Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік жүйесінің қазіргі жағдайы

Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік  жүйесінің қазіргі жағдайы

 

Өлшем бірлігі – бұл  берілген ықтималдықтың бекітілген шекарасында орналасқан өлшеу қателігі және өлшеу нәтижесі мен шама бірлігінің заңды түрде берілуді сипаттайтын  өлшем күйін айтамыз.

Яғни бұл өлшем бірлігін қайталап өткізуге қажетті орындалатын  көп түрлі өлшемдердің барлық нәтижелерін, олар талап еткен дәлдіктін  кепілі мен оның нақтылығымен қабаттас жүреді.Өлшеу қателігі «өлшеудің  қатесі» деп атауға бола ма? Жоқ, себебі қате деп оператормен жіберілген қатені айтады.Өлшем бірлігін қамтамасыз ету (ӨБҚ) дегеніміз – заңды актілерге  сәйкес өлшем бірлігін қалпында ұстауға  бағытталған, сондай-ақ мемлекеттік  стандарттар мен басқа да өлшем  бірлігін қамтамасыз ететін нормативтік  құжаттармен бекітілген нормалар мен  ережелер .

Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің негізгі мақсаты – Қазақстан  Республикасының эканомикасы мен  халықтың құқықтарын дұрыс емес нәтижелер  салдарынан сақтау болып табылады (Қазақстан  Республикасының 4-ші бабының «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы»  заңының формулировкасы туралы ойлансақ, ол салдардан емес, ол дұрыс емес нәтижелерінен сақтау).

Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің басқа мақсаттары: 
-   қызмет пен процесстердің, мемлекеттік және импорттық өнім сапасының қауіпсіздігі; 
-    ғылыми жұмыстар мен іргелі зерттеулер кезіндегі өлшемдердің дұрыстығы 
-   материалды және энергетикалық ресурстар есебінің дұрыстығы; 
-    қоршаған ортаны қорғау, қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету, адамдардың еңбек және тұрмыс жағдайларының қауіпсіздігін қадағалау, диагностика мен ауруларды емдеу кездегі өлшеу нәтижелерінің дұрыстығы.

ӨБҚ – заттардың құрамы мен қасиеттері, табиғи құбылыстардың  қасиеттері, қоршаған ортаның күйі мен адам денсаулығын қорғау, хабарласу  құрылғылары мен көлік жұмыстарының сапасы туралы, өлшеудің дұрыс мәлімет алудың, сондай-ақ Қазақстан Республикасының эканомикасы мен халықтың құқығын дұрыс емес өлшеу нәтижелерінің салдарынан қорғау кепілі болып табылады.

Қазақстан Республикасының  мемлекеттік қамтамасыз ету жүесі (ҚР МӨЖ) бұл – Қазақстан Республикасындағы  өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі  субъектілер, нормалар, құралдар мен  әрекет түрлерінің мемлекеттік басқару  жүесі.

Өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі әрекеттер және мемлекеттік басқару жүесін құру мен еңгізу үшін салмақты алғышарттар  болды: 
-       біріншіден, өлшеу адам әрекетімен жасалған жаппай өнім болып табылады, және де еңбек қауіпсіздігі, қоршаған ортаны қадағалау, өнім қауіпсіздігі мен сапасын қадағалау, материалдық және энергетикалық құндылық ресурстарының есебі, ауруларды емдеу диагностикасы және т.б. қадағалау шарттары негізінде жыл сайын оларға деген сұраным өседі; 
-    екіншіден, өлшем адам әрекетінің ең негізгісі болып табылады, және оның сапасының талаптары (яғни дәлдікті) үздіксіз өсіп отырады; 
-    үшіншіден, халықаралық ынтымақтастықтың дамуы (сату, ғарышты танып білу жөнінде бағдарламаларды бірігіп зерттеу, медицина саласы, қоршаған ортаны қорғау) өлшеу нәтижелеріне өзара сенімділікті талап етеді. 
Өлшеу мәліметтерінің дұрыстығы мен нақтылығын жоғарлату мәселесін метрология шешуі керек, және халық шаруашылығының барлық салаларында қолданылатын оның нәтижелерінің шешімі, мемлекеттік шешу мәселелерінің біріншісі болып қалады.

«Өлшеудің мәліметі» ұғымы  – техникалық құралдарды қолдануымен, тәжіребиелі жолмен алынған құбылыстардың, процесстердің, өнімдердің, бұйымдардың, материалдар қасиеттерінің өлшемдік сипаттамасы туралы кез-келген мәліметті  қамтиды.Өлшеу жолымен алынған  мәлімет, халық шаруашылығының барлық дерлік басқару органдарының әрекетіне  негізделген. Бірақ бұл өлшем  бірлігінің шарты кезіндегі өлшеу  мәліметі (өлшеу нәтижесі) оның дәлдік көрсеткіш мәнінің бағалауы мен  бекітілген бірлік түрінде берілсе  ғана мүмкін .Осының нәтижесінде өлшеу  мәліметінің анықтау, қамтамасыз ету  бірдейлігі мен дұрыстығына бағытталған  метрологиялық әрекет өлшем бірлігін қамтамасыз ету ретінде анықталады.

Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесін еңгізер  алдында ҚР метрологтары өзінің әрекеттерін  өлшеу құралдары мен өлшемнің бірдейлігін қамтамасыз ету жолымен  жүзеге асырылған, яғни олар нормаларға сәйкес келетін, мемлекетте бекітілген бірліктер мен олардың метрологиялық  сипаттамаларда барлық градуировканы  иеленуді қадағалайды. 
ҚР МӨЖ-ні жасау мен еңгізу, метрология дамуындағы жаңа негізгі деңгейлер әкелуді болжады. Осылай алғаш рет салаға заңды түрде өлшеу нәтижелері мен метрологиялық қызмет процессінің әрекеті қосылып, оның өлшем бірлігін қамтамасыз ету негізінде өлшеу құралдары мен өлшемнің бірдейлігін қамтамасыз етудің мәні мен мақсаты өзгертіледі. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мәніне, құрама бөлігі ретінде, өлшеу құралдары мен өлшеудің бірдейлігін қамтамасыз ету кіреді.

Өлшем бірлігін қолдауына  бағытталған, талаптар мен нормалардың  ережелерін бекіткен, нормативтік құжаттардың  комплексі ретінде, өлшем бірлігін қамтамасыз ететін мемлекеттік жүесі (МӨЖ), мемлекетте 1966 жылы КСРО-ң стандартизация және метрология жөніндегі комитетпен қабылданады, ал 1971 жылы өлшемді орындау  методикасының метрологиялық аттестацияны, өлшеу құралдарының мемлекеттік  және ведомстволық тексеру мен өлшеу  құралдарының мемлекеттік сынауды  өткізу тәртібі мен ұйымдастыруды  анықтайтын МӨЖ нормативтік құжаттар қатары шықты. Бірақ МӨЖ нормативтік  құжаттар ретінде қазіргі заманға  сай метрологиялық әрекеттерді  жүзеге асыруды қамтамасыз етпейді.

Сондықтан қазіргі кезде  МӨЖ-ні өлшем бірлігін қамтамасыз етудің субъект, нормалар, құралдар мен әрекет түрлерін басқарып, оның нәтижесі берілген ықтималдықта, белгіленген шекарасынан  шықпайтын өлшемнің қателігі мен  заңды өлшем бірлігі күйіндегі  мемлекеттік жүесі деп түсінеді.ҚР МӨЖ-сі өлшем бірлігін қамтамасыз ету  негізінде субъект, нормалар, құралдар мен әрекет түрлері өзінде қамтитын бағынышты жүені құрастыруды  қарастырды. Мысалға ҚР МӨЖ жүесіндегі ҚР Ст 2.11 сәйкес Қазақстан Республикасындағы  бағынышты жүесіне калибрлеу  жүесі орнатылған. 
ҚР МӨЖ объектілері мен құрлымы 2 Қосымшада көрсетілген. ҚР МӨЖ-ң негізгі мақсаты — өлшем бірлігін қамтамасыз етудегі мәселелерді шешу үшін, нормативтік-құқықтық, техникалық және эканомикалық жағдайларды жасау болып табылады.

ҚР МӨЖ-ң негізгі міндеттеріне мыналар жатады: 
-   өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөнінде оптималды басқару принціптер мен әрекеттерін дамыту;

-  шама бірліктер эталонды базасын құру мен жетілдіру;

-  метрология саласындағы негізгі терминдер мен анықтамаларды бекіту;

- өлшем бірлігін қамтамасыз етудің нормативтік базасын құру мен жетілдіру; 
- метрология саласындағы ережелер, талаптар мен нормалармен бірге, халықаралық, мемлекетаралық, аймақтық және мемлекеттік ережелер, нормалар мен талаптардың оңтайлылығы;

-  өлшеу саласындағы информациялық қамтамасыз етілу. 
ҚР МӨЖ-ң негізгі ұстанымдары:

-  ҚР-ң териториясында қолдануға рұқсат етілген заңды шама бірліктеріндегі өлшеу нәтижелерінің бірігуі;

-  берілген ықтималдықпен орнатылған шекараларында орналасқан, қателігі бар өлшемді жүзеге асыру;

-    өлшеу құралдарының шама бірлік эталондарынан өлшем бірлік мөлшеріне берілуі;

-   заңды және нормативті құжаттарға сәйкес өлшем бірліктерін қамтамасыз ету бойынша әрекеттерді жүзеге асыру.

ҚР МӨЖ объектілері  мыналар:

-  шама бірліктері;

-  шама бірлік эталондары;

-өлшеу құралдары (ӨҚ);

-  өлшеу нәтижелері мен әдістерінің және өлшеу құралдарына талап қою;

-   өлшемді орындау әдістемесі (ӨОӘ);

-   нормативтік құжаттар (НҚ).

Келесі бөлімдерде МӨЖ-ң  объектілерін анығырақ қарастырамыз. Бұнда өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің ерекшеліктеріне  тоқталу керек. Шама бірліктері Қазақстан  Республикасының териториясында халықаралық  өлшеу жүесінің шама бірліктерін  қолдануға рұқсат етіледі. Стандартизаци, метрология және сертификация жөніндегі  өкілетті органның шешімі бойынша халықаралық өлшеу жүесіне кірмейтін шама бірліктері рұқсат етіледі.

Шама бірліктерінің мемлекеттік  эталоны. ҚР МӨЖ-ң техникалық негізін  шама бірліктерінің мемлекеттік  эталондары құрайды. Олардың құрлымы  мен мазмұнын мемлекет жүзеге асырады. Мемлекеттік эталондар шама бірліктерін  сақтау мен қайталау үшін арналған (шама бірліктерін есе немесе үлестік  мағынасында) және ол Қазақстан Республикасының  териториясындағы бастапқы ретінде  өлшемнің басқа өлшеу құралдарына  беру мақсатымен қолданылады .

Қазақстан Республикасында  қолдануға рұқсат етілген шама бірлікті анықтау үшін өлшеу құралдары  қолданылады, және олар орнатылған талаптар мен эксплуатация шартына сәйкес болуы керек.

Өлшеулерді орындау әдістері, салаларда қолданылатын мемлекеттік  метрологиялық қадағалаумен жүзеге асырылады (ҚР 23 бабы «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» заң), және олар орнатылған тәртіппен стандартизация, метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органмен аккредиттеуге керек, өнімдерді  орындау әдістерін аттестацияланатын  және жасауды жүзеге асыратын Метрологиялық  қызметтін ҚР МӨЖ-ң реестіріндегі  метрологиялық аттестация мен регистрациядан өтуі керек.

ҚР-ң териториясындағы міндетті түрде қолданылатын ҚР МӨЖ нормативтік  құжаты стандартизация, метрология және сертификация жөніндегі өкілетті орган  бекітеді.

ҚР МӨЖ Қазақстан Республикасына қойылған талаптар бойынша өлшеу  дәлдігі мен бірлігін қолдау және жетістіктеріне арналған, техникалық және нормативтік негізінің жиынтығы болып табылады.

ҚР МӨЖ-ні ұйымдастыру  негізі ҚР-ң қызметі болып табылады. 
Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік басқарылуы, Қазақстан Республикасының стандартизация, метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органы мен ҚР-ң Мемстандартымен жүргізіледі, олар 4 Қосымшада көрсетілген функцияларды орындайды. 
Қақастан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің Мемстандарты: 
-                       ҚР-ң метрологиялық қызметінің жұмыс координациясын жүзеге асырады; 
-  метрология саласындағы іргелі зерттеулер жүргізуді ұйымдастырады; 
-  өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі нормативтік құжаттарды бекіту мен жұмыс тәртібін анықтайды; 
-  өлшеу құралдарын жөндеу, қолдану және жасау тәртібін анықтайды; 
-  өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің реестірін жүргізеді; 
-  метрология жөніндегі халықаралық және аймақтық ұжымдарда Қазақстан Республикасының өкілі болады;

- өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы кадрлерді дайындау мен қайта дайындауды ұйымдастырады.

Қазақстан Республикасы метрологиясының  техникалық негізін мыналар құрайды: 
- Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметімен қолданылатын шама бірліктерінің мемлекеттік эталондар жүесі;

- өлшеу құралдары, соның ішінде мемлекет териториясында қолданылатын заттар мен материалдардың құрамы мен қасиетінің стандартты үлгілері; 
-заттар мен материалдардың қасиеті мен физикалық константалар жөнінде стандартты анықтама мәліметтері. 
ҚР МӨЖ-ң нормативтік негізі мыналарды регламенттейді: 
- шама бірліктері;

- мемлекеттін салыстырып тексеру сызбалары мен мемлекетін шамаэталондары; 
- өлшеу құралдарын калибрлеу мен тексерудің әдістері мен құралдары; 
- өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамаларының нөмірленген номенклатурасы; 
- өлшеу дәлдігінің нормалары; 
-  өлшеу дәлдігінің көрсеткіші мен өлшеу нәтижелерін көрсету формаларының әдістері;

-  өлшеуді орындау әдістемесі;

-  заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандартты үлгілеріне қойылатын талаптар;

- жобалау, құрлымдық және техналогиялық құжаттарды, нормативтік құжаттардың метрологиялық сараптауын, өлшеу құралдардың калибрлеуі мен тексеруді, метрологиялық аттестацияны, сынауды ұйымдастыру мен жүргізу тәртібі;

-метрология саласындағы  терминдер мен анықтамалар. 
ҚР МӨЖ номативтік құжаттары мыналарға бөлінеді:

-номалар мен ережелерді  және жалпы талаптарды орнататын,  негізін қалаушысы;

- өлшемнің қандай да бір түріне нормалар мен ережелерді және талаптарды регламенттеу.

ҚР МӨЖ-дегі өлшем бірлігін қамтамасыз ету үшін келесі жұмыстар орындалады: 
- ҚР МӨЖ-ң нормативті құжаттарды жасау мен жетілдіру; 
- Қазақстан Республикасының  шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарын жасау, қолдану, сақтау және жетілдіру; 
- шама бірліктері, мемлекеттік эталоннан өлшеу құралдарына шама бірліктерінің өлшемінің берілуі.

Өлшеу құралдарының бірдейлігін  қамтамасыз ету келесі жолдармен  жүргізіледі: 
-бекітілген типке сәйкестігі мен типтің бекіту мақсатымен өлшеу құралдарын сынау; 
-  өлшеу құралдарының метрологиялық аттестациялауы; 
- өлшеу құралдарын калибрлеу мен салыстырып тексеру;

- өлшеуді орындау әдістемесінің метрологиялық аттестациясы:

- өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша әрекеттерді лицензиялау;

-мемлекеттік метралогиялық  бақылау мен метрологиялық қадағалау;

-МӨЖ-ң эксперт-аудиторларын  дайындау мен атестациялау; 
- өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы мамандылығын жетілдіру; 
- ақпараттық қамтамасыздандыру;

- Қазақстан Республикасымен жасалған халықаралық келісім шарт негізінде, шет елдерінде метралогия саласында жасалған жұмыс нәтижелерін мойындауды қамтамасыз ету;

- метрология бойынша халықаралық және аймақтық ұжымдардың жұмыстарына қатысу.