазақстан  Республикасында тұрақты тұруға  рұқсат берудiң мiндеттi шарты  мұндай рұқсатты алуға үмiткер  адамның Қазақстан Республикасының  Үкiметi белгiлеген тәртiппен және  мөлшерде өзiнiң төлем қабiлеттiлiгiн  растауы болып табылады.

 Қазақстан Республикасында  өзгедей заңды негiзде жүрген, сондай-ақ оларға қатысты Қазақстан  Республикасының Қылмыстық кодексiне  сәйкес ауыр немесе аса ауыр  қылмыстар деп танылатын әрекеттер  жасалуы салдарынан жәбiрленушi деп  танылған шетелдiктер Қазақстан  Республикасында уақытша жүрген  деп есептеледi. Олар белгiленген  тәртiппен тiркелуге және өздерiне  белгiленген болу мерзiмi өткен  соң Қазақстан Республикасынан  кетуге мiндеттi. мерзiмi өткен  соң Қазақстан Республикасынан  кетуге мiндеттi.

2 сұраққа жауап: Хал. жеке құқықтағы колизиялық нормалар.  Коллизия және құқықты таңдау          

«Коллезия» (латын сөзінде, Collisio)- ол қақтығыс немесе қайшылық деген мағынаны білдіреді. Коллезиялық мәселе тек қана халықаралық жеке құқықтық мәселе. Коллезиялық ереженің қажеттілігі мына мәселелерге байланысты яғни, мемлекеттердің құқық жүйелері бір – біріне ұқсамауы. Коллезиялық ереженің мақсаты- бәсекелестіктегі екі немесе оданда көп құқықтық жүйе арасындағы коллезияны шешу және де шетел элементтері бар қатынастарды, белгілі бір құқық тәртібіне бағындыру болып табылады . Коллизиялық норма дегеніміз - шетел элементінің қатысуымен болатын белгілі бір азаматтық қатынасқа қай мемлекет заңын қолдануға болатынын белгілейтін норма.

Қазіргі халықаралық жеке құқықта – коллизиялық нормалар көп түрлі және көп санды болып табылады. Коллизиялық байлам нысанына байланысты бір жақты немесе екі жақты болып екі топқа бөлінеді. Бұл жақты қолдануға жататын елдің Қазақстандық, Неміс, Ағылшын құқығын тікелей атайтын байлам нормасы бір жақты ереже, әдетте өз елінің құқығын қолдануды белгілейді.

Реттеу тәсілі бойынша  коллизиялық ережелер императивті және диспозитивті, альтернатйвті болып үшке бөлінеді.

- Императивті ережелер, түпкілікті  азаматтық құқықтық қатынастардың  тараптарымен өзгерте алмайтын  құқықты қолдануға қатысты ұйғарымдар.

- Диспозитивті ереже бойынша  жалпы тәртіпті бекіте тұра  тараптарға оны басқа тәртіппен  өзгерту мүмкіндігін береді. Диспозитивті  ережелерге әдетте тараптар құқылы.

- Альтернативтік ереже  мазмұнында көзделген жеке құқықтық  қатынасқа қолданылатын құқықты  таңдаудың  көздейтін бірнеше  ержелер бар нормалар.

Хал жеке құқықтағы  бекіту нысандары( коллизиялық байламдар)

Коллизиялық ереженің екінші бөлігі коллизиялық байлам деп аталады. Байлам- бұл тиісті қарым қатынаста  қолданылатын заңға не құқықтық жүйеге нұсқау яғни қай елдің заңын қолдану  қажеттілігін көрсетеді. Коллизиялық  ережелерде кездесетін байламдардың келесі түрлері бар:

Lex loci contractus- бұл коллизиялық  байлам шарт қай елде бекітілгенін  анықтау керек  кезде пайда  болады. Бұл байлам бойынша шартқа  қай мемлекетте қол қойылса  онда сол мемлекеттің заңы  қолданылады. 

Lex societatis- бұл заңды тұлғаның  ұлтына байланысты байлам. Бұл  байлам егер заңды тұлға бір  елде тіркелген болып екінші  мемлекетте жұмыс істеп ал  оның бас органы үшінші мемлекетте  қызмет жасаса сонда оның ұлтын  анықтау қажет. Сонымен заңды  тұлғаның ұлтын анықтау үшін  осы төрт қағидатқа сүйенеміз:

1. Инкорпорация – заңды  тұлға қай мемлекетте тіркелсе, онда, сол мемлекеттің заңы қолданылады.  Яғни, заңды тұлғаның жеке жерінің  заңы қолданылады. 

2. Отаршылдық немесе тұрақтылық  доктринасы – заңды тұлғаның  басты органы қай мемлекетте  орналасса, сол мемлекеттің заңы  қолданылады. Яғни, оның әкімшілік  органы орналасқан жерінің заңы  қолданылады. 

3. Қызмет ету немесе  шаруашылық жүргізу доктринасы. Заңды тұлға қай мемлекетте  нақты жұмыс істесе, сол мемлекеттің  заңы қолданылады. 

4. Бақылау доктринасы  – бір мемлекетте орналасқан  кәсіпорынның құрылтайшысы қай  мемлекеттің тұлғасы болса, сол  мемлекеттің заңы саналады

Lex voluntatis- бұл байлам бойынша  шарт жақтары өз еріктері бойынша  бір мемлекеттің заңнамасын таңдауға  құқылы.  Тараптар қай мемлекеттің  заңын немесе қай конвенцияны  қолданатынын шартта нақты көрсету керек.

Lex venditoris- бұл байлам бойынша сатушы тұратын мемлекеттің заңын қолдануды қарастырады.

Lex loci delictii commissii- бұл коллизиялық  байлам құқық бұзушылық жасалған  жердің заңнамасына байланысты. Яғни сот қай мемлекетте зиян  келтірілген болса онда сол  мемлекеттің заңнамасымен істі  қарастырады. 

Lex personalis- жеке тұлғаға  байланысты ереже. Оның өзі  екі түрде қарастыралады: Lex patriae- азаматтыққа байланысты заң. Lex domicilii- тұлғаның тұрақты тұру жеріне  байланысты заң

Хал жеке құқықтағы  унификацияланған нормалар 

Унификацияланған нормалар- коллизиялық нормаларды бірыңғайландыру, бір жүйеге келтіру.

Қазіргі хал жеке құқықта  коллизиялық нормалар көп түрлі  және көп санды болып табылады. Оларды түрлерге бөлудің критерийлері көп. Бұл ерекшеліктер халықаралық байланыстар кезінде пайда болатын қатынастар топтардың ерекшеліктерін айқындайды және осы нормалардың тәжірибеде қолдану кезінде зор маңызға ие.

Ең біріншіден халықаралық  құқықтық унификацияға бағытталған  ұлттық заңдармен бекітілген және халықаралық  шарттармен көзделген коллизиялық  нормаларды айыра білу қажет. Олардың  арасындағы айырмашылықтар олардың  әрекет ету аясымен және оларды қолдану  тәртібінен байқалады. Халықаралық  шарттармен бекітілген коллизиялық  ереженің әрекет ету аясы бұл шарттар  қатысушылардың барлығының қолдануына байланысты кең болады. Қазіргі кезеңде  ерекше маңызға халықаралық құқықтық құралдар арқылы коллизиялық құқықтық реттеу шарттық тәртіп арқылы реттеу дамуда. Ол мемлекеттердің біртұтас халықаралық жеке құқықтағы коллизиялық және өзге де ереженің сәйкес халықаралық шарттарды қабылдау және дамыту ұлттық құқықтық ережені унификациялау атына ие болды.

Кері сілтеме  және үшінші елдің заңына сілтеме  жасау

Кез келген шетел құқығына сілтеме жасау тиісті елдің коллизиялық  емес материалдық құқығына сілтеме  жасау ретінде қарастырылуға  тиіс. ҚР құқығына кері сілтеме жасау  және үшінші елдің құқығына сілтеме  жасау Азаматтық кодекстің 1094б- жеке тұлғаның жеке заңы Жеке тұлға азаматы болып табылатын елдің құқығы оның жеке заңы болып саналады. Адамның екі немесе одан да көп азаматтығы болған жағдайда адам неғұрлым тығыз байланысты елдің құқығы оның жеке заңы болып саналады. Азаматтығы жоқ адам тұрақты тұратын елдің құқығы ол адамның жеке заңы болып саналады. Сол сияқты 1095-бап Жеке адамның құқық қабілеттігі мен әрекетке қабілеттігі және 1097-бап Жеке адамның есімі осы баптарға сәйкес шетел құқығы қолданылған жағдайларда қолданылады.

Ұлттық режим  және қолайлы жағдай жасау режимі 

Ұлттық режим- ұлттық заңнамаға  сүйену, ұлттық заңнамаларды қолдану. Шетелдіктермен келісімге отырғанда  да осы ҚР заңына сүйеніп осы ұлттық заңдардың ережелерін қолдану.

Қолайлы жағдай жасау режимі- артықшылықтар мен жеңілдіктер  беретін сауда режимі. Кедендік баждар мен кедендік алымдарға, салықтар мен  алымдарға, тауарларды сатуға сатып  алуға тасымалдауға жеңілдіктер  беру арқылы инвестиция тартуға ыңғайлы мүмкіндіктер туады.

Халықаралық жеке құқықтағы өзара түсіністік және реторсия

Шетел құқығын өзара түсіністік негізінде қолдану ҚР заң актілерінде  көзделген жағдайларды қоспағанда тиісті шет мемлекеттегі ұқсас қатынастарға ҚР құқығын қолдануға болатын  болмайтындығына қарамастан сот  шетел құқығын қолданады. Егер шетел  құқығын қолдану өзара түсіністікке байланысты болса өзгеше дәлелденбегендіктен  ол бар деп ұйғарылады.

Реторсиялар- Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарына арнайы шектеулері бар мемлекеттердің азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарына қатысты Қазақстан Республикасы қарсы шектеулер (реторсиялар) белгілеуі мүмкін

Реторсиялар - мемлекеттің  жеке және заңды тұлғаларын кемсітушілік жағдайға қойған басқа мемлекеттің  достыққа жатпайтын әрекетіне жауап  ретінде алғашқы мемлекет жасаған  құқық шеңберіндегі мәжбүрлеу әрекеттері. Тиісті мемлекеттерге қатысты өзара  түсіністік принципін қалпына келтіру  мақсатын көздейді.]Реторсиялар ретінде  қолданылатын шаралар өздерін мәжбүр еткен әрекетке шаламас болуға тиіс және бұрынғы жағдай қалпына келтірілген сәттен бастап тоқтатылады. Реторсия қарулы күш қолдануды қарастырмайды.

Коллизиялық байламдардың түсінігі және құрылымы. Коллизиялық  байламдардың түрлері

Коллизиялық байламның құрылымы: Оның бірінші бөлігі коллизиялық ереженің көлемі болып табылады, ол коллизиялық ереженің қандай құқық қатынасында қолданылатыны туралы анықтайды. Мысалы: меншік құқығы,отбасы құқығы.

Коллизиялық ереженің екінші бөлігі коллизиялық байлам (қағидат, бекіту формуласы) деп аталады. Коллизиялық байлам-бұл тиісті қарым-қатынаста қолданылатын заңға не құқықтық жүйеге нұсқау, яғни қай елдің заңын қолдану қажеттілігін көрсетеді. Коллизиялық ережелерде кездесетін байламдардың келесі түрлері бар:

Lex loci contractus – бұл коллизиялық  байлам шарт қай елде бекітілгенін  анықтау керек кезде пайда  болады. Бұл байлам бойынша, шартқа  қай мемлекетте қол қойылса,  онда сол мемлекеттің заңы  қолданылады. Қазақстан Республикасының  заңнамасына сәйкес сыртқы экономикалық  мәліме бойынша шартқа қол  қойған жақтардың құқықтары мен  міндеттері қол қойылған жердің  заңнамасымен анықталады. Бірақ  заң бойынша жақтарға заңды  таңдау еркіндігі берілген. Lex societatis-бұл  заңды тұлғанның ұлтына байланысты  байлам.Бұл байлам, егер заңды  тұлға бір елде тіркелген болып,  екінші мемлекетте жұмыс істеп,  ал оның бас органы үшінші  мемлекетте қызмет жасаса, сонда  оның ұлтын анықтау қажет. Сонымен,  заңды тұлғаның ұлтын анықтау  үшін осы төрт ілімге, қағидатқа  сүйенеміз:

1)инкорпорация немесе  тіркеу қағидаты-заңды тұлға қай  мемлекетте тіркелсе, онда сол  мемлекеттің заңы қолданылады;

2)отырықшылық қағидаты  – заңды тұлғаның бас органы  қай мемлекетте орналасса, онда  мемлекеттің заңы қолданылады;

3)қызмет ету қағидаты  – заңды тұлға қай мемлекетте  нақты жұмыс істесе, сол мемлекеттің  заңы қолданылады;

4)бақылау теориясы-бір  мемлекетте орналасқан кәсіпорынның  құрылтайшысы қай мемлекеттің  тұлғасы болса, сол мемлекеттің  заңын негіз ретінде алады.

Lex voluntatis – бұл байлам  бойынша шарт жақтары, өз еріктері  бойынша бір мемлекеттің заңнамасын  таңдауға құқылы. Тараптар қай  мемлекеттің заңын немесе қай  конвенцияны қолданылатын шартта  нақты көрсету керек.

Lex venditoris-бұл байлам бойынша  сатушы тұратын мемлекеттің заңын  қолданылуды қарастырады. Бұл  байлам сыртқы экономикалық мәмілелеріне  тән.

Lex rei sitae – бұл коллизиялық  қағидат меншік құқық саласында  қолданылады. Бұл ереже бір  мемлекетте, белгілі бір затқа  меншік құқығын анықтауда көмек  көрсетеді. Қазақстанның заңнамасында  мүлік қай мемлекетте орналасса,  сол мемлекеттің заңнамасымен  меншік құқығы анықталады. Бірақ  егер мүлік мұра ретінде қарастырылса, онда мұрагердің соңғы тұрғылықты  жерінің заңнамасымен реттеледі.