М.Шаханов поэзиясы

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі  

Филология факультеті  

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ  

Мұхтар Шаханов  поэзиясының қалыптасуы мен даму жолы  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ  

КІРІСПЕ..................................................................................................................3  
1. М.Шаханов поэзиясының көркемдік жүйесі  
1.1. Ақын лирикасындағы стильдік жаңашылдық ...........................................10  
1.2.Шаханов жырларының тақырыптық және құрылымдық ерекшеліктері................................................................................................  
2. ШАХАНОВ – эпик ақын.............................................................................43  
2.1.М.Шаханов поэмаларындағы азаматтық әуен................................ ....  
2.2.Ақын шығармаларындағы рухани-адамгершілік құндылықтар..............49  
ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................55  
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ.....................................................57  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ  

Шын дарын өз заманының  шындығын  
«Мұхтар Шаханов өлеңдері – ұлттық поэзияның  
Поэзиядағы көркемдік жүйенің жасалу және қалыптасу сипаты 
Осы тұжырымдарды шығармашылығына мықтап өзек еткен 
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХ ғасырдың алпысыншы 
Мұхтар Шаханов туралы Ғабит Мүсірепов «Дарын танылады. Ар-намыс танылады. 
Ой маржанын бүкіл әлемінен, ал поэзияның бояуларын халықтық жырдан 
Шаханов поэзиясы – ұлттық сананы  
Жалпы өмір жолы мен шығармашылығы және қол жеткізген 
Зерттеу мақсаты: Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – қазақ 
Зерттеу нысаны: Мұхтар Шахановтың шығармашылығы  
Зерттеу пәні: Мұхтар Шахановтың лирикалары, поэмалары.  
Зерттеу болжамы:  
Егер Мұхтар Шахановтың лирикасы мен поэмалары төмендегідей көрсеткіштермен 
ақын шығармаларының мән-мазмұнын айқындайтын ғылыми ұғымдар мен зерттеулер жинақталса;  
ақынның өзіндік қолтаңбасын танытатын стильдік ерекшеліктер айқындалса;  
оның поэзиясының тақырыптық-идеялық құндылықтары айқындалса;  
өзіндік тілдік өрнектерін танытатын шығармалары теориялық жағынан зерделенсе;  
ақын поэзиясының көркемдік ерекшеліктері талданып, ұлттық руханияттағы өзіндік  
Зерттеу міндеттері:  
Мұхтар Шаханов өлеңдерінің өзіндік стиліне шолу жасай 
ақын лирикаларын тақырыптық жағынан топтай отырып, оның идеялық құндылығын 
М.Шахановтың балладаларын талдай отырып, ақынның қазақ поэзиясында лириканың осы 
Шахановтың поэмаларын талдай отырып, оның эпик ақын ретіндегі ерекшілігін 
эпикалық туындыларын талдау арқылы, ақын шығармашылығының негізгі кредосы рухани-адамгершілік 
жалпы, ақын шығармашылығының негізгі сипаттарын талдай отырып, оның қазақ 
Мәселенің зерттелу деңгейі: Ақын Мұхтар Шаханов өз оқырмандарын 
Мұхтар Шаханов туралы Ғабит Мүсірепов «Дарын танылады. Ар-намыс танылады. 
Заманымыздың заңғар жазушысы Шыңғыс Айтматов үзеңгілес келе жатқан інісі 
Шаханов поэзиясы мен тұлғасы туралы шет ел азаматтарының пікірлерінің 
«Орыс ақыны Андрей Вознесенский: «Для меня Олжас и Мухтар 
Джеймс Биллингтон:( профессор, АҚШ Конгресі кітапханасының директоры) 
Феликс Кузнецов, академик, Ресей ғылым академиясының әлем әдебиеті 
Рустан Рахманалиев (Калифорния Академиясының академигі, тарих және әлеуметтану ғылымдарының 
Джон Эшбери,. (америка ақыны): «Мухтар Шаханов XXI века.- великий 
Оскар Ариас Санчес. (Нобель сыйлығының иегері, Коста-Рика республикасының экс-президенті): 
Евгений ЕВТУШЕНКО (орыс ақыны) : «Поэт Мухтар Шаханов - 
Осы айтылған пікірлердің өзі Мұхтар Шаханов шығармашылығына деген 
А.Қ.Машақованың «Казахская литература в современной зарубежной рецепции » 
Қазақ лирикасын зерттеген ғалым Бақыт Кәрібаеваның «Қазақ лирикасының поэтикасы» 
Соңғы жылдары жарық көрген қазақ әдебиеті тарихының академиялық 10 
Сонымен қатар Ж.Құлиев, Л.Сандыбай, Е.Сүйінов, Ш.Өсерова сынды т.б. 
Мәселенің деректі көзі: Дипломдық жұмыстың дерек 
Сонымен қатар Ж.Құлиев, Л.Сандыбай, Е.Сүйінов, Ш.Өсерова сынды т.б. 
Әдіснамалық және теориялық негіздері: Әдебиеттану ғылымының негізгі салалары бойынша 
Зерттеу әдістері: Тақырып ерекшелігіне және жұмыс мақсатына байланысты 
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы:  
Шахановтың өмір жолына шолу жасала отырып, оның ақындығымен қатар 
Ақын поэзиясындағы азаматтық әуен , ұлттық рух сияқты халықтық  
мәселелер талданып, олардың маңыздылығы негізделеді;  
Ақын шығармашылығының мақсат-міндеті анықталып, олардың қазақ әдебиеті тарихындағы маңызы 
Шаханов поэзиясының тақырыптық ерекшелігі, стильдік саралығы талданып, ақынның өзіндік 
Ақын поэзиясындағы жанрлық даму тенденциясы қарастырылып, оның қазақ әдебиетіндегі 
Дипломдық жұмыста қамтылған мәселелер мектеп оқушыларының, филология факультеті студентттерінің 
Диплом жұмысының құрылымы:  
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан қорытынды бөлімнен және пайдаланылған 
«М.Шаханов поэзиясының көркемдік жүйесі» деп аталатын бірінші тарауда  
Зерттеудің екінші тарауы «Шаханов – эпик ақын» деп 
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін негізгі тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі. 

 

І .М.Шаханов поэзиясының  көркемдік жүйесі  

1. Ақын лирикасындағы стильдік жаңашылдық  
   

ХХ ғасырдың алпысыншы  жылдарында қазақ поэзиясында ешкімге  ұқсамайтын өз 
Мұхтар Шаханов туралы Ғабит Мүсірепов «Дарын танылады. Ар-намыс танылады. 
Шын дарын өз заманының шындығын  
Мұхтар Шаханов өлеңдері – ұлттық поэзияның  
Поэзиядағы көркемдік жүйенің жасалу және қалыптасу сипаты 
Осы тұжырымдарды шығармашылығына мықтап өзек еткен 
Мұхтар Шаханов қазақтың бай ауыз  
Дипломдық жұмысымызда көрнекті ақын, қоғам қайраткері Мұхтар Шаханов поэзиясының 
Мұхтар Шаханов 1942 жылы 2 шілдеде Отырар ауданы, «Шілік» 
М.Шаханов публицист, драматург, композитор ретінде де кеңінен белгілі. Оның 
Кезінде Ф.Хитцер «Европа үстіндегі найзағай» деп атаған, дүние жүзінің 
Алғашқы өлеңі «Сырдария» 1959ж. жарық көрді.Тұңғыш өлеңдер жинағы «Бақыт» 
Жалпы өмір жолы мен шығармашылығы және қол жеткізген 
Қазіргі қазақ лирикасының дамуы тенденциясы мен содан туындайтын түрлік 
Есен сау бармысыңдар, армысыңдар,  
Армысыңдар, қария қарлы шыңдар.  
Төсінен керуен-керуен көщ өткен тау  
Сен менің керуен-керуен алғысымды ал.  
Шумағын Мұқағалидың:  
Кең дүние, төсіңді аш мен келемін  
Кең дүние керемет қалпыңменен  
Жүрек болып кеудеме кірші менің  
Немесе «көктем келді ауылға, мамырлап бұлт, таң тамаша дүние, 
Ізгілік пен ізеттің баулауында,  
Мама қаздар самғайтын қойнауында,  
Достық атты қазына аралы бар  
Сонау Мақсат тауының жайлауында.  
Байқап қарасақ, қара өлеңнің буын өлшемі ғана роль ойнап 
Сөз жоқ, қара өлеңнің жалпы ырғақтық үндестігі осы буын 
Лириктеріміздің тілдік, образдық, жанрлық ізденісі осы қара өлеңнен тарап 
«Қазақтың қара өлеңі – құдыретім, онда бір сұмдық сыр 
Әр творчество тағдыры тарам-тарам. – Таланттың жетелеген жағына үй 
Әр талант өзін толық ашқанда барып өзіне тән стиль 
Шын мәнінде ол балладалар арқылы өзіндік поэтикалық мүмкіндігін толық 
Мосқал шебер күйіп-пісті:  
Қарағым-ау, мұның не?  
Көпсінгенің осы нұрсыз, шабаталы күнің бе?  
Енді қайттің?  
Әлде басың өкпелі ме иығыңа?  
Қалпымен драмалық элементтер өлеңге айналып тұр. Ұйқас, ырғақ, динамика 
М.Шаханов поэзиясындағы көркемдік жүйенің бір парасы өзі өмір 
Ұлттық сана - біріншіден өз халқын, 
Дәл осындай шығармашылығында ұлттық  
Поэзиялық шығармадағы ой-пікір ақын көзімен көріп білген, 
Ежелгі грек өнерінің табыстарынан, өзіміздің ауыз әдебиетінің тамаша 
Кез-келген шығарма халыққа түсінікті болуы керек. Сонда ғана 
Ақындардың барлығында қазақтың өлең мүмкіндігін  
Шаханов поэзиясы – ұлттық сананы  
Шиллердің, Шекспирдің драматизмі оқиға қоюлығымен, адам психикасының тереңдігімен ерекшеленетін 
Кейде стиль бөлек болғанымен мақсат біреу не көне стильдік 
Бұл тұрғыда Мұхтар Шаханов пен Төлеген Айбергеновтің, Қадырдан гөрі 
Мұхтар Шаханов пен Төлеген Айбергенов шешендіктен гөрі ой 
Шахановтың қуатты балладалары халыққа бірден жетті. Себебі онда 
Кең құлаштылық жағынан қазіргі қазақ лирикасында Төлегенге тым жақын, 
Даралыққа не жетсін көңілдегі.  
Бақытты жан мен болам төріндегі  
Өлеңде де ешкімге ұқсамайтын  
Мұрынымнан танысаң, елім менің! – деген жолдар ақын тіліне 
«Шіркін ана көргендей боп арманың таң құсын,  
Жырға құмар жәудір көз жаудыратып алғысын»  
Кел, Жанерке,  
Кел, жарығым,  
Қане төрлет  
Тоқтама.  
Жақсы келдің, айналайын!»  
Деп қалбалақтап жатты ана, - деген 
Әдетте сүйіктісінен онда да Саттардай азамат асылдан айрылған қыз 
Өлеңнің экспозициясы аса байыппен эпикалық тыныспен баяндалады. Кәдуілгі – 
Байқатпастан уақытты тез өткен  
Өнер толы өзекпен  
Жыр қанатын безеп кең  
Әнге басты жиналғандар кезекпен  
Алайда өлеңнің ішкі динамикасы шапшаң да ұшқыр. Оқиға белгілі 
Сен ән салдың зарлатып,  
Көздің жасын парлатып,  
Айналайын нар тұлға,  
Теңіз болсаң тартылма  
Өзен біткен шапқылап  
Еріп жүрсің артыңда  
Әлде шырқау таусың ба?  
Ал, тау болсаң таусылма  
Қазақтың кең даласы  
Жатсын сенің даусыңда.  
Көз алдыма көлбеді  
Толқын құм мен салқын мұң.  
Жарқын белес, жалқын күн,  
Жатты сенің даусыңда  
Жомарттығы халқымның  
Жатты сенің даусыңда.  
Көріп отырмыз, өлеңге ерекше динамика беріп тұрған бұл 
Қорыта айтқанда, Шахановтың плифондық стилін біз ақынның жаңашылдығы, 

 

 

1.2. Шаханов жырларының  тақырыбы мен жанры  

Өнер біткеннің  бастауы - өмір. Бірақ әркімнің өнері  әр 
Әр кезде де солай, кезеңнің шынайы шындығына екінің бірі 
Прогрестің негізгі тетігі – сапа. Қоғамның әр саналы адамы 
Бүкілодақтық және Қазақстан Ленин комсомол сыйлығының лауреаты, ақын М. 
Ақын М.Шахановтың творчествосы қазақ әдебиетінің классигі Ғ.Мүсіреповтің назарынан тыс 
“...Мен, кеш те болса, әлі де жастар қатарында жүрген, 
Екеуінің аты да Мұхтар. Біреуі – Мағауин Мұхтар, біреуі 
Бұл екеуінің ұлы Мұхтармен аттас болғандары қандай жарасып тұр. 
Әдебиетіміздің классигі Ғ.Мүсірепов өмірінің соңғы жылдарында жазған “Екі Мұхтар” 
Мұхтар ақынның отандық көлемде кең танылуы жөнінде: “Р.Ғамзатов, Е.Евтушенко, 
Ақынның ой қозғалысына, ойды өрбіте отырып суреткерлік түйін түюге 
Ақынның «Түсіну теоремасы» өлеңіндегі:  
Үш өлшем бар –  
Биіктік пен тереңдік, кеңдік (яки жазықтық)  
Бұл үшеуін бағаламау – көзсіздік һәм кереңдік, -  
деген жолдарында жасаған байламын: “Сөз жоқ, орындалуы үлкен күшке, 
Ғ.Мүсіреповтің өмірінің соңғы сәтінде туған елімен қоштасу хатын М. 
Үмітпен, күреспен, сеніммен өткізген ұзақ ғұмырымды қорыта қарасам қуанышым 
Қалам ұстауға халім болмағандықтан, хатты Әлжаппар мен Мұхтарға айтып 
Ал, М.Шаханов болса, ұлы тұлға, әдебиеттегі рухтас ағасына сүіспеншілігін 
Ғұмыр бойы тыным көрмей арпалысқан ар үшін,  
Шыншыл, адам мінезімен жақын еткен алысын,  
Күллі қазақ өнерінің арқалаған намысын  
Сенімен де қоштасар кез келгені мен, арысым?  
Дәуіріне қарай білген даналардың көзімен  
Әуезовтен кейінгі зор дара тұлға өзің ең.  
Саған деген қошеметтің ұлан-ғайыр аумағы  
Табытыңа бас иіп тұр қазақтың бар таулары.  
Саған сәлем кең далаңнан – жанарынан жас тамған,  
Саған сәлем жас буыннан – жазылмаған дастаннан.  
Қай кезде де туған елге деген ұлы махаббат  
Өз ұлтының даналарын қадірлеуден басталған.  
Ғасырыңа қуат қосқан даңқыңды ешкім бөгемес  
Қазақтың сөз өнерінен бой көтерген Эверест  
Қадірлім-ау, ескерткіш қып сенің ұлы тұлғаңа  
Көк тіреген асқар таудың өзін қойса көп емес! [1.56]  
Қысқа ғана өлеңде кейіпкер жанына бойлай, оның адами қасиеттерін, 
Шаханов поэзиясын бізге жақын ететін тағы бір қасиет – 
«М. Шаханов жайлы зиялы замандастарында екі ұдай ұғым бар. 
Мәселен, француз сыншысы А. Мазюр 1833 жылы былай деп 
Ал қазіргі батыстың кейбір сыншылары, керісінше, кезіндегі көпке мәлім 
Біздіңше , бұл екі ақынға да – «мода» деген 
Кінәмшіл өнер табиғаты жалаңдықты жарата бермейді. Идеяға жөнсіз тізгін 
« М. Шаханов соңғы жылдардағы қазақ поэзиясына жанрлық, стильдік 
Яғни, Шаханов творчествосын бір жанр ерешелігіне ғана сыйғызып талдау 
Ақынның шағын поэмалары мен балладаларынан анық аңғарылатын ізгілікке құштар, 
Шахановты жұрттың ыстық қабылдауының екінші бір себебі – 
Есіңде ме,  
Кімді-кімге теңгердің?  
Қаптаған көп бала тайдан  
Суырылып шыққан кезде дара тай  
Демедің ғой «Алақай».  
Жеткергенов Жебегенге,  
Айбергенов Төлегенге  
Бір көзбен қарап обал жасадың ғой, ағатай! [1.85]  
Бұл мысал ақын әлемі музасының мөлдір моншағы деп отырғанымыз 
Махамбеттің риторикалық сұрауға құра отырып, кер заманның зілбатпан ауырлығын 
Дәстүрлі лириканың аясын кеңейткен, жаңа тыныс берген жаңашыл ақын 
Міне, мұның бәрі Мұхтар ақын өлеңінің өзегіндегі динамиканы 
Иық бұрмай тек білімнен басқаға  
Қатар өсті екі бірдей жас бала  
Қатар өсті,  
Қатар жүріп ән салды,  
Қатар тұрып, құба таңды қарсы алды. [1.65]  
Құрғақ баяндау емес, сол өлкенің жан әлемінен хабар беретін 
Поэзияда көркем тәсіл түрлі жаңарып, дамып отыруы – заңды 
Көк темірді киініп,  
Шықты батыр жекеге (Батырлар жыры) [11. 46]  
лты құлаш ала атпен  
Үсті толған болатпен  
Сайдан шықты құла атпен («Ер Тарғын» жыры) [12.79]  
Мұхтар метонимияның осы классикалық формасының сыры сыртына шықпаса, ішінде 
Аппақ ет, қып-қызыл бет, жап-жалаңаш,  
Қара шаш қызыл жүзді жасырғандай  
Қ. Жұмалиев: «Абайдың бұл жазғаны антитезаның ең күшті түрі» 
Тіл қашан да ойдың көрінісі. Шаханов тіліндегі сол нәзік 
Тіл нәзіктігін, сөз сырын тереңнен танитын теоретиктеріміз З. Ахметов, 
«Әх, трубка  
Сән серігісің  
Майдандық жолымның  
Түтіннің тізбегіндей  
Жауға атылар зауал оғының» [1.88]  
«Демек, бұл арада ақын қолданған негізгі тәсіл – инверсия. 
Қазіргі қазақ поэзиясының талантты өкілдерінің бірі М. Шахановтың «Махамбеттің 
Мен сенемін күні ертең  
Нұрлы үмітпен оянар деп ұлы өлкем  
Күліп жайсаң күн ғажайып  
Ел наласы тарқар деп  
Ақымақтар күрт азайып  
Сұмдар қорқақ тартар деп  
Мен сенемін күні ертең  
Пенделіктен тазарар деп ұлы өлкем... [1]  
Өлеңді оқып шыққанннан кейін ең бірінші  
Мұнар да мұнар, мұнар күн.  
Бұлттан шыққан шұбар күн [14.110]  
жолдары ойымызға оралады. Шын мәнінде екеуінің арасында мағыналық-мазмұндық жалғастық 
Иә, қазақ тарихында үлкен із қалдырған, бостандық үшін күресте 
Ал Шаханов өлеңінде жағдай басқа. Шаханов өлеңіндегі «күн» сөзі 
Өлеңдегі айрықша жігерлілік уақыт әрекеті екенін үнемі есте ұстап 
«Мен сенемін күні ертең» деген өлеңнің қысқа, «оғаш» тармағы 
Өлеңнің өлең ететін басты компоненттерінің бірі – ұйқас десек, 
Ал, Шаханов өлеңінде ұйқастың бірыңғайластығы бар, бірақ оның жасалу 
Еіншіден, ұйқасты сөз ғана емес қосарланған тіркес, немесе сөйлем 
«Слог – это единица низшей степени. Более крупной единицей 
Толқын-толқын ырғақ шумақ осылайша бір-бірімен байланысып, тұтастық алады. Айтпағымыз, 
Мұз боп еріп кеткен бе бар айбының?  
Көтер, кәне, басыңды,  
Күніңді босқа өткізіп пе едің?  
Тағдырың неге сыр айтты сараң?  
Өмірдің барлық сәтсіздіктерін  
Бақытсыздық деп кім айтты саған?  
Кім айтты саған?  
Кім айтты саған?  
Тұлпарды сүрінбейді деп,  
Асауды мінілмейді деп,  
Ақ көйлек кірлемейді деп,  
Қара ешкі мүжіген ағаш  
Қайтадан гүлдемейді деп.  
Кім айтты саған?  
Жұрттың бәрі шындықты қалайды деп,  
Биікті ардақтайды  
Асылды қорлатпайды деп... [1.76]  
Бұл өлеңге қандай өлшеммен келмекпіз? Жырдың, не қара өлеңнің 
М. Хамраев өзінің «Түркі өлеңі теориясының очерктері» монографиясында «Түркі 
Үшіншісі – намыс үшін беріспеген күндерім,  
Жанған отты өшіруге келіспеген күндерім,  
Жақсылыққа жақсылықпен өріс берген күндерім,  
Тағдырымның жанарынан жеңіс берген күндерім.  
Сүрінгенді сүйеймін деп құлап қалған кездерім  
Өзім жылап жан досымды жылатпаған кездерім  
Бәрі-бәрі адалдығым, жоматртығым сондағы  
Кеудеме кеп жиналды да, бақыт болып орнады. [1.34]  
Бұл өлеңде 7-8 буынның қлпына түсірудің, яғни бір жолдан 
Мұхтар қазақ поэзиясында өлеңді аралас буынды және дәстүрлі поэзия 
«М. Шаханов поэзиясының алтын діңгегі – гуманистік арна. Тек 
Көңілінде терең көлі бар жандар бақытты  
Көңілінде терең көлі бар жанға өлім жоқ.  
Тереңім сенсің, еңселім,  
Өлеңім сенсің, еңселім,  
Парасат көркін қаншама әйел халқының  
Мен саған қарап өлшедім. [1.56]  
Әзелден, газелдерден келе жатқан әйел сұлулығына Мұхтардың өлшемі әлгіндей. 
Мұхтар әнді Ілияс пен Абайдан өзгеше түсінбек емес. Қабылдау 
Бәлкім менше арнаңда тасып толған шығарсың,  
Бәлкім менше өртеніп, ғашық болған шығарсың.  
Бұл сөзіңе, қалқам-ау, бас изермін, көнермін,  
Мен көнгенмен не шара, заңға қатал өнердің. [1.98]  
Міне, бұл қалыпты әңгіме, ауызекі сөйлесу мәндес өлең кестесінен 
Мұхтар өзге түгілі өзін қайталамауға тырысатын ақын. Сондықтан оқушымен 
Кім қайратты?  
Кімге-кім асқар тұлға?  
Мүмкін бе екен, тағдырдан бас тартуға?  
Неткен ғажап!  
Биіктен құлаған тас  
Сынғанымен қалады тас қалпында. .[1.112]  
Жігіттің екі сипатын ашу үшін алынып отырған кіріспе сөз. 
Кейде тіпті өлең бе өзі, қара сөз ба? Философиялық 
«Ғашықтық ғаламаты» - атақты Қорлан өлеңінің мазмұны іспеттес шағын 
Ой маржанын бүкіл әлемінен, ал поэзияның бояуларын халықтық жырдан 
Ақын поэзиясына алтын арқау болған тақырыптардың бірі – ізгі 
Мықты болсаң, жарқыным, ізіңді сал елсізге,  
Ізсіз жандар өнерде толып жатыр сенсіз де, – деп 
Махаббат тақырыбындағы шығармалардың ішінде шоқтығы биік тұрған туындының бірі 
Өлең қызының тағдырына алаңдаған ананың ақынды іздеп келіп мұңын 
Өзіңе аян, қыз көңілі гүл нәзік  
Жеңе алмаспыз өр мінезбен ұрда жық  
Өтінемін,  
Сол бақытсыз сорлыға  
Қол ұшын бер, ой саларлық жыр жазып, – деп 
Бұдан ғашықтықтың тағдыры өз қолында екенін, оған ешкімнің билігі, 
Ғашық көңіл – мәңгі жасыл айдын көл  
Немесе,  
Ғашықтықпен өткен күндер ғана өмір  
Ал қалғаны жай күндер.»[1]  
Иә, Естайды мәңгі жасартып қойған – Қорланға деген махаббаты. 
Елу бір жыл ғашық болдым Қорланға  
Елу бір жыл өмір сүрдім ендеше.  
Қорланды ойлап қиял қостым таңдарға,  
Қорланды ойлап шықтым қанша заңғарға, .»[1] - деген жолдар 
Ей, Нұрлыбек, өренім,  
Жетпіс екі жасымда  
Тұзағына іліндірді мені өлім.  
Тулағанмен амал нешік, көнемін,  
...Десе-дағы ел дәстүрі ерге сын,  
Қарттарға ескерт  
Қарсыласа көрмесін  
Қорланымның көзі болған жүзікті  
Өтінемін,  
Өзіммен бір жерлесін!...  
Тірлігіме шабыт берген бұл жүзік  
Жарық беріп жатсын маған көрде де, [1] – деп 
Егер олай етпесе  
Естай Естай бола ма?!  
Естай Естай бола ма?!  
Онсыздағы жаны сұлу балаңа  
Сұлу өлім сыйлапсың-ау, жер-ана, .»[1] - деп ақ жаулығы 
Ғашық жүрек сүйгені бола алмайды жазалы,  
Адам азса, ғашықтықтың жоқтығынан азады  
Немесе:  
Ғашық жыры – тіршіліктің көкейтесті өлеңі, енді бірде:  
Бұл сезімнің ұшан-теңіз адамзатқа берері  
Ғашық болу келсе кімнің қолынан  
Әлем соған сенеді.  
Құлай сүю – ерлікпен тең себебі, - деген топшылаулармен 
Апатай-ау,  
Қызым батты күнаға  
Деп қамығып жылама,  
Жанарыңды қасіретке бұлама, - дейді. Ақын «Сүю бақыты – 
Апатай-ау,  
Сеніміңді жасытпа! – деп қайрат береді. Ақынның шеберлігі оның 
Ғашықтықты жеңе білу – мықтылық,  
Нағыз бақыт жақында емес, қашықта!  
Иә, махаббат біреуге бақыт, біреуге мұң, біреуге алыста болса, 
Мұхтар Шахановтың терең толғанысқа толы бұл балладасы Естай мен 
Ал «Күретамырды іздеу», «Отырар элегиясында» аңыз салмағы арта түседі. 
Күретамырды іздеу психологиялық-философиялық дүние. Барлық қарым-қатынас адам әрекеті – 
Тақырыптық жағынан «Мыс салт атты» жоғарыдағы екі поэмамен де 
Бұл жерде біз сапалық салыстырудан аулақпыз. Екеуі де елдің, 
Ұлы Абай да дидактикалық поэмалар жазғанын білеміз. Иә дидактикалық 
««Отырар элегиясында» ең алдымен көзге түсетін ерекшелік – оқиға 
Автордың сезім күйі шығарманың жан дүниесіне айналғанымен басқадай философиялық 
Біз көпшілігінде көркем шығармаға критерий етіп не айтпағында емес, 
Ендеше, біз оның шебер құрған сюжетінен, сәтті эпитет, метафораларынан 
М. Шахановтың таза лирикалық сипаттағы өлеңдерінің өзін іштей бірнеше 
Қазіргі лирика табиғатының тым күрделеніп, синкреттену нәтижесінде әдеттегінше оны 
Қазқтың халық өлеңдері, Ақан, Біржан, Естай, Жаяулардың шынайы поэзиясының 
Жалғыз қазақ өлеңдері емес, жалпы поэзиядағы әуенге байланысты аса 
Сонымен, М. Шаханов өлеңдерінде махаббат, көңіл-күй, табиғат деп ат 
...Ісім аздау болса да әлі мандытқан,  
Жел өтіне егілген ерен талдай.  
Гүлді ызғардан қалқалап келмей талмай,  
Қаншама рет жалын тасты қорғап қалдым зорлықтан.  
Сенің ойсыз ұлдарыңның кей кезде  
Маған тісін қайрайтыны сондықтан  
Көк майсалы өнер тауын шаңытқан  
Күрес аштым жалынсызға қулықпенен жанды ұтқан. [1.88]  
Бұл өлең жасалып тұрған жоқ, өмірдің өзінен туып тұр. 
Әр кез сені жалғандықтан қорғауға,  
Бақыттымын күшім жетіп тұрса егер, –  
деген екі жол өлеңнің барлық лирикалық жүгін көтеріп тұр. 
Ал, Мұхтардың интимдік лирикалары ше? Ақынның эстетикалық деңгейін, әсемдікке 
Сен бар жерде керегем кең сияқты  
Сен бар жерде терезем тең сияқты  
Ең сұлу ән сұрайтын осы жолдар. «Белгісін балалық шағыңның 
Мұхтар лирикаларының біразының әні бар. Мұхтар деңгейлес ақындарымыздың көбі 
Арман құсым, сен мені адал түсін,  
Саған теңдес мен қайдан табам мүсін  
Жылдар бойы көркіңе көз байлаған  
Алғашқы іңкәр махаббат, аманбысың? [1.96]  
Он бір буынды қара өлең сүрлеуінде кәнігі тұлпардай көсілген 
Сезім Мұхтар үшін кездейсоқ, өткінші құбылыс емес. Ол – 
Көкейінде жатса да сұрақ туып  
Қандай жақсы, жақсы ғой тұрақтылық  
Біреу мені ұсақтап кетті десе,  
Мүмкін емес дедің сен жылап тұрып. [1.98]  
Қандай ашық, қандай адал жолдар. Адам көкірегінен таза бұлақтың 
Мұхтардың махаббат лирикалары абстракт ұғымнан емес, оқиғадан өрбиді. Оның 
Күлкіңнен нәр алып бір  
Аулыңа барғанымда  
Жүргенсің балалықтың  
Балауса орманында. [1]  
Сол сезім күйінде жыр болып төгілмей ме? Оның образы 
Ақынның түпкі мұраты – махаббатқа тастүйін ақсұңқарды жырлау.  
Мен әнімді өжет батыл сезімнің  
Құрбаны боп кеткен қызға арнадым, – деген жолдар 
«Өзеннің ең қасиетті әнін қорғай алмаған жан, басқа істі 
Артық қорлық бар ма әлемде сенгеніңнен безінуден,  
Құлай сүйген адамыңның осалдығын сезінуден...  
Көз жасымды көрсетпеуге тырыстым мен саған бірақ  
Сен деп шыққан сенімімнің биігінен барам құлап  
Махаббатқа жан пидалық етпедің бе,  
Бәрі бекер.  
Енді қалган қызығыңның нарқы кеміп, мәні кетер. [1]  
Биіктік межесі біреу болғанымен түсінік-талғам әр түрлі ғой. Сондықтан 

 

 

ІІ. ШАХАНОВ –  эпик ақын  

2.1.М.Шаханов поэмаларындағы  азаматтық әуен  

«Азаматтық әуен тек поэзия ғана емес, жалпы өнер атаулының 
Аға буынды атамағанда, сол тұстағы орта буын ақындар Олжас, 
Ылдидан шапса – төсте озған жүйріктей сұңғыла ақынның еркін, 
М.Шаханов бұл жылдары табиғатымен де, поэтикалық үйірімдерімен де жаңа 
Ақын түрлі-түсті бояуға, оқушысын елеңдетіп, елтітетін оралымдарға онша қызықпайды. 
Сомолетпен ұшып бара жатқанда,  
Көз салсаңыз төменге:  
Бір тегіс боп көрінеді жыралар,  
Жырағында жыланы бар ұралар.  
Байқалмайды әжім-әжім қыраттар,  
Қырат көзін жарып шыққан бұлақтар. [1.120]  
«Тоз-тоз болған, тозаңы шыққан» не «жасыл қырат» демейді, «әжім-әжім 
Жалпы, ақын жырларының көбінде адамгершілік мәселелері қозғалады. Осы бір 
Ақынның «Жігерлендіру» жырындағы оптимизм, «Достық турлы», «Жайықпен жүздескенде» өлеңдеріндегі 
Мазмұн – форма – тақырып бірлігі шеберліктің бұлжымайтын кілттері. 
«Танакөз» поэмасының драматизмі мен мөлдір лиризмі кезінде жұртшылық назарын 
Ал, М.Шахановтың «Махаббатты қорғау» поэмасының тақырыптық аясы кең. Ақын 
Ауыз әдебиетіндегі ертегі, аңыз негізінде туған поэмалардың ішінде М.Шахановтың 
М.Шахановтың «12-3?» атты екінші поэмасы да ешкімді қайталамайтын, ешкімге 
Тарихи тақырыпты қозғайтын тағы бір топ поэмалар нақты тарихи 
Махамбетке арналған М.Шахановтың «Нарынқұм зауалы» поэмасы көлемі шағын болса 
Бұл жылдары поэма жазу бағытында аға буын ақындармен қатар 
Ол қазақ поэзиясының ежелгі көркемдік дәстүрі негізінде туды. Алайда, 
Поэманың алғашқы сәттерінде автор достық, бақыт, арман, қайғы деген 
Биік мұратқа, асыл арманға ұмтылған барша қауымды, бүкіл адамзатты 
«Күре тамырды іздеу» атты поэманың негізгі идеялық нысанасы жарқын 
М.Шахановтың «Сенім патшалығы» атты екінші драмалық поэмасы 1977 жылдың 

 

 

2.2.Ақын шығармаларындағы  рухани-адамгершілік құндылықтар  
Қазақ халқы аса күрделі проблемаға маңдай тіреді. Өз ұлтымыздың 
«Безбүйрек нарықтың бәсейтіп даңғырын,  
Зарланған, қорланған туған тіл тағдырын  
Космополит басшылар шешпей ме, шеше ме?  
Тіліміз қала бере ме панасыз адамдай көшеде?  
Ұлт үшін қазір бұл – Нөмірі бірінші мәселе» (1. 
М. Шаханов поэзиясы өз халқының тарихи тәжірибесіне сүйене отырып, 
Дарын танылды. Адал күш танылды. Ар-намыс танылды. Бұл ақынымыздың 
М. Шахановтың ақындығы мен ойшылдығы бір бөлек әңгіме болса, 
Біздің ойымызша, адамзаттың бүгінгі таңдағы рухани көркем ойының биігінен 
Қоғам тіршілігін майданға теңесек, Мұхтар ең алдыңғы шепте, оқтың 
«Мықты болсаң, жарқыным, ізіңді сал елсізге,  
Ізсіз жандар өнерде толып жатыр сенсізде» - деп, кейінірек 
Мұхтар шығармаларының негізгі лейтмотиві – адамдықты, адалдықты, әділдікті, тазалықты, 
«Өмір жайлы сан толқыдым, толғандым,  
Достар, достар менен үміт үзбеңдер  
Мені кілең адал ойлы жандардың  
Қатарынан іздеңдер», - (1. 210 )  
дейді ақын. Оның өлеңдері бірде осылайша жан сезімін 
Өзің-ақ айтшы ғаламда мынау  
Жеңудің бәрі жеңіс пе?  
Жігітке арман жеткізіп пе еді  
Өз сорын өзі жеңбесе.  
Өмірдің барлық сәтсіздіктері  
Бақытсыздық емес ендеше! [1. 93]  
Өмірде өз қабілетіңді дұрыс танып, қоғамның, халқыңның қажетіне жарау 
Мұхтар Шаханов сонау поэзияға алғаш келген кезінен бастап ел 
«Төсінде өзім қызық күндер кешірген,  
Дархан далам кетпейді бір есімнен.  
Қанша үңілсем, көрінбейді жас шегі,  
Сенен шырқау таулар да көп еңселі.  
Даңқы сенен биіктер бар.  
Солардың барлығынан артық сүйем мен сені.  
Ақ қарыңа арманымды түнеткен,  
Өзіңсің ғой жүрегіме гүл еккен.  
Сол жүрекпен қызды сүйсе несі айып,  
Сені сүйем қызды сүйген жүрекпен.  
Өміріңде бір адамды беріле  
Сүймегендер – сүйе алмайды сені де!» [1. 295]  
(Туған жермен сырласу)  
Мұхтар шығармаларының ерекшелігі, адамды селт еткізер тұсы - өлеңнің 
Бірдей төзіп ыстыққа да,  
Салқынға  
Жер астында жатпай ма алтын көзден таса қалпында?  
Қашан қазып алғанша күтетін  
Шындық кейде ұқсайды сол алтынға!  
Сен ақынсың өніп шыққан ертеңге  
Қандай өрсі ұсынасың ертеңге?  
Қандай жеміс ұсынасың ертеңге?  
Ойлан, ойлан…  
Әділеттің қылышы  
Енді сенің желкеңде,  
Енді сенің желкеңде! [1. 294]  
Ол ой маржанын бүкіл әлемнен, ал поэзияның басуларын халықтық 
Қазір адамның ақыл-парасатымен бірге нәпсісі үстемдік құрған кезең.  
Нәпсі қуаты бүгінгі жылтырақ «бұқаралық мәдениетті» туғызады. Адамды өлтіру, 
Жалпы байқап отырсақ нені жырласа да – достықты ма, 
Мұхтар Шахановтың «Жазагер жады космоформуласы» (Шыңғысханның пенделік құпиясы) атты 
Мәңгілік өмір айналымының қозғаушы күші не? Ақ пен қара... 
Мәңгілік өмір осылай жалғасып кете бермек пе? Егер қозғалыстың 
Әуел баста Алланың рухынан жаратылған Адам өмір айналымына не 
Қазір біз компьютер, интернет дәуірінде өмір сүріп отырмыз. Шегімізге 
Жапон ғалымы Хироенори Итоның Мұхтар Шахановтың «Жазагер жады космоформуласы» 
Шаханов «Өркениеттің адасуында» маңызды мәселені көтерген, ол – адамзаттың 
Мұхтар Шаханов «Желтоқсан оқиғасына» орай азаматтық әрі парасаттылық көрсетті.  
Өзі айтқандай:  
Ұлттың бағы жанар ма екен хас тұлпары, нары жоқ,  
Ал, біреулер намысы жоқ, жігер, қауқар, қоры жоқ.  
Кемсітпекші «желтоқсанның жалаң аяқтары» деп  
Жоқ!!! Кешегі сын сағатта көкірегінде жанып от,  
Тұрған олар аяз сорған қызыл беттің ары боп,  
Дәуірінің тауығына шашылмаған тары боп.  
Мұхтар Шаханов жайлы қандай еңбек жазылса да, «желтоқсан оқиғасы» 
«Желтоқсан» Мұхтардың азаматтығының, парасаттылығының, нағыз халық ақыны екендігінің айшықты 
М.Шаханов поэзиясы тоғанға жиналған судың бөгетін ашқанда арындап ағатындай 
Ақын шығармасына ойлы сөз жазған Шыңғыс Айтматов «Қазақ поэзиясында 
Өзіңе де бір міндет жүктелгендей болады. Өмірден өз орныңды 

 

 

 

Қорытынды  
Кеудесінде асыл тас өлшейтін күйентелі таразыдай биік талғамы бар 
Мына бір-бірін қиып жеп жатқан алакүлік ғұмырда қуанышпен қатар 
Міне, Шыңғыс Айтматов айтулы дарынның өнердегі һәм өмірдегі кескіндемесін 
Жалпы, әр оқырманның әдеби дүниеден іздейтін өз жоғы бар. 
Оның жомарт таланты ғашықтарды әнмен егілдірген Естайды, отызға жетпей 
Мұхтар Шаханов – сөзсіз қара өлең жазирасындағы, қала берді 
Жалпы, жоғарыда айтылған ақын шығармашылығының жекелеген ерекшеліктерін қорыта келе, 
Біріншіден, Шаханов – лирик ақын. Оның өлеңдері нәзік те 
Екіншіден, Шаханов – өзіндік өрнегі қалыптасқан ақын.  
Үшіншіден, Шаханов поэзиясының алтын діңгегі – гуманистік арна. 
Төртіншіден, Шаханов – философ-ақын. Оның жырларындағы тақырыптық-идеялық шешім 
Бесіншіден, Шаханов – эпик ақын. Оның поэмалары шығармашылығының 
Қорыта келе, ХХ ғасырдың 60-жылдарында қазақ поэзиясының айдынында 

 

 

 

 

Пайдаланылған деректер тізімі  

М.Шаханов «Дәуір дастандары» - Алматы: Жазушы , 1992  
Мүсірепов.Ғ. Заман және әдебиет. –Алматы: Жазушы, 1982. -350 б.  
Мұстафин.Ғ. Ой әуендері. – Алматы: Жазушы, 1978. – 
М.Шаханов «Эверестке шығу» - Алматы: Атамұра, 2003  
www.google.kz . Интернет сайты. «Қаламгер» Оңтүстік Қазақстан ақын-жазушыларының өмірі 
Машакова.А.К. Казахская литература в современной  
Кәрібаева.Б. Қазақ лирикасының поэтикасы: Әдеби-сын мақалалар – Алматы:  
Қазақ әдебиетінің тарихы. 9-том. – Алматы:  
Абай. Энциклопедия. – Алматы:Атамұра, 1995 .- 720 
Абишева С.Д. Поэтическая система “Мир 
Батырлар жыры, 1 том, - Алматы: Жазушы, 2000. 
Батырлар жыры, 2 том, -Алматы: Жазушы,2000. - 
Жұмалиев.Қ. Әдебиет теориясы. –Алматы: Ғылым, 1969. – 231 
Махамбет. Ереуіл атқа ер салмай. Өлеңдер. Құрастырған, түсініктерін  
жазған Б.Аманшин. Алматы. «Жазушы», 1974, 104-б.  
15.Самойлов.Д. Книга о русской рифме. – М.. 1982.  
16. Томашевский Б.В. Теория литературы. Поэтика. – М., 1996.  
17. Хамраев.М. Основы тюркского стихосложения. -– --Алматы, 1963.с  
18. Қабдолов.З. Екі томдық шығармалар. – Алматы: Жазушы, - 
өнері: Монография. Талант пен таным: Әдеби толғаныстар. – 1983. 
21.Қаратаев .М. Таңдамалы шығармалар: үш томдық / М. Қаратаев. 
22. М.Шаханов «Танакөз» - Алматы: Рауан, 1996  
23.«Ана тілі» журналы, №9, 2000ж.  
24 .«Ана тілі» журналы, 28 қазан 2004ж.  
25. Ибраева Г. М.Шаханов балладаларындағы фабула мен сюжеттің поэтикасы 
26. Нарымбетов Ә. Зұлымдық пен ізгіліктің күресі: М.Шахановтың "Жазагер 
27. Саматұлы Н. Шығыс пен Батыстың басын қосқан "Космоформула": 
28. Ниязи Н. Ғаламмен үндес асқақ жырлар: алпыстың асуынан 
29. Ерман Ж. Шығыстың Шахановы: М.Шаханов поэзиясына жаңа көзқарас 
30. Медетбек, Т. Өлең: Хақ 
31. Исабеков, Д. Ақындық 
32. Мұқым әлем Мұқтары : М.Шаханов-60 жаста 
3  
Ұлы Рух  
Ұлы махаббат, Ұлы мейірім  
Зұлымдық жаңғырығы  
Жазагер жады косформуласы  
Өркениеттің адасуы  
Сенім патшалығы  
Күре тамырды іздеу  
Сейхун дария  
зұлымдық  
ездік  
пәктік  
тазалық  
әділдік  
адалдық  
адамдық  
Негізгі лейтмотиві  
Әлеми тақырып  
Адами тақырып  
Мұхтар шығармашылығы