Халық медицинасында қолданылатын кәдімгі дәрілік өсімдіктер, олардың қолдану тарихы

 

 

Қарағанды «Болашақ» университеті

 

 

 

 

 

“Фармациялық”  пәндер кафедрасы

 

Тақырыбы: Халық медицинасында қолданылатын кәдімгі дәрілік өсімдіктер, олардың қолдану тарихы

 

Тексерген: аға оқытушы

Улжибаева Ж.Б

Орындаған:Фм-09-2 тобының  студенті

 Косыбаева Айгерім

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қарағанды 2013 жыл

 

 

Мазмұны  
Кіріспе...................  
1 Аналитиклық шолу...............  
1.1 Халық медицинасының даму тарихы..............  
1.2 Халық медицинасында қолданылатын өсімдіктер...............  
2 Шашыратқыға жалпы сипаттама(аңыз әңгіме) ........................  
2.1 Шашыратқының шипалық қасиеті,халық медицинасында маңызы........  
Халық медицинасында пайдаланудың тиімді және кері әсерлері ...................  
Халық емшілігінде өсімдіктерді пайдаланудың тиімділігі.....................  
.2 Халық медицинасында өсімдіктерді пайдаланудың кері әсері ..............  
Қорытынды.................  
Пайдаланған әдебиеттер..........................  
Қосымша

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе  
Жұмыстың өзектілігі: Соңғы жылдары қазақтың халық медицинасы туралы жиі 
Халық медицинасы дегеніміз - өсімдіктер мен жануарлардан алынатын шипалы 
Ғылыми жаңашылдығы: Халық медицинасының емделудің тиімді және жағымсыз әсерлерін 
Практикалық маңыздылығы: Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер ғылыми және ұлттық 
Курстық жұмыстың мақсаты: Халық медицинасында қолданылатын өсімдіктердің түрлерін анықтау 
Жұмыстың міндеті:  
- Халық медицинасында қолданылатын дәрілік өсімдіктер түрлерін анықтау.  
- Өсімдіктерді халық медицинасында пайдаланудың кері әсерлерін және тиімділігін 
Зерттеу обьектілері:  
Теория әдістеме негіздер  
Диплом жұмысының жазылуының практикалық базасы: М.Әуезов атындағы ОҚМУ-нің «Биологияны 
1 Аналитикалық шолу  
1.1 Халық емшілігінің даму тарихы  
Халық медицинасы дегеніміз - өсімдіктер мен жануарлардан алынатын шипалы 
Ертеде өмір сүрген әл-Фараби, Әбу Әли 
Қазақстан Республика территориясынан 6000-ға жуық өсімдік түрлерін кездестіруге болады. 
Мал бағумен ақылым заманнан айналысқан қазақ халқы шөптерін, жалпы 
Әр облыстың, аймақтың, халық дәрілік өсімдіктердің әр түрлі қасиеттерін 
Оның да жөні бар, өйткені кейбір өсімдіктердің бірнеше түрлі 
Ғылыми медицина тілінде карантин жариялауы, денесін суық шалған кісілерді 
Жалпы емші атаулына қараүзген шипагер бабамыз Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы жиырма 
Қазақ емшілерінің аурды емдеудегі тәжірибелерінің ауқымы көршілес елдермен қарымқатынас 
Қазақтың дәстүрлі халық емшілігі жайлы жарық көрмек бұл еңбектің 
1996 жылы жарық көрген шипагер бабамыз Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік 
1884 жылы Орыс көпестерінің Шымкент қаласында Сантонин заводын салып, 
Халық медицинасы жайлы кезінде түрлі себептермен қазақ даласында болған 
Қазақ дәрігерлерінің алғашқы бір тобы қымыздың ғылыми медициналық тұрғыда 
Шұбаттың емдік қасиетінің ғылыми негізінде зерттелуіне республика дәрілерінің ішінде 
Халық медицинасының тарихын зерттей місіне өзіндік үлес қосу ретінде 
Халық медицинасын ғасырлар бойы тәжірибелерінің тарихына арналған бұл еңбектің 
Бұл ретте бүгінге дейінгі жарық көрген еңбектерге, мұрағат қойнауында 
1.2 Халық емшілігінде қолданылатын дәрілік 
Жер бетінде шипалық қасиетке ие алуан түрлі өсімдіктер өседі. 
Дәрілік өсімдіктердің бұл тобынан емге керекті дәрі алумен қатар, 
Дәрілік өсімдіктер жайында түңғыш рет біздің дәуірімізге дейінгі ертедегі 
XVI ғасырда алғаш рет Парацельс атты атақты дәрігер шипалық 
Дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мәліметтерді Оңтүстік Батыс Азия халықтары 
Фармаколог Ли Ши-Чжень он алтыншы ғасырда, өзінің жиырма жеті 
Осындай әр елде жүргізілген зерттеулер араб елінің дәрігерлеріне де 
Дәрілік өсімдіктер Ресейде де өте ерте кезден бастап қолдана 
Ал дәрілік өсімдіктерді зерттеу ісі ХҮII-ХІХ ғасырларда қолға алынып, 
Дегенмен, патшалық Ресейде дәрілік өсімдіктерді пайдалану ісі ойдағыдай болған 
Ғалымдар соңғы жылдардың өзінде ғана қазіргі медицина талабына сай 
Әрбір дәрілік өсімдік емдеу практикасына енгізілмес бұрын ғылыми медицинада 
Қарандыз – Inula L. 2 метрге дейін биіктеп өсетін 
Халық медицинасында қарандыз гүлінің ұнтағын сары майға араластырып, ескі 
Қарандыз жапырағын гүлдеген кезінде жинап алып, көлеңкелі жайда кептіріп, 
Тамырын қыркүйек, қазан айларында қазып алып жуып, жапырақтан кесіп, 
Ал ,бір ас қасық тамыр ұнтағын 1 литр суға 
Дәл осы ауру түрлеріне бір ас қасық қарандыз ұнтағын 
Енді осы ұнтақтың 100 грамын 1 килограмм балға араластырып 
Қара қурай, сілекей- көпжылдық тектес өсімдік. Биіктігі 15-50 см. 
Өзен жағаларында, егістік алқаптарында, ылғалды жерлерде өседі. Бүкіл 
Жинау және өңдеу. Бұл шөптің тамыры дәрі болады. Шөбін 
1. Бас ауруына және ұмытшақтыққа бірден - бір ем. 
2. Қарандыз тамырын тұмау таралған үйге тұтатып, 
3. Көкірек ауырғанда, жөтелгенде, 4 г қарандызды талқандап, арақпен 
4. Талқандап, електен өткізілген қарандыз ұнтағын балмен өлтіре араластырып, 
5. Жылан шаққанда, 4 г қарандыз ұнтағын жүзім арағымен 
6. Асқазанның созылмалы қабынуына, іш кебуге қарандыз, пинна, тырнагүлді 
7. Жүйке салдарынан асқазан қызметі бұзылғанда, 9 г қарандызды 
8. Қабырға аралық жүйке  
9. Он екі елі ішек жарасына, асқазанның қабынуына 6-9 
Пайдалану мөлшері: 3-9 г. Қарандыздың құрамында ұлпа май, күрделі 
Мыңжапырақ –Achillae L. Қазақстанның барлық жерінде өседі. Биіктігі  
Өсімдіктің дәрілік қасиеті халықтық медицинада ерте кезден-ақ белгілі. Оны 
Бұл дәріні жатыр қабығында немесе одан қан кеткенде, көтеу 
Мұны қан кеткенде, асқазандағы қышқыл шамадан тыс көбейгенде, асқазан, 
Мыңжапырақтың гүлін тостағаншасымен бірге алып кептіріп, ұнтақтайды. Сол ұнтақтың 
Сонан соң оған жарты литр алма сірке суын, бір 
Мұны қуық пен бүйректің барлық ауруына, әсіресе, қуық түбі 
Өсімдіктің дәрілік қасиеті халықтық медицинада ерте кезден - ақ 
Мыңжапырақтың гүлін тостағаншасымен бірге алып кептіріп, үні'ақтайды. Сол үнтақтың 
Сонан соң оған жарты литр алма сірке суын бір 
Мұны қуық пен бүйректің барлық ауруына, әсіресе, қуық түбі 
«Ерменді жерде ер өлмес» деген қазақта мақал бар. Бұл 
Ермен биіктігі 1 метрден асатын көп жылдық, шөп тектес 
Халық медицинасында ерменнен жасалған дәріні:  
ми қан тамырлары тартылып, құлақ дуылдап, бас зеңгіп 
бас сүйектің ішіндегі қан тамыры тартылып көз қарауытқанда;  
көздің нұры қайтқанда (ақшам соқыр);  
қант диабеті;  
бауыр ауруы;  
асқазан ауруының барлық түрі;  
асқазан жарасы;  
тік ішектің жарасы;  
бойдың қуаты (анемия) азайғанда 
Ерменнің гүлін тамыз айында жинап көлеңкелі жерде кептіріп сақтайды, 
Ерменнің дәнін кептіріп ұнтақтап, соның бір ас қасығын 100 
Ерменнің жапырағын күзде жинап алып, салқын жайда кептіріп ұнтақтап, 
Бұл дәріні қылтамаққа, асқазан мен ішек жараларына, көтеуге, тоқ 
Ерменнің тамырын кептіріп, ұнтақтап, сол ұнтақтың 100 грамын 3 
Мұны көбіне урологиялық ауруларға береді. Атап айтқанда куыққа суық 
Бұрын орыстың халық емшілері ермен мен тасшүйгін шөбінің қосындысынан 
Итмұрын (Rosa L) - бұталы көп жылдық есімдік. Тамыры 
Осы қайнатындыны ыстықтай ваннаға құйып, үстіне 1 литр алма 
Дәл осындай рецепті тобылғының тамырынан алып, осы ауру түрлерін 
Есекмия (Glycyrrhiza L) - көбінде еліміздің жылы жағында көп 
Миуасын піскен кезінде жинап алып кептіріп, соның 2 грамын 
Асқазан, ұлтабар ішек жаралары мен көтеуге (геморрой) ем етіп 
Сары Мия (Glycyrrhiza L) - басқалай аты - Алтай 
Тау ормандарының ашық алаңдарында, орман шетінде, сай тоғандарында өседі. 
Ж и н а у және ө ң д 
Ем болатын аурулары.  
Сыртқы денені бекемдеп, қуаттандырады. Қалыпсыз терлеуді тоқтатады. Жараның өлі 
1. Созылмалы ауру салдарынан дене әлсірегенде, 60 г сары 
2. Көтенішек айналғанда, жатыр және асқазан төмендегенде, сары миядан 
3.Ми тамырына қан тығындалғанда, сары миядан 15 - ЗОг, 
4.Ақ қан түйіршігі көбейген қан ауруына шикі сары мия, 
5.Бүйрек қабынып, ісінгенде, 30г шикі сары мияны, 60г қарбыз 
6.Жай ісікке 15г сары мияны, 15г жау жұмырды, 9г 
7.Шиқан мен сыздауықтың аузы шықпағанда, 15г сары мияны, 9г 
8.Етеккір келмегенде (бет сарғаяды, бас айналады, жүрек қалыпсыз соғады, 
Меңдуана –Datura L . Қазақстанның барлық жерлерінде кезігеді. Бойы 
Егер демікпесі бел алып тұрган адам мендуананың қураған жапырағын 
Тұкымын күйдіріп тұмаумен (грипп) ауырған адам түтінін иіскесе, тез 
Омыраудағы маститке, құлақ түбі безінің ісігіне таптырмайтын ем. Ескертетін 
Шөпшай - Неlichrysum mill L. Қазақстанның орталық жерінде кезігеді. 
Мұны сары аурумен ауырғанда күніне 30 грамнан 3 рет 
Ал асқазан, ішек ауруларына ем үшін шайшөптен 200 г, 
Дәрілік шалфей жапырағы 10,0; үлкен бақажапырақ (жапырағы) -10,0; қосүйлі 
Бұл қоспадан дайындалатын тұнбаны есекжеммен ауырғанда пайдаланады. Осы тұнбаны 
Үлкен сүйелшөп (шөбі) - 10,0; дәрілік бақбақ (тамыры) - 
Бұйда кендір( Арocynum L). Бұл бір жылдық шөп тектес 
Ем болатын аурулары.  
1 .Ұзақ уақыт іш қатқанда бұйда кендірдің тұқымын 
2.Қанды несеп келгенде, бұйда кендір тұқымынан белгілі мөлшерде алып, 
З. Әйел баласы түспей қиналғанда бұйда кендір тұқымының тиісті 
4.Ананың дене әлсіздігінен іштегі бала түспегенде, 90 гр сайсағыз 
5.Емшек безіне сүт толып, сыздап ауырғанда, бұйда кендір тұқымы 
Бұйда кендір жапырағы. Ем болатын аурулары:  
1.Зертеңмен ауырғанда, бұйда кендір жапырағын ұсақтап турап, қайнатып, сорпасын 
2.Тамақ ауырғанда, бұйда кендір жапырағы мен көлеңкеде кептірілген гүлін 
З.Суға күйген жараға бұйда кендір жапырағын ұнтақтап, себеді. Жылан, 
5. Ине сияқты металл заттарды абайсызда жұлып қойғанда, бұйда 
Пайдалану мөлшері: 3 - 6 г.  
Бұйда кендір тамыры. Ем болатын аурулары:  
1.Несеп жиі келгенде, 30 г бұйда кендір тамырын үш 
2.Суды көп ішіп, несеп келмегенде, ұсақтап туралған 150 г 
тамырына шикі жемжемілден тиісті мөлшерде қосып, үш кесе суға 
3.Қайнатылған 30 г бұйда кендір тамырына шекер қосып ішсе, 
4. Улы жылан шаққанда, бұйда кендірдің жас тамырын жаншып, 
5. Ауыздық қотырға бұйда кендірдің тамырын күйдіріп, күлін себеді.  
Бұташаған - жапырақ төгетін бұта өсімдік. Биіктігі 2 - 
Ем болатын аурулары.  
Аузы шықпаған шиқанға бұташағаннан 12 г, ұшқат гүлі, шашагүл, 
Күнтуды (құтан шөп),(Erodium L). Бұл - көп жылдық шөп 
Күнтуды тоған бойларында, сайлардың  
Ж и н а у жене ө ң д 
Ем болатын аурулары:  
1.Жұтқыншақ қабынғанда күнтуды 
2.Бөбектердің қышыма бөртпесіне күнтуды шөбін жаншып жағады.  
3.Күнтуды шөбін жаншып, суланған қотырға таңады.  
4.Рак ауруына (асқазан, өңеш) 60 г күнтуды шөбі мен 
5.Бауыр жэне соқырішек қабынғанда 15 г күнтуды шөбін, 90г 
Пайдалану мөлшері: 15 - 30 г.  
Күнбағыс. Helianthus L. Бұл күнбағар, шекілдеуік деген аттармен де 
Жинау жене өңдеу. Толық ашылғанда - гүлін, жемісі піскеннен 
Ем болатын аурулары:  
1.Күнбағыстың тамырын суға қайнатып, суымен ауыз шайқаса, тіс қақсағанды, 
2.Жемістің тамырын талқандап, балшық дәрі жасап, оны шүберекке орап, 
3.Жапырағының 12 грамын жаншып, ыстық сумен ішсе, жүректі айнытып, 
Ақнар - көп жылдық шөп тектес өсімдік. Биіктігі 100 
Ж и н а у және ө ң 
Ем болатын аурулары  
1.Сулы ісікке және дененің сарғаюына ақнар, бақбақ ақ жусанды 
2.Ескілікті теміреткіге жас ақнарды спиртке шылап, сұйықтығын жағады.  
3.Шиқан, сыздауық шыққанда, ақнарды жаншып, жараның аузына таңады.  
4.Асқазан ауырғанда, ішек қабынғанда, іш ауырғанда және етеккір кірнесіне 
5.Улы жәндіктер шаққанда және ешкі қотырға ақнарды жаншып, суын 
6. Сүйелге ақнардың жас сабаны мен жапырағын жаншып жағады 
Акнардың құрамында ақнар сілтісі, протепен, стилопен, аллокриптопин, берберин, сондай-ақ 
Ащы қарбыз (Сittrullus Porse L) - көп жылдық өрмелегіш 
Жинау және өңдеу. Ащы қарбыздың жемісі, тұқымы, қабығы, тамыры 
Ем болатын аурулары:  
1.Жемісі ыстықты кайтарып, қақырықты жібітеді. Сарайды ашып, жөтелді тыяды. 
2 .Кеңірдекшелердің созылмалы ауруына ащы қарбыздан 15 г, пинеллия, 
3. Кеуде толып, тынышсызданып ауырғанда, 15 г ащы қарбызды 
қосып ішеді.  
4.Жүрек шаншып ауырғанда, 15 г ащы қарбыз, қой жуа 
5.Емшек безінің шүғыл қабынуына 15 г ащы қарбыз бен 
6.Емшектен сүт шықпағанда, ащы қарбызды суға қайнатып, дәрілік сары 
7.Жұтқыншақ, тамақ қарлығып ауырғанда ащы қарбыз қабығынан 9г, семген 
Пайдалану мөлшері 9-24 грамнан аспауы керек. Ащы қарбыздың құрамында 
Ащы қарбыз тамыры. Күзде сабағы қурағаннан кейін ащы қарбыздың 
Ем болатын аурулары:  
1.Қатты несеп ауруына жас ащы қарбыз тамырының 90 грамын 
2.Өкпе қызып, құрғақ жөтел қысқанда, тамақ құрғап, ауыз кеберсігенде 
3.Денеге шиқан шыққанда, бастапқа кезеңде, ащы қарбыздың жас тамырынан 
Пайдалану мөлшері: 1- 9 г. Құрамында 1% сапонин, белок, 
Қоян шөп. Бұл - көп жылдық шөп тектес өсімдік. 
Жинау және өңдеу. Қоян шөпті күзде қазып алып, түйнек 
Ем болатын аурулары  
1.Жөтелге рынсыз, қоян шөп, пісірілген оймақгүлден тең мөлшерде алып, 
2.Жөтелге, қан құсуға қоян шөптен 30 г, спария 
3. Бадамша бездің қабынуына, жұтқыншақтың ісінуіне қоян шөптен, спария 
4.Қарттардың іші қатуы қоян шөптен 240 г, спария өсімдігі, 
5.Жарыққа (ен қалтасындағы) 15 - 20 г жаңа қояншөпті 
Пайдалану мөлшері: 6 - 12 г.  
Қой балдырған - көп жылдық шөп тектес өсімдік. 
Жинау және өңдеу. Қой балдырған тамырының емдік қасиеті бар. 
Ем болатын аурулары:  
1.Жел-құз қоздырған созылмалы буын қабынуына қой балдырғаннан 9 г, 
2. Бел ауруына 6 г қой балдырған, 15 г 
Пайдалану мелшері: 3 - 9 г.  
Қымыздық (Rumex L). Бұл көп жылдық шөп тектес өсімдік 
Жинау және өңдеу. Қымыздықтың тамыры ауруға ем болады. Күз 
Ем болатын аурулары.  
1.Қуық тұтылғанда, 9 -12 г қымыздықтың тамырын қайнатып ішеді.  
2.Қан құсқанда, үлкен дәрет қан аралас келгенде, қымыздықтан, тікен 
3. Көз қызарғанда, 3г  
4.Қымыздықтың тамырынан белгілі мөлшерде алып, жаншып, сыздауыққа таңады.  
Пайдалану мөлшері: 9 -12 г. Дәкеге жағу үшін белгілі 
Жаужұмыр - көп жылдық шөп тектес өсімдік. Биіктігі 50 
Жинау және өңдеу. Жаужұмырдың тамыры дәрі болады. Тамырды күзде 
Ем болатын аурулары:  
1.Дене әлсіздігіне, қан аздыққа ем болады. Халық емшілері 
2.Көкбауырдың асқазанның және дене әлсіздігіне 20 г жаужұмырды, 3 
3.Қан аздыққа жаужұмырдан 15 г, өңделген сары миядан 30 
4.Жас баланың тамаққа тәбеті тартпағанда, 9 г жаужұмырды, 3 
Пайдалану мөлшері: 9 - 12 г. Жаужұмырдың құрамында сабын 
Жалбыз да көп жылдық шөп тектес есімдік. Биіктігі - 
Жинау және өңдеу. Жалбыздың жер үсті бөлігінен дәрі жасалады. 
Ем болатын аурулары:  
1.Ыстық тұмауға 9 г бірсаларды, 4,5 г екпе қара 
2.Белгілі себептерден ішкі органдардың ыстығы көтеріліп, көз қызарып, іскенде, 
3.Жас балаларға қызылша шығып, денесі қызғанда, жұтқыншақ қызып ісінгенде, 
4.Жас бөбектерге тұмау тиіп, денесі қызғанда, жас жалбыздан тиісті 
Сиыр сілекей - көп жылдық шөп тектес өсімдік, биіктігі 
тәрізді, қандауыр формалары болады. Гүлі түтік тәрізді, солғын көкшіл 
Тау беткейлерінде, орман етектерінде, қалың бұталардың араларында өседі. Алтай, 
Жинау жөне өңдеу. Бұл шөптің тамыр сабағы дәрі болады. 
Ем болатын аурулары жүректі, өкпені дымқылдандырып, денедегі сұйықтықты реттейді. 
1. Туберкулезден қан түкіргенде, сиыр сілекейден 500 г, белеткаладан, 
2.Темір жетіспейтін қан аздыққа сиыр сілекейден 30 г, қара 
3.Құнарсыз тамақтың салдарынан болатын қан аздыққа сиыр сілекейде 15 
4.Өкпе туберкулезінен дене қызғанда, сиыр сілекей мен тұйық қонақты 
5.240 г сиыр сілекейді суға қайнатып, қоймалжың болғанда, саядағы 
6.Сиыр сілекейді асқазан және кек бауыр әлсіздігіне, өкпе ыстығынан 
Сасық қоға. Бұл - көп жылдық шөп тектес өсімдік. 
Жинау және өңдеу. Қоғаның тамыры дәрі болады. Тамырын 
Адыраспан (Garmala Peganum L). Орта Азия мен 
Адыраспанның дәрілік қасиеті тым ертеден белгілі. Оны 
Адыраспаннан дәрі жасау үшін сабағын гүлдеген кезде орып 
Ол үшін адыраспан шөбін көлеңкеде кептіріп ұнтақтайды. Сол ұнтақтың 
Ал қышыма қотыр, теміреткінің барлық түріне мына төмендегі рецепті 
200 грамм адыраспан шөбінің ұлтағын 200 грамм темекіге қосып 
Адыраспанның дәнінен 100 грамм, зығыр дәнінен 100 грамм алып, 
Адыраспанды халық медицинасында басқа шөптерге қосып, қайнатындысын кептеген ауру 
Жинау және өндеу. Жер үстіндегі бөлігі және тұқымы дәріге 
Ем болатын аурулары:  
1.Сабағы мен жапырағын қайнатып, мөлшермен ішсе, талма, сал, ұмытшақтық, 
2.Сабағы мен жапырағынан 30 г алып, жаншып, 120 мл 
3.500 г шөбін 0,5 л қызыл араққа қайнатып, күніне 
4.Күніне 4-6 грамнан он бес күн ішсе, ревматизм ауруын 
5.Тісті адыраспанның шөбімен ыстаса, қақсап ауырғаны басылады.  
6.Буынның жел - күз қоздырған қабынуына қолданылады. Ол 
сабағы мен жапырағын жаншып, буынға танады.  
Пайдалану мөлшері: сабағы мен жапырағынан 4 - 8 
Лобнор кендірі. Бұл көп жылдық  
тәріздес ақ сұйықтығы болады. Сабағы жылтыр, түксіз 
бөлігі кеп бұтақты, сабақ қабығы көп бұтақты, мықты болғандықтан, 
Ашалы гүл шоғыры болады. Гүлі қызғылт түсті, қоңырау тәрізді, 
Өзеннің төменгі аңғарларында, 
Жинау және өңдеу. 
Ем болатын аурулары: ыстықты қайтарады, бауыр қызметін  
1. Қан тасығанда, бас ауырып, көз қарауытқанда, ұйқы қашқанда, 
2.Тұмаудың алдын алу үшін 500 г л обнордың 
Пайдалану мөлшері: 4,5 - 9 г.  
Аюбұлақ – бйіктігі 0,4-1,2 см, қалың қабығы түктеніп тұратын 
Еліміздің Европалық бөлігінде орталық және Оңтүстік аудандарында, көбінесе шабындық, 
Алтын тамыр- ірі әрі жуан тамыры бар, көп жылдық, 
Бүлдірген – тамырланып жайыла өсетін көпжылдық өсімдік. Гүлдері ірі, 
Еліміздің барлық жерлерінде таралған ылғал жеткілікті тоғайлы жерлерде өседі.Дәрілік 
Бақбақ – биіктігі 5 сантиметр сындырғанда сүт сияқты ақ 
Жапырағы ұзынша келеді, гүлі ашық сары түсті. Сәуір-қыркүйек айларында 
Еліміздің солтүстігінде Ылғалды шөп шабындық жерлерде, ашық аландарда, тау 
Итмұрын – бұталы өсімдік. Итмұрынның пайдасы өте көп. Мысалы 
Жалбыз- биіктігі 20-60сантиметрдей, тік өсетін төрт қырлы сабағы бар 
Жантақ – тікенекті көпжылдық дәрілік шөп өсімдігі.Сабақтарында кезектесе орналасқан 
Тасшөп- биіктігі 3-10 сантиметр дәрілік шөп. Сабағы қысқа түктер 
Құрашасайда жолжелкен де өседі. Оның емдік қасиеті мол. Дәрі 
Ауылымыздың бақ-бақ өсімдігі жерімізге ерекше түр береді, себебі мамыр 
Түйежапырақ та елімізде көп кездесетін емдік өсімдік болып саналады. 
2 Шашыратқыға жалпы сипаттама  
Шашыратқы (цикорий обыкновенный)– латынша Cichorium, күрделігүлділер тұқымдасына жататын 
Гүлдері көгілдір, ашық көгілдір түсті, тілше тәрізді жапырақтармен қоршалған,жапырақтарының 
Жер шарында шашыратқаның 12 түрі бар,соның ішінде 4 түрі 
Шашыратқы жайында ескіде аңыз болған. Барлық елдерге дерлік шашыратқының(цикорий) 
Бұл күндері оны күз айларында айырмен немесе күрекпен еш 
Шашыратқы тамырында, жапырағы мен тұқымында 60% (құрғақ салмақта) полисахарид 
Ж и н а у және ө ң д 
Шашыратқы тамырын кептірген кезде аздап қуырып алуға да болады. 
Шашыратқының шипалық қасиеті,халық медицинасында маңызы  
Шашыратқы халық медицинасында кеңінен қолданылатын өте бағалы дәрілік өсімдік. 
Шашыратқанаң негізгі қасиеті жүректің қатты соғуын басады және қан 
Халық медицинасында қазіргі кезде көптеген ауруларға: зат алмасу процесінің 
Дәрі жасау үшін шашыратқының тамырын күзде қазып алады. Оның 
Шашыратқының тамырынан жасалған дәрілердің микробтарды жоятын, тамаққа тәбетті арттыратын, 
Дене сыртында пайда болған іріңді бөртпелерді өсімдіктің тұнбасымен емдейді. 
Дәріні дайындау және қолдану тәсілі. Ұнтақталған өсімдік тамырының 20 
Спиртті тұнба: ұнтақталған өсімдік тамырының 20 грамын 100 мл 
Халықтық емшара ретінде тамырының қайнатындысы мен шөбінің тұнбасын күш-қуат 
Шөбінің тұнбасы мен тамыр қайнатпалары қандағы қант мөлшерін төмендетіп 
3 Тірі ағзаларды халық емшілігінде пайдаланудың тиімді 
3.1 Тірі ағзаларда халық  
Ғылыми медицинаның бүгінгі өркендеуінде медицинаның басқа да ғылыми техникалық 
Әрине, халық емшілерінің күнделікті тәжірибесінде қолданылған дәрілері сол қалпында 
Эфедраның және сол тұқымдас тағы бір шипалық қасиеті барын 
Оларда қандай емдік сыр - сипаттар барын анықтап, жан 
Халық медицинасының белгілі дәрілік өсімдіктер мен басқа да заттары 
Қазіргі кездегі ғылыми медицинаның ірі саласы — физиотерапияда халықтық 
Сол сияқты халық емшілерінің тәжірибесінде басты орын алған емқұлық 
Қазақ халық медицинасының даңқын шығарған, сөйтіп ғылымға ірі үлес 
Совет өкіметінің ең алғашқы жылдарында-ақ бұл завод шығаратын өнімнің 
Сондай - ақ, көкемарал (қоян капустасы) атты өсімдікті Тарбағатайдың 
Октябрь революциясына дейін қазақтардың жабайы раушан гүлінің қайнатқан тұндырмасын 
Алтай мен Тарбағатайды мекендеген қазақтар тіс ауруын «ұсайка» (волчеядник 
Қазақта «Мендуана — еміңіз, ешкінің майы — жеміңіз» деген 
3.2 Тірі ағзаларды халық емшілігінде пайдаланудың кері әсері  
Бұдан басқа халық медицинасында құрқылтай деген құстың ұлсынан қайнатып 
Көшпелі халық емшілері сынап пен 
жұмсайды. Сынаптың сифилиске ем болатынын ғылым да жоққа шығармайды. 
Мүсәтір ғылыми медңцинада да қолданылады. Бірақ оның да өрісі 
Ал көшпелі халықта жиі кездесетін тері аурулары, сар қотырды, 
Теріге түскен жара қандай болмасын, оған күкірт, күкірт қышқылы 
Халық медицинасында шикан мен ісікке қара сабын мен қимайы 
1. Итсигек атты өсімдік күлінің сүзген сілтісіне малдың 
2. Жер ошақта өртеген қойдың құмалағы 
Халык медицинасында бұл екеуінен баска да анти - септіктік 
Қазактың халық емшілері көпті көрген аңғарымпаз қарттар кейбір денесі 
Адам денесіндегі миллиардтаған клеткаларда (қоректік заттар алмасуы) жаңасы келіп, 
Булаудың да мақсаты дәл сондай. Әрине, оның мәнін медициналық 
Суык тиіп, шаншу қадалған науқасқа халық емшілері банкі қойған. 
Суық тиіп, ыстығы көтерілген науқасты терлету үшін әр емші 
Халық емінде кейбір емшінің науқасты жаңа сойған қойдың терісіне 
Үстіміздегі ғасырдың жиырмасыншы жылдарында науқасты қойдың жаңа сойған терісіне 
Халык емшілері қазір медицина ғылымының соңғы кезде өсімдіктен жасаған 
Медицинада науқастың түріне қарай маманын іздейді. Олардың білімдісін таңдап, 
Емші де мен мына ауруды емдеймін, анау ауруды емдей 
Дәрі - дәрмектің көбісі өсімдіктерден жасалады. Бірақ өсімдік құрамы 
Далада туып - өскен, өмірі мал бағумен өткен халық 
Құмырсқаның илеуінде қандай шипалық қасиет бар? Керісінше, ғылыми 
Қазақтың бақсы - балгерлері жөнінде, медик болмаса да, оқыған, 
Е. Досымбаев «Тәуіп пен бақсылар» (1904) атты мақаласында бақсы 
Сол жылы Түркістандағы мұғалімдік семинарияның төртінші класының оқушысы Құдабай 
XIX ғасырдың аяқ шенінде (1895) атын қоймаған автор жариялаған 
орыс мәдениетіне түсіне бастағанын «Орыс дәрігері болмаған 
Қазақ халық медицинасы жайында ел арасында осы күнге дейін 
Ата - бабаларымыздың көне дәуірден келе жатқан материалдық және 
Оқып, қазіргі медицина мамандығын алып, сол тәуіптер емінің науқасты 
Әлемдегі басқа халықтар секілді, қазақтың да өзіндік тарихы бар. 
қазақтың өмірі, түрмыс - тіршілігі өзгеше 
Олар ауру - сырқауға үшыраған адамдарға көмекке келіп, ауырып, 
Шөппен емдеушілердің көпшілігі арнайы білімі жоқ, қарт адамдар. Олар 
Бұл барды қадір тұтпайтын, қолда жоқты іздейтін кейбіреулердің қанына 
Қорытынды  
Қорыта келгенде, адам денсаулығын сақтау жолындағы күрес, елдің қасиетті 
Бүгінгі медицина әлемдік ғылыми медицинаның жетістіктерін меңгерген ғылым, ғылыми 
Халықтық медицина - этнологиялық ғылым саласы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:  
Құлдыбаев М. Ауыл шаруашылығы микробиологиясы – Алматы: «Білім» 1994 
Биғалиева А.Б.,Жамалбеков Е.,Білдебаева Р.М. Қазақстан топырағы мен оның экологиясы 
Дәменова Н.С. Топырақ биологиясының практикумы – Алматы 2004 жыл.  
Моминова Ш.С. Топырақтану оқу құралы – Шымкент 2004 жыл.  
Жамалбеков Е., Білдебаева Р.М. Топырақтану және топырақ географиясы мен 
Шоқанов Н. Микробиология. Оқулық.-Алматы: «Санат» 1997 жыл.  
Мирзадинов Р.А., Үсен Қ., Торғаев Ә.Ә., Дүйсенбеков С.Л.,  
Тазабекұлы Т., Тазабекова Е. Топырақтану түсіндірме сөздігі – Алматы: 
Тазабеков Т.Т. Топырақтар географиясы – Алматы: 1959 жыл.  
Бабьева И.П., Зенова Г.М. Биология почв. М.:Изд.МГУ,1986 г.  
Жақсыбаев Ч.Ж., Усманова А.А. Топырақ өңдеуді механикаландыру Алматы: «Қайнар» 
Иманғазиев К. Егіншілікке тыңайтқыш қолдану жүйесі - Алматы: «Қайнар» 
Оспанов Ө., Жамалбеков Е. Қазақстанның жер қорлары, оларды бағалау 
Сейітов И., Саудабаев Г., Әбдірашев Ш. Агрономия негіздері – 
Герасипов И., Глазовская М. Топырақтану негіздері мен топырақтар географиясы. 
Бейсеева Г.Б. Экология және табиғатты қорғау – Алматы: 2001 
Тазабеков Т.Т. Топырақ географиясы – Алматы: 2000 жыл.  
Елешев Р., Смағұлов Т., Балғабаев Ә. Агрохимия және тыңайтқыш 
Долгополов А.И. Ауылшаруашылық негіздері – Алматы: 1959 жыл.  
Гельцер Ю.Г. Бтологическая диогностика почв. М., 1986 г.  
Тимирязов К.А. «Егіншілік және өсімдіктер физиологиясы», Алматы: Қазақ мемлекет 
Оспанова Ө., Жамалбеков Е, «Құнарлы жер – құтты мекен», 
Мамышов М.М. «Топырақ және өсімдік экологиясы», Алматы: Агроуниверситет, 2009ж. 
Қазақстан ұлттық энциклопедия «Қазақ энциклопедиясының» бас редакциясы Алматы, 2006ж.